Agam Satik Part 32 Aavashyak Sutra Gujarati Anuwad 2

Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Deepratnasagar

Page 40

ઉપોદ્ઘાત નિ - ૭૫૧,૭૫૨
૬૧
કાળથી અને ભાવથી. તેમાં દ્રવ્યથી ભિન્નતા બે ભેદે છે તદ્રવ્ય ભિન્નતા અને અન્ય દ્રવ્ય ભિન્નતા. તેમાં પરમાણુની પરસ્પર ભિન્નતાને તદ્રવ્ય ભિન્નતા, અન્યદ્રવ્ય ભિન્નતા - પરમાણુને દ્વિઅણુકાદિ ભદે. એ રીતે એકાદિ પ્રદેશાવગાઢ, એકાદિ સમય સ્થિતિ, એકાદિ ગુણ શુક્લમાં તદ્ કે અતદ્ ભિન્નતા જાણવી. આ લક્ષણો પદાર્થ સ્વરૂપના અવસ્થાપકપણાથી છે. નિમિત્ત - શુભાશુભથી લક્ષ્ય કરાય તે લક્ષણ અથવા નિમિત્ત એ જ લક્ષણ તે નિમિત્ત લક્ષણ. તે આઠ પ્રકારે છે – ભૌમ, સ્વપ્ન, અંતરીક્ષ, દિવ્ય, અંગ, સ્વર, લક્ષણ અને વ્યંજન એ આઠથી નિમિત્ત જાણવું તેનું સ્વરૂપ બીજા ગ્રંથોથી જાણવું.
ઉત્પાદ - અનુત્પન્ન વસ્તુનું લક્ષ્ય ન થાય, તેથી ઉત્પાદ પણ વસ્તુ લક્ષણ છે. વિગમ - વિનાશ તે વસ્તુ લક્ષણ છે. તેના વિના ઉત્પાદનો અભાવ થાય. જેમ વક્રતાથી અવિનષ્ટ અંગુલિ દ્રવ્ય ઋજુતાથી ઉત્પન્ન ન થાય.
વીર્ય - જે જે વસ્તુનું સામર્થ્ય. તે જ લક્ષણ તે વીર્યલક્ષણ. ભાષ્યકાર કહે છે – વીર્ય એટલે બળ, તે જીવનું લક્ષણ છે, જે - જેનું સામર્થ્ય. - X - તથા ભાવોનું - ઔદયિકાદિનું લક્ષણ પુદ્ગલવિષાકાદિ રૂપ ભાવલક્ષણ. જેમકે ઉદય લક્ષણ તે ઔદયિક, ઉપશમ લક્ષણ તે ઔપશમિક. અનુત્પત્તિ લક્ષણ તે જ્ઞાયિક, મિશ્ર લક્ષણ તે ક્ષાયોપશમિક, પરિમાણ લક્ષણ-પારિણામિક સંયોગ લક્ષણ - સાંનિપાતિકનું છે અથવા આત્માના ભાવોરૂપ લક્ષણ તે ભાવ લક્ષણ છે તેમાં સામાયિકનું જીવગુણત્વથી
ક્ષયોપશમ, ક્ષય, ઉપશમ સ્વભાવત્વથી ભાવ લક્ષણતા છે. આ જ લક્ષણ ચિત્તમાં આરોપીને કહે છે ભાવે - વિચારતા. સંક્ષેપમાં આ લક્ષણો કહ્યા.
સામાયિકના વૈશેષિક લક્ષણ જણાવતા કહે છે – અથવા ભાવ - સામાયિકના લક્ષણ શ્રદ્ધા આદિ ચાર છે તે આ પ્રમાણે –
• નિયુક્તિ-૭૫૩
શ્રદ્ધા, જ્ઞાન, વિરતી અને મિશ્ર લક્ષણ ધર્મને કહે છે. એ ચાર લક્ષણ સંયુક્તને તે ગૌતમાદિ સાંભળે છે.
• વિવેચન-૭૫૩ :
--
આ સામાયિક ચાર ભેદે થાય - સમ્યકત્વ, શ્રુત, ચાસ્ત્રિ અને ચાસ્ત્રિાચાસ્ત્રિ. આનું યથાયોગ લક્ષણ છે - શ્રદ્ધા, સમ્યકત્વ સામાયિકનું લક્ષણ છે. જ્ઞાન-જાણવું તે શ્રુત સામાયિકનું લક્ષણ છે - x - વિરતિ-વિરમવું તે, સર્વ સાવધયોગની નિવૃત્તિ તે ચાસ્ત્રિ સામાયિકનું લક્ષણ છે મિશ્ર - વિરતાવિરતિ, તે ચાસ્ત્રિાચાસ્ત્રિ સામાયિકનું લક્ષણ છે.
આના વડે, સ્વબુદ્ધિનો ત્યાગ કરીને શાસ્ત્રનું પાતંત્ર્ય કહે છે. ભગવંત જિન જ કહે છે, તેઓ કહે ત્યારે ગણધરાદિ સાંભળે છે. - ૪ -
લક્ષણદ્વાર કહ્યું, હવે નયદ્વારને પ્રતિપાદિત કરે છે – • નિયુક્તિ-૭૫૪ * વિવેચન :
નૈગમ, સંગ્રહ, વ્યવહાર, ઋજુસૂત્ર, શબ્દ, સમભિરૂઢ અને એવંભૂત એ સાત
૬૨
આવશ્યક-મૂલસૂત્ર સટીક અનુવાદ/૨ મૂળ નયો છે. નયનીતિ નયા: - વસ્તુના અવબોધ વિષયક અને ધર્માત્મક જ્ઞેય અધ્યાવસાયાંતર હેતુઓ પ્રાપ્ત કરાવે છે. અવયવને માટે પ્રત્યેક નયને નયાભિધાન નિરુક્ત દ્વારથી કહે છે -
-
• નિયુક્તિ-૭૫૫ થી ૭૫૮ઃ
[સાતે યોની વ્યાખ્યા સાથે આપવા ચારે નિયુક્તિ સાથે મૂકેલ છે, પરંતુ અર્થમાં અક્ષરાર્થને બદલે ભાવાર્થને પ્રાધાન્ય આપેલ છે.]
(૧) અનેક પ્રમાણો વડે જે માટે છે કે માને છે, તે નૈગમનયની નિરુક્તિ છે. (૨) સંગૃહિત, એકઠાં થયેલા અર્થ, સંગ્રહવચનને સંક્ષેપથી સંગ્રહનય કહે છે. (૩) સર્વ દ્રવ્યોમાં વિશેષ નિશ્વય માટે વ્યવહારનયને ઉપયોગી જાણવો. (૪) વર્તમાનને ગ્રહણ કરનાર તે ઋજુસૂત્ર નય જાણવો. (૫) શબ્દનય વિશેષિતતર વર્તમાનને ઈચ્છે છે. (૬) વસ્તુનું સંક્રમણ તે વસ્તુ છે એમ સમભિરૂઢ નયવાળો માને છે, (૭) વ્યંજન, અર્થ, તભય એમ વિશેષ પ્રકારે એવંભૂત
નયવાળો માને છે.
• વિવેચન-૫૫ થી ૭૫૮ -
સમગ્ર નય પ્રકરણ વિશેષથી અનુયોગ દ્વારમાં આવે છે. નય રહસ્ય આદિ ગ્રંથો પણ છે, અહીં “નય’ સંબંધે જે વિવેચન છે, તેમાં ચૂર્ણિમાં સંક્ષેપમાં છે, હાભિદ્રીયવૃત્તિમાં કંઈક વિશેષ છે, નિયુક્તિ દીપિકામાં ભિન્ન રીતે આ નાની વ્યાખ્યાનો વિસ્તાર કરાયેલો છે, અમે
અહીં સંક્ષેપ રજૂઆત જ કરી છે. કેમકે નય વિશે માત્ર અનુવાદથી કામ ન સરે, તે માટે તજ્ઞ પાસે સમવું પડે.]
(૧) એક નહીં પણ અનેક અર્થ, તેથી પમ્ કહ્યું. સામાન્ય અને વિશેષ જ્ઞાનથી માપે છે અથવા નિગમમાં થાય તે વૈગમ. નિગમ એટલે પદાર્થનો પરિચ્છેદ. - ૪ - x - [શંકા] તો શું વૈગમ નયવાળો સમ્યગ્દષ્ટિ જ છે. કેમકે સામાન્ય-વિશેષના સ્વીકારથી અપર છે, સાધુની જેમ ? ના, એવું નથી. સામાન્ય - વિશેષ વસ્તુના અત્યંત ભેદના સ્વીકારથી તેમ નથી. - x - x - ૪ - ૪ - અથવા નિલયન પ્રસ્થક
ગ્રામના ઉદાહરણથી અનુયોગદ્વારમાં તે પ્રતિપાદિત કરેલ છે, ત્યાંથી જાણવું. અહીં ગમનિકા માત્ર છે.
બાકીના - સંગ્રહાદિના આ લક્ષણ છે, તેને તમે સાંભળો.
(૨) આભિમુખ્યથી ગૃહીત, તે સંગૃહીત. પીડિત - એકજાતિમાં રહેલ, અર્થ વિષય. તે સંગૃહીત પિડિતાર્થ સંગ્રહનું વચન - સંગ્રહવયન. સંક્ષેપથી તીર્થંકર ગણધરો કહે છે. સામાન્ય પ્રતિપાદનમાં રહેલ આ ‘સત્' એમ કહેતા સામાન્યને જ સ્વીકારે છે, વિશેષને નહીં તથા માને છે કે વિશેષ એ સામાન્યથી અર્થાન્તર રૂપ છે કે અનર્થાન્તર રૂપ. જો અર્થાન્તર રૂપ હોય તો તે નથી, કેમકે સામાન્યથી જુદા છે. અનર્થાન્તર રૂપ હોય તો તે માત્ર સામાન્ય જ છે. - x - સંગ્રહનય કહ્યાં.
(૩) અધિકતાથી ાયમાં જાય છે તે નિશ્ચય, વિગત નિશ્ચય તે વિનિશ્ચય - નિઃસામાન્ય ભાવ. સામાન્ય અભાવથી આ ભાવના છે વ્યવહારનય - સર્વ દ્રવ્ય
વિષયમાં વિશેષ પ્રતિપાદનપર છે. અહીં સત્ એમ કહેતા વિશેષ એવા ઘટ આદિનું