Agam Satik Part 32 Aavashyak Sutra Gujarati Anuwad 2

Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Deepratnasagar

Page 88

અધ્ય-૧, નમસ્કાર નિ - ૮૮૮
- ૪ - x - ઉત્પન્ન છે. [શંકા] બાકીનામાં સંગ્રહાદિ છે, તેનું વિશેષગ્રાહિત્વ નથી ? તેનો આદિ વૈગમમાં જ અંતર્ભાવ થવાથી દોષ નથી.
૧૫૩
ઉત્પન્ન કઈ રીતે કહ્યા ? તેનું સ્વામીત્વ ત્રણ પ્રકારે છે અર્થાત્ ત્રિવિધ સ્વામીભાવથી કે ત્રિવિધકારણથી કહ્યું. - x - x - ગ્રંથ વિસ્તારના ભયથી અહીં કહેતા નથી, ભાષ્યકારે કહ્યું છે. હવે ત્રિવિધસ્વામીત્વ કહે છે–
• નિર્યુક્તિ-૮૮૯
--
સમુત્થાન, વાસના અને લબ્ધિ એ ત્રણ કારણ પહેલા ત્રણ નય અપેક્ષાએ છે, ઋજુ સૂત્ર નયાપેક્ષાએ પહેલું છોડી બાકી બે કારણો અને શેષ નયો માત્ર લબ્ધિને કારણ માને છે.
• વિવેચન-૮૮૯ :
સમુત્થાનથી, વાચનાથી અને લબ્ધિથી નમસ્કાર ઉત્પન્ન થાય. સમ્યક્ સંગત કે પ્રશસ્ત ઉત્થાન તે સમુત્થાન. તેના નિમિત્તે નમસ્કારનું, કોનું સમુત્થાન? અન્ય શ્રુતત્વથી આધારભૂતત્વથી પ્રત્યાસન્નત્વથી શરીરને જ ગ્રહણ કરે છે. દેહસમુત્થાન નમસ્કારનું કારણ છે. તેના ભાવભાવિત્વથી, અન્યથા અનુપપત્તિ છે. તેથી સમુત્થાનથી એ (૧) કારણ.
વાચના - પછી શ્રવણ અર્થાત્ અધિગમ કે ઉપદેશ. નમસ્કારનું તે કારણ છે તે ભાવ ભાવિત્વથી જ છે. તેથી વાચનાથી એ (૨) કારણ.
લબ્ધિ - તેના આવરણ કર્મ ક્ષયોપશમ લક્ષણ. તે કારણ (૩)
પદને અંતે પ્રયુક્ત શબ્દ નાની અપેક્ષાથી ત્રણેમાં પણ પ્રાધાન્ય જણાવવાને માટે છે. તેથી જ કહે છે – શુદ્ધ નૈગમ, સંગ્રહ, વ્યવહારનયથી વિચારતા સમુત્થાનાદિ ત્રણે નમસ્કાર કારણ છે. [શંકા] પહેલાં નયમાં અશુદ્ધ વૈગમ અને સંગ્રહ કેમ ત્રિવિધ કારણ ઈચ્છે છે ? તે બંને તો સામાન્ય માત્રા અવલંબીત્વથી છે. [સમાધાન] તેને અનુત્પન્ન કહેવાથી પહેલાં નય ત્રિકથી, તે બંનેના ઉત્કલિત્વથી દોષ નથી. ઋજુસૂત્ર સમુત્થાન કારણ સિવાયના બે કારણ ઈચ્છે છે. ઈત્યાદિ - x + X - નય પ્રધાન વિષય હોવાથી તજ્ઞ પાસે સમજવો. - ૪ -
હવે નિક્ષેપ કહે છે. તે ચાર ભેદે છે - નામ નમસ્કાર, સ્થાપના નમસ્કાર, દ્રવ્યનમસ્કાર અને ભાવનમસ્કાર. તેમાં નામ અને સ્થાપના સુગમ છે. જ્ઞ અને ભવ્ય શરીર અતિરિક્ત દ્રવ્ય નમસ્કાર કહે છે
• નિયુક્તિ-૮૯૦ :
નિહવાદિને દ્રવ્ય નમસ્કાર હોય છે, ઉપયુક્ત સમ્યક્દષ્ટિ કરે તે ભાવ નમસ્કાર છે. નમ: નૈપાતિક પદ છે દ્રવ્ય-ભાવ સંકોચ તે પદાર્થ છે. • વિવેચન-૮૯૦ :
નિહવાદિ દ્રવ્ય નમસ્કાર છે કેમકે નમસ્કાર અને નમસ્કારવાળાથી અભિન્ન છે. આદિ શબ્દથી દ્રવ્યાર્થ કે જે મંત્રદેવતા આરાધનાદિમાં છે તે. આ દ્રવ્ય નમસ્કારનું ઉદાહરણ છે –
વસંતપુર નગરે જિતશત્રુ રાજા, ધારિણી રાણી સહિત અવલોકન કરે છે.
આવશ્યક-મૂલસૂત્ર સટીક અનુવાદ/૨
દ્રમકને જોયો. અનુકંપાથી નદી સદેશ રાજાને રાણી કહે છે. રાજાએ તે દ્રમકભીખારીને બોલાવ્યો, અલંકાર પહેરાવ્યા, વસ્ત્રો આપ્યા. તેણે કચ્છો લીધો, દેદીપ્યમાન લાગતો હતો. કાલાંતરે રાજાએ તેને રાજ્ય આપ્યું. દંડભટ-ભોજિકોને દેવાયતનમાં પૂજા કરતા જોયા, તે વિચારે છે – હું કોનું કરું ? રાજાનું આયતન કરું, તેણે દેવકૂળ કર્યુ. તેમાં રાજા-રાણીની પ્રતિમા કરાવી. પ્રતિમા પ્રવેશ માટે લાવતા પૂછ્યું, તેણે વાત કરી. સંતુષ્ટ થઈ રાજા સત્કારે છે. તે ત્રણ સંધ્યા અર્ચના કરે છે. ખુશ થયેલા રાજાએ તેને બધાં સ્થાનો આપ્યા. અન્ય દિવસે રાજા દંડયાત્રાએ નીકળ્યો. તે બધાંને અંતઃપુર સ્થાનમાં સ્થાપીને ગયો. તેમાં અંતઃપુર સ્ત્રીઓ નિરોધ સહન ન કરી શકવાથી તેને જ ઉપયરે છે. તેને ગમતું નથી, ત્યારે તે ભોજન કરતો નથી. પછી ધીમે ધીમે તે પ્રવેશ્યો અને વિનાશ પામ્યો. રાજા આવ્યો. વિનાશિત થયેલ જોયું.
અહીં રાજા સ્થાને તીર્થંકર છે, અંતઃપુર સ્થાને છકાય જીવો છે અથવા છ કાય જીવો નથી પણ શંકાદિ પદો લેવા, જેથી શ્રેણિકાદિનો પણ દ્રવ્ય નમસ્કાર ન થાય. દ્રમક સ્થાને સાધુઓ છે. કચ્છના સ્થાને મિથ્યાત્વ છે, ભાવર સ્થાને સમ્યકત્વ છે. દંડ સંસારમાં વિનિપાત છે. આ દ્રવ્ય નમસ્કાર.
૧૫૪
નોઆગમથી ભાવ નમસ્કાર, જે શબ્દક્રિયાદિ સમ્યગ્દષ્ટિ જ કરે છે. અહીં નામાદિ નિક્ષેપોના જે નયો જે નિક્ષેપને ઈચ્છે છે, તે વિશેષ આવશ્યકથી શંકા અને પરિહાર સહિત જાણવું. અહીં તે કહેલ નથી.
હવે પદ દ્વાર કહે છે. :- પદ પાંચ પ્રકારે છે – નામિક, નૈપાતિક, ઔપસર્ગિક, આખ્યાતિક અને મિશ્ર. તેમાં અશ્વ નામિક છે, તુ નૈપાતિક છે, પત્તિ - ઔપસર્ગિક છે, ધાવતિ એ આખ્યાતિક છે, સંવત મિશ્ર છે. એમ નામાદિ પાંચ પ્રકારે પદનો સંભવ છે છતાં કહે છે – અર્હત્ આદિ પદાદિ પર્યન્ત નિપત થાય છે માટે નિપાત. નિપાતથી આવેલ કે નિપાત વડે નિવૃત્ત હોવાથી નૈપાતિક કહ્યું. નમ: નૈપાતિક પદ છે.
હવે પદાર્થ દ્વારઃ- - ૪ - નમ એ પૂજાર્થે છે. “નમો અરહંતાણં' તે દ્રવ્ય-ભાવ સંકોચ લક્ષણ છે. તેમાં દ્રવ્ય સંકોચ તે હાથ, મસ્તક અને પગ આદિ વડે સંકોચ, ભાવ સંકોચ તે વિશુદ્ધ મનનો નિયોગ, દ્રવ્યભાવ સંકોચન પ્રધાન પદાર્થ. - X - અહીં ચતુર્ભાગી છે
-
(૧) દ્રવ્ય સંકોચ હોય, ભાવ સંકોચ નહીં. જેમકે - પાલક. (૨) ભાવસંકોચ હોય દ્રવ્ય સંકોચ ન હોય જેમકે - અનુત્તર દેવ, (3) દ્રવ્ય અને ભાવ બંનેથી સંકોચ, જેમકે - શાંબ, (૪) દ્રવ્ય-ભાવ બંને સંકોચનો અભાવ, તે શૂન્ય ભંગ છે. અહીં ભાવ સંકોચ પ્રધાન છે. દ્રવ્યસંકોચ પણ તેની શુદ્ધિ નિમિત્તે છે.
હવે પ્રરૂપણા દ્વાર પ્રતિપાદનાર્થે કહે છે –
• નિયુક્તિ-૮૯૧
પ્રરૂપણા બે પ્રકારે છે – છ પદવાળી, નવ પદવાળી, છ પદ આ પ્રમાણે
– શું, કોનું, કોનાથી, ક્યાં, કેટલો કાળ, કેટલાં પ્રકારે ? થાય. • વિવેચન-૮૯૧ 1
બે પ્રકારે – પ્રકૃષ્ટ-પ્રધાન કે પ્રગત અને રૂપણા - વર્ણના, તે પ્રરૂપણા. તેનું