Agam Satik Part 32 Aavashyak Sutra Gujarati Anuwad 2

Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Deepratnasagar

Page 41

ઉપોદ્યાત નિ - ૫૫ થી ૩૫૮
६४
આવશ્યક-મૂલસૂત્ર સટીક અનુવાદ/૨
જ પ્રતિપાદન છે. કેમકે તેનું વ્યવહારમાં હેતુપણું છે. -x-xx• અથવા વિશેષથી નિશ્ચય તે વિનિશ્ચય - ગોપાલ - સ્ટી આદિને અવબોધ. કોઈ વિદ્વત્સલિબદ્ધ નથી. તે અર્થ બધાં દ્રવ્યોમાં જાય છે. * * * * ઈત્યાદિ, વ્યવહાર નય કહ્યો.
(૪) હમણાં ઉત્પન્ન તે પ્રત્યુત્પન્ન અર્થાત વર્તમાન અથવા પ્રતિ પ્રતિ ઉત્પન્ન તે પ્રત્યુત્પન્ન અય િભિન્ન વ્યક્તિ સ્વામિક. તેને ગ્રહણ કરવાના સ્વભાવવાળું તે પ્રત્યુત્પન્ન ગ્રાહી, ઋજુસૂત્ર કે ઋજુશ્રુત નથવિધિ જાણવી. તેમાં કાજુ-વર્તમાન અતીત અનાગત વકના ત્યાગથી વસ્તુ અખિલ ઋજુ, તેમાં જાય તે બાજુમૂત્ર અથવા વકથી વિપરીત જે અભિમુખ છે તે. શ્રુત તે જ્ઞાન, તેની અભિમુખ તે ઋજુશ્રુત. તે બાકીના જ્ઞાનોને સ્વીકારતું નથી. • x • x • તે અતીત કે અનાગતને સ્વીકારતું નથી અને પકીય વસ્તુ પણ સ્વીકારતું નથી. વર્તમાન સ્વ વસ્તુને જ સ્વીકારે છે. તે લિંગાદિ ભેદથી ભિન્ન સ્વરૂપને સ્વીકારતું નથી. • X - X - X -
(૫) જેના વડે આક્રોશ થાય તે શબ્દ. તેના અર્થના પરિગ્રહથી અને ભેદ ઉપચારથી નય પણ શબ્દ જ છે. તેથી કહે છે - આ નામ, સ્થાપના, કે દ્રવ્યકુંભ નથી તેમ માને છે. કેમકે તે કાર્ય કરતા નથી. લિંગ અને વચન ભિન્નતાને પણ તે સ્વીકારતો નથી. જેમકે – ઘડો અને ઘડી એ લિંગભેદથી અર્થભેદ થાય છે, માટે તેને એક માનતો નથી.
(૬) સમભિરૂઢ નયના મતે વસ્તુનું સંક્રમણ તે અવસ્તુ થાય છે જેમકે ઘટ એ વસ્તુ છે, તેનું કટ અાદિમાં સંક્રમણ થતાં અવતુ-અસતું થાય છે. નયથી વિચારતા એકમાં વિવિધ અર્થનું સમ્ અભિરોહણ થવાથી તે સમભિરૂઢ કહેવાય છે. અહીંભાવના આ પ્રમાણે છે – ઘટ, કુટ, કુંભ ઈત્યાદિ શબ્દો બિન પ્રવૃત્તિ નિમિતપણાથી ભિન્ન અર્થ ગોચર જ મનાય છે. વળી વ્યુત્પત્તિથી ઘટ, કુંભ આદિ જુદા છે, જુદા અર્થમાં પ્રયોજાય છે.
વ્યંજન - શબ્દ, અર્થ - શબ્દશી કહેવા યોગ્ય પદાર્થ, તંદુભય • શબ્દાર્થ લક્ષણ. એવંભૂત - યથાબૂ નય વિશેષિત કરે છે - શબ્દ અર્થચી વિશેષિત કરાય છે, અર્થ શબ્દથી વિશેષિત કરાય છે. જેમકે ચેષ્ટા વડે ઘટ અને ઘટ શબ્દથી ચેટાને વિશેષિત કરે છે. તેથી જો સ્ત્રીના મસ્તકે રહેલ ચેષ્ટાવાન્ અર્થ ઘટ શબ્દ વડે કહેવાય ત્યારે જ તે ઘટ છે. અન્યથા તે જ વરતુ ચેટાના અયોગમાં ઘટપણે કહેવી.
એ પ્રમાણે તૈગમાદિ તયો મૂળ જાતિભેદથી સંક્ષેપ લક્ષણ કહ્યા. હવે તેની પ્રભેદ સંખ્યા કહે છે -
• નિયુક્તિ-૭૫૯ -
એક એક નયના સો-સો ભેદ ગણતાં 900 નો થાય છે અને બીજી એક મત પ્રમાણે નયો યoo થાય છે.
• વિવેચન-૩૫૬ :
અનંતર કહેલ નૈગમાદિ નયોના એક એકના સ્વભેદ અપેક્ષાથી ૧૦૦ ભેદો ગણતાં ૩૦૦ ભેદો થાય છે. બીજા મતે શબ્દાદિ ત્રણના એકવથી આ ભેદો ૫oo
થાય છે. ઉપ શબ્દથી તૈગમનયનો સંગ્રહ અને વ્યવહારમાં સમાવેશ કરતાં ૬૦૦ ભેદો થાય, સંગ્રહ, વ્યવહાર, જુસૂત્ર અને શબ્દ એ ચારેને મૂળનય ગણવાથી ૪૦૦ ભેદો થાય, નૈગમથી રજુસૂત્ર સુધીના નયોને દ્રવ્યાતિક રૂપે અને શદાદિને પર્યાયાસ્તિકરૂપે ગણવાથી બે જ ભેદ થતાં ૨૦૦ પેટા ભેદો પણ થાય.
• નિયુક્તિ-૭૬૦ :
આ નવો વડે દષ્ટિવાદમાં સૂત્ર અને અર્થ કથનરૂષ પ્રરૂપણા છે. અહીં વળી તેનો સ્વીકાર નથી. અહીં પ્રાયઃ ત્રણ વડે અધિકાર છે.
• વિવેચન-૭૬૦ :
તૈગમાદિ નયના ભેદ સહિતથી દષ્ટિવાદમાં સર્વ વસ્તુની પ્રરૂપણા કરાય છે. અને સૂત્રાર્થ કથન થાય છે. •x • હાલ કાલિક સૂત્રોમાં તે નય વડે અવશ્ય વ્યાખ્યા કરાતી નથી. પણ શ્રોતાની અપેક્ષાથી પ્રાયઃ પહેલાં ત્રણ નવો વડે વ્યાખ્યાન કરવામાં આવે છે. હવે - X • આ ત્રણ નયોની અનુજ્ઞા શા માટે ? તે જણાવે છે –
• નિયુક્તિ-૩૬૧ + વિવેચન :
જિનમતમાં નયથી રહિત કોઈ જ સૂત્ર કે અર્થ નથી. તેથી ત્રણ નય નો પરિગ્રહ કરાય છે. બાકીના નય નો પ્રતિષેધ આચાર્ય અને શિષ્યોની વિશિષ્ટ બુદ્ધિભાવને આશ્રીને છે. વિમલમતિ શ્રોતાને આશ્રીને વળી કહે છે, નય વિશારદને ગુર કહેવાય છે. નય દ્વાર કહ્યું. હવે સમવતાર દ્વાર કહે છે - આ નયોનો સમવતાર ક્યાં છે ? ક્યાં અનવતાર છે?
• નિર્યુક્તિ-૭૬૨ -
કાલિક સૂમ મૂઢ નથવાનું છે, તેથી અહીં નયોનો સમવતાર થતો નથી. અપૃથકમાં સમવતાર છે, પૃથકમાં સમવતર નથી.
• વિવેચન-૭૬૨ -
જેમાં મૂઢ નયો છે, તે મૂઢમયિક અથવા અવિભાગમાં રહેલ તે મૂઢ. એવા તે મૂઢ નયો જેમાં છે તે મૂઢ નયિક. શ્રુતમાં કાલિક શ્રુત તે પહેલી અને છેલ્લી પોરિસિમાં જણાય છે. તેમાં નમો ન સમવતરે. તો તેનો સમવતાર કેમાં થાય ? અપૃથકત્વ, ચરણ-ધર્મ-સંખ્યા અને દ્રવ્ય એ ચાર અનુયોગના પ્રતિસૂત્ર અવિભાગથી વર્તે, તેમાં નયોના વિસ્તારથી વિરોધાવિરોધના સંભવ વિશેષાદિથી સમવતાર છે. પૃચકવમાં નથી કેટલો કાળ અપૃથકત્વ રહ્યું, કચારથી પૃથકવ થયું ? તે કહે છે -
• નિર્યુક્તિ-૭૬૩ :
આર્ય જ સુધી કાલિક સૂત્રના અનુયોગો આપૃથફ ન હતા. ત્યાર પછીથી લઈને કાલિકસૂત્ર અને દષ્ટિવાદમાં અલગ અનુયોગ થયો.
• વિવેચન-૭૬૩ -
જ્યાં સુધી વજસ્વામી ગુરુ હતા, તે મહામતિ સુધી કાલિકાનુયોગ અપૃથ હતા, કેમકે ત્યારે સાધુની બુદ્ધિ તીક્ષણ હતી. અહીં કાલિક સૂત્રનું ગ્રહણ, તેનું