Agam Satik Part 32 Aavashyak Sutra Gujarati Anuwad 2

Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Deepratnasagar

Page 64

ઉપોદ્ઘાત નિ - ૮૦૪ થી ૮૦૬
૧૦૯
સંક્રમણને વિષય કરીને ક્યાં - કયું સામાયિક તે વિચારવું જોઈએ. અવયવાર્થ તો પ્રતિદ્વારે વય જ કહેશે. તેમાં ઉર્વ લોકાદિ ક્ષેત્રને આશ્રીને સમ્યકાદિ સામાયિકોના લાભાદિ ભાવ -
• નિયુક્તિ-૮૦૭ -
સમ્યકત્વ અને શ્રુતસામાયિકની પ્રાપ્તિ ઉd, આધો અને તીલોકમાં, વિરતિ મનુષ્યલોકમાં, દેશવિરતિ તિર્યચોમાં હોય છે.
• વિવેચન-૮૦૭ -
સમ્યકત્વ અને શ્રુતસામાયિકની પ્રાપ્તિ ત્રણે લોકમાં હોય છે. અહીં આવી ભાવના છે . ઉર્વલોકમાં મેરુ અને અસુરલોકાદિમાં જે જીવો સમ્યકત્વ પામે તેમને શ્રુતજ્ઞાન પણ હોય ત્યારે તે સમ્યક્ શ્રુત ચાય. એ રીતે અધોલોકમાં પણ મહાવિદેહમાં અધોલૌકિક ગામોમાં અને નરકોમાં જે પામે છે, એ પ્રમાણે તીછલોકમાં પણ છે. સર્વ વિરતિ સામાયિકનો લાભ મનુષ્યલોકમાં જ થાય છે. બીજે નહીં. - x • મ નિયમ તો વિશિષ્ટ કૃતવિદો જ જાણે છે. દેશવિરતિ સામાયિક લક્ષણના લાભના વિચારમાં તિર્યચોમાં હોય, કેટલાંક મનુષ્યોમાં પણ હોય.
• નિર્યુક્તિ -૮૦૮ :
પૂર્વપતિપક વળી ત્રણે લોકમાં નિયમથી ત્રણેના હોય. ચાસ્ત્રિ બે લોકમાં નિયમો અને ઉર્વલોકમાં ભજની હોય છે.
• વિવેચન-૮૦૮ :ગાથાર્થ કહ્યો. હવે દિશાનું સ્વરૂપ પ્રતિપાદનાર્થે કહે છે - • નિયુક્તિ-૮૦૯
નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય, રોઝ, તાપક્ષેત્ર, પ્રજ્ઞાપક અને સાતમી ભાવદિશા તે અઢાર પ્રકારે છે.
• વિવેચન-૮૦૯ :
નામ અને સ્થાપના સુગમ છે. કબદિશા છે તે જઘાથી ૧૩ પ્રદેશિક અને દશ દિશાથી ઉત્પન્ન દ્રવ્ય છે. તેમાં એકૈક પ્રદેશ વિદિશાનો તે ચાર, મધ્યમાં ચોક, ચારે દિશામાં બન્ને એ રીતે ૧૩ પ્રદેશ થાય. - x x• ઉત્કૃષ્ટથી તે અનંત પ્રદેશિક છે. ક્ષેત્રદિશાના અનેક ભેદો છે – મેરુ મળે આઠ પ્રાદેશિક ચકથી બહાર બે આદિ ઉત્તર શ્રેણિમાં શકટોદ્ધિ સંસ્થાનવાળી ચાર દિશા, ચાર અંતરાલ કોણમાં અવસ્થિત એક પ્રદેશિકા છિન્નાવલિ સંસ્થાનવાળી ચારે વિદિશા, ઉર્વ ચતુઃ પ્રાદેશિક ચતુરસ્ય દંડ સંસ્થાને એક, નીચે પણ એ જ પ્રકારે બીજી છે. વૃત્તિકારશ્રી તેના સાક્ષી પાઠમાં ત્રણ ગાચા પણ ઉક્તાર્થ નોંધે છે. સ્થાપના દશવિ છે -
આ દિશાઓના નામો આ પ્રમાણે છે – ઐન્દ્રી (પૂર્વ), આનેયી, ચમા [દક્ષિણ), નૈતી, વારણી (પશ્ચિમ), વાયવ્ય, સૌમ્યા [ઉત્તર), ઈશાન, વિમલા [ઉgl], તમાં (અઘો] એ દશ દિશા જાણવી. વિજયદ્વારને અનુસરતી ઐન્દ્રી આદિ દિશા પ્રદક્ષિણા ક્રમે જાણવી. તેમાં આઠ તીર્દી અને ઉર્વમાં વિમલા તથા અધોમાં તમાં
૧૧૦
આવશ્યક-મૂલસૂત્ર સટીક અનુવાદ દિશા છે. તાપસ દિશા - તાપ એટલે સૂર્ય, તેને આશ્રીને ક્ષેત્ર દિશા તે અનિયત છે. જેને જ્યાંથી સૂર્ય ઉગે, તેમને તે પૂર્વ દિશા થાય. પૂર્વથી પ્રદક્ષિણા ક્રમે બાકીની દિશા જાણવી. પ્રજ્ઞાપક દિશા - વક્તા જે દિશાની સામે હોય તે પૂર્વ દિશા અને બાકીની દિશા પ્રદક્ષિણા ક્રમે નિયમથી જાણવી. સાતમી ભાવદિશા - તે અઢાર પ્રકારે જ છે. જેમકે - આ અમુક જાતનો સંસારી જીવ છે, એવું જેના વડે દર્શાવાય તે ભાવ દિશા છે. તે અઢાર ભેદ આ પ્રમાણે છે –
પૃથ્વી, અપુ, તેઉં, વાયુ, મૂળ, સ્કંધ, અગ્ર, પર્વબીજ, બે-ત્રણ-ચાર-પાંચ ઈન્દ્રિયવાળા, તિર્યંચ, નાક અને દેવ સમૂહ, સમૂઈમજ, કર્મભૂમિજ, અકર્મભૂમિ અને અંતદ્વિપજ મનુષ્યો એ અઢાર ભાવદિશા કહેવાય.
અહીં નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય દિશાનો અધિકાર નથી. બાકીની દિશા વિશે અનુક્રમે સામાયિકના પ્રતિપધમાનક કે પૂર્વપતિપન્ન કહેવા. તેમાં ક્ષેત્રદિશાને આશ્રીને કહે છે –
• નિયુક્તિ -૮૧૦ :
પૂવદિ મહાદિશાઓમાં પ્રતિપર્ધમાનક હોય છે, વળી પૂર્વ-પ્રતિપન્ન . બીજી દિશાઓમાં પણ હોય છે.
વિવેચન-૮૧૦ :
પૂવદિ મહાદિશાઓમાં વિવક્ષિત કાળમાં બધાં સામાયિકોના પ્રતિપધમાનકો હોય છે, વિદિશામાં હોતા નથી. કેમકે તેમાં એકાદેશિકપણાથી જીવની અવગાહનાનો ભાવ છે. • X - X • પૂર્વ પ્રતિપન્નક વળી અન્યતર દિશામાં હોય છે જ. પુનઃ શબ્દ જ કાર અર્થમાં છે.
તાપક્ષેત્ર પ્રજ્ઞાપક દિશામાં વળી આઠમાં અને ચારેમાં પણ સામાયિકોના પૂર્વ પ્રતિપક્ષ હોય છે. પ્રતિપદ્યમાનકો સંભવે છે. સાધો અને ઉદd બે દિશામાં સમ્યકd અને શ્રત સામાયિકને માટે એમ જ છે દેશવિરતિ અને સર્વવિરતિ સામાયિકની પૂર્વ પ્રતિપક સંભવે છે, પણ પ્રતિપધમાનક હોતા નથી. - X - X - ભાવ દિશામાં એકેન્દ્રિયોમાં પ્રતિપધમાનક હોતા નથી. પૂર્વપતિપન્ન પણ ન હોય. વિકલેન્દ્રિયોમાં સમ્યકત્વ અને શ્રુતસામાયિકના પૂર્વપતિપન્ન સંભવે છે, પ્રતિપધમાન ન સંભવે. પંચેન્દ્રિય તિર્યમાં સર્વવિરતિ સિવાયના પૂર્વપ્રતિપન્ન હોય, પ્રતિપધમાનમાં ભજના. વિવક્ષિત કાળે નાક, દેવ, અકર્મભૂમિજ, અંતર્લીપજ મનુષ્યોમાં સમ્યકત્વ અને શ્રતના પૂર્વ પ્રતિપન્નક હોય છે જ બીજાની ભજના. કર્મભૂમિજ મનુષ્યોમાં ચારે સામાયિકમાં પૂર્વ પ્રતિપન્ન હોય જ, પ્રતિપધમાનકની ભજના. સંમૂર્ણિમમાં ઉભયનો અભાવ છે. - x -
હવે કાળદ્વાર - કાળ ગણ ભેદે છે. ઉત્સર્પિણી કાળ, અવસર્પિણીકાળ ઉભયના અભાવે અવસ્થિતકાળ. તેમાં ભરત અને ઐરવતમાં વીશ કોટિકોટિ સાગરોપમ પ્રમાણ કાળચક ભેદથી ઉત્સર્પિણી-અવસર્પિણીગત પ્રત્યેક છ ભેદે હોય છે. તેમાં અવસર્પિણીમાં સુષમસુષમા નામે ચાર કોડાકોડી સાગરોપમના પ્રમાણના પ્રવાહથી