Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
st
(
[S (ારdiામuતરો
( ગુજરાતી ) શ્રી સ૨લ સંસ્કૃત પાઠમાલા ની સુધારેલી પૂતિ સાથે
IceCccouco
-: લેખક :ડે, રામકૃષ્ણ ગોપાલ ભાંડારકર એમ.એ.એલ એલ ડી, પી.એચ.ડી. કે.સી.એસ, આઈ.ઈ.ઈ.
ત)
૭ ASSSSSB)D&૮૮૮૮૮૮
CS..
. હજી.
oil
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા
લેખક
- સ્વ. રામકૃષ્ણ ગોપાળ ભાંડારકર એમ એ. એલએલા. ી, પીએચ.ડી. સી. એસ. આઈઈ..
સંશોધક લીધર શામકૃષ્ણ બાંહારકર એમ. જે.
ગુજરાતી ભાષાંતર રચનાર બહા૨ ભિકાજી બેલારકાર, માછ વાઈસ પ્રિન્સિપાલ-ગુજરાત ટ્રેનિંગ લેજ,
આપtવાલ
પ્રકાશક :
જયંત બુક જે - ૧૦૬/૨, ગાંધીમાર્ગ,
અમદાવાદ
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતાવીસમી આવૃત્તિ સં. ૨૦૪૦
Printed by Ajanta Offset Works, Behind Calico Mills, Bahempura, Ahmedabad - Pin. 380022 Phone : 391087, 392618 and
Published by S. N. Shah Jayant Book Depot 106/2, Gandhi Road, Ahmedabad. Phone : 366621
સને ૧૯૮૪ પ્રત ૨૦૦૦
[ પુસ્તકના સર્વ હક્ક સ્વાધીન રાખ્યા છે. ]
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજી આવૃત્તિની પ્રસ્તાવના (સાર) સાવદર કા પટ માંડાની મારા વિવાથોને સંસ્કૃત ભાષાને અભ્યાસ કરવામાં હાલ ઘણી ઉપયોગી છે. એની પદ્ધતિ અને રચના સર્વત્ર પ્રતિષ્ઠા પામી છે. તેના અભ્યાસથી વિદ્યાથીઓ એકેક પગલું આગળ વધીને, ટૂંકી મુદતમાં સંસ્કૃત જેવી ન9-જીવન પણ પ્રૌઢ ભાષામાં વ્યુત્પન્ન બની, ગીર્વાણવિદ્યાભંડારના અધિકારી થાય છે.
મારવાની સરણીને લાભ ગુજરાતી વિદ્યાથીઓ લઈ શકે એવા હેતુથી રા. રા. કેશવલાલ હર્ષદરાય ધ્રુવ બી. એ. તરફથી આગળ એને ગુજરાતી તરજુમે પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવ્યો હતો, તેની નકલે ખી થયાથી, ફરી છપાવવાની જરૂર જોઈ, હૈદરાની રજાથી આ વાત સાવૃત્તિ તૈયાર કરી છે.
તે પહેલાંની આવૃત્તિ છે. રા. કેશવલાલે ઘણે શ્રમ લઈ બનાવેલી હતા, તેથી આ નવી આવૃત્તિમાં થોડો જ ફેરફાર કર પાડી છે. આ લાંએક દુર્બોધ સ્થળામાં સુગમતા લાવવાનો યત્ન કર્યો છે.
હાલના વખતના કેળવણીના વધારાનો લાભ લઈને વિદ્યાર્થીઓને અમ ઓછો કરવાનો પ્રયત્ન કરીએ તે “પર” શબ્દનો અર્થ આપવાની જરૂર નથી. સંસ્કૃત ભાષામાં શબ્દની જે જાતિ હેય તે જ જાતિ એની ગુજરાતીમાં પણ હોય છે એ નિયમ સામાન્ય છે. એને અપવાદ છે ખરા, પણ એ ઘણા થયા છે. તેથી અપવાદનાં સ્થળામાં જ સંસ્કૃત શબ્દની જાતિ કહેવાની જરૂર છે; બાકીના શબ્દોની જાતિ પણ કહેવાની જરૂર નથી. તેમજ “સુ” ધાતુનો “બોધ થવો” એવું કહેવાથી સંસ્કૃત શીખવું એમાં કાંઈ નવું નથી એવું જાણીને વિદ્યાર્થીઓને હિંમત આવે અને એ ઉત્સાહથી સંસ્કૃત શીખે--એટલી જ અસર આ આવૃત્તિથી થાય તે એ પણ એક મોટો લાભ જ છે.
સંસ્કૃતની વાક્યરચના ગુજરાતીમાં આવેલી છે, તેથી ગુજરાતી વાકાનું સંસ્કૃતમાં ભાષાંતર કરવું ઘણું સુગમ છે. તેથી સુગમતા લાવવા સારુ ગુજરાતીની અપ્રસિદ્ધ વાકયરચનાને ઉપયોગ કરીને તે તેથી એવાં વાકયો આધુનિક રૂઢ ભાષા વાંચનારની નજરે અથાગ્ય દેખાય, ગુજરાતીમાં સામાન્ય રીતે ભૂતકાળમાં સકર્મક ક્રિયાપદનો કર્તરિ પ્રાણ થતું નથી. એવાં વાકયમાં કર્તા ત્રીજી વિભક્તિમાં આવે છે; પણ સંસ્કૃતિક
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
એવાં વાકયમાં કર્તરિ પ્રયાગ થાય છે. અને વળી જુદો કમણિ પ્રાગ પણ થાય છે. એવાં વાકયા-રામે રાવણને છો, ઈ–-રવીને, “રામ રાવણને છતો હતો” છે. શુદ્ધ ૫ણુ અપ્રસિહ પ્રયોગમાં લખ્યાથી ગુજરાતીની વાક્યરચના તે જે સંસ્કૃતની પણ છે એ તત્ત્વનું દઢીકરણ થાય છે. તેમજ સંસ્કૃતમાં પ્રથમ પુરુષમાં તથા તૃતીય પુરુષમાં આજ્ઞાર્થ થાય છે અને ગુજરાતીમાં સાધારણ રીત થતો નથી, પણ કેટલીએક વખતે થાય છે ખરો એને લાભ વિદ્યાર્થીઓને આપવા સારુ “ઈશ્વર રાણીનું કયાણ કરો” એવો પ્રયોગ સામાન્ય રીતે વાપરી શકાય. હવે વિધ્ય માં : ગુજરાતી વાકયોને કોઈ પણ પ્રકારે કર્તરિ પ્રયોગ થતું નથી એ નિરપાયની વાત છે; એને ઠેકાણે કર્મણિ પ્રયોગ જ વાપ પડે છે.
મારા રાની પદ્ધતિ પ્રમાણે જે ઠેકાણે જે નિયમની જરૂર દેખાઈ તે ઠેકાણે તે નિયમ દાખલ કર્યો છે. તથા થાપાનાં જુદાં જુદાં પ્રારા બતાવવા સારુ મૂળ પુસ્તકના ૨૨ મા સ્પષ્ટ રીતે દર્શાવ્યા છે.
અમદાવાદ 0. ઓક્ટોબર, ૧૮૯૫
... શિ. બેલસરે ચોવીસમી આવૃત્તિની પ્રસ્તાવના સંસ્કૃત ભાષાના શરૂઆતના અભ્યાસો માટે અત્યંત ઉપયોગી એવી આ સ્વ. સર ડો. ભાંડારકરની સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકાના ગુજરાતી, ભાષા
ન્તરનાં પ્રફો સુધારવાનું કામ અમારા હાથમાં આવ્યું ત્યારબાદ અમે સૂઝ 'પણ આવશ્યક ઉમેરા કર્યા છે. આ આવૃત્તિની પ્રસ્તાવનામાં અમે અમારા સંસ્કૃત ભણાવવાના અનુભવને આધારે એક અમુક પ્રકાર રજુ કરવા માગયે છિયે. તે પ્રકાર સંસ્કૃત ભણાવવાનું કાર્ય અને તેને લઈ સંસ્કૃત ભણવાનું કાર્ય સરળ બનાવશે. સંસ્કૃત એ વ્યવહારભાષા નથી, પરંતુ સાહિત્યાસ્વાદભાષા છે. સંસ્કૃતમાં બોલી કે લખી શકે એ સાધારણ જનતા માટે અત્યારે જરૂરનું નથી. સંસ્કૃતમાં બોલવું અને લખવું એ સંસ્કૃતને રક્ષકવર્ગ જે સંસ્કૃત શિક્ષકો છે તેને માટે આવશ્યક છે, બીજા માટે નહિ. બીજાઓ માટે તે તેઓ સંસ્કૃત સમજી શકે એટલું જ પર્યાપ્ત છે. સંસ્કૃત સમજવું ઘણું સહેલું છે; સંસ્કૃતમાં બોલવું અને લખવું અઘરું છે. પરતુ આ નિયમ તે દરેક ભાષા માટે એકસરખે છે. કુદરતને કેમ પણ એજ છેઃ ભચું પહેલું સમજતાં શીખે છે. સંસ્કૃત શિખવવામાં પણ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ જ ક્રમનું અનુસરણ કરવામાં આવે તેા કામ ઘણું સહેલું થઇ જાય. અત્યારે તે સમજવું, લખવું, માલવું બધું એકી સાથે શિખવવામાં આવે છે. વિદ્યાર્થીને તે અધરુ પડે છે અને પરિણામે તે સંસ્કૃત તા દુર્લક્ષ્ય આપતા થઇ જાય છે. શિક્ષકાના સમગ્ર પ્રયત્ન આ રીતે એળે જાય છે. આાને ખલે પહેલાં કરો સંસ્કૃત સમજતા જ થાય એટલું જ તેના ઉપર ધ્યાન અપાય તા શિક્ષક તેમ શિષ્ય બન્નેનું કામ ઘણું જ સહેલુ થઈ પડે. આ વાત પનાથી નહિ, પરન્તુ અનુભવથી લખી છે. આ પ્રકારની વિસ્તૃત વિગત આ પ્રમાણે છે. સ્વતઃકરણ કરતાં અનુકરણ સહેલુ છે. માટે નિયમાનુસાર રૂપસિદ્ધિની માથાકૂટમાં ન નાખતાં નમુનાનાં રૂપે તૈયાર કરાવવાં અને તેના ગુજરાતી અથૅ તૈયાર કરાવવા. ત્યારબાદ તે નમુનાનાં રૂપા સાથે સરખાવી ખીન્ત શબ્દોનાં રૂપે ઓળખતાં શિખવવું અને રૂપા એળખતાં શીખે એટલે તેમનું ગુજરાતી કરતાં શિખવવું. માટલું આવડયું; પછી સન્ધિ છૂટી પાડવવાના ખૂબ અભ્યાસ કરાવવા. સન્ધિના નિયમેાની ઝીણવટમાં ન પડવું. અઃ તા કયાંક એ થાય છે; ક્યાંક વિસર્ગ ઊડી જાય છે; કયાંક વિસ†ા ર્ થાય છે એમ શિખવવું. ક્યાં અને શા માટે તેની માથાકૂટમાં ન પડવું. પછી ગદ્યક્રમ, કર્તા, ક્રમ, ક્રિયાપદ એ ક્રમ અનુસાર ગાઠવતાં શિખવવું. આ વાયુ' એટલે સંસ્કૃત સમજવું એ એક રમત જેવું થઇ પડશે. શરુઆતમાં તે આખી માર્ગોપદેશિકા આ રીતે જ શિખવવી. બીજા આવનમાં કેવલ સ ંસ્કૃતમાં રસ લેતા હૈાશિયાર છેકરાઓને ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરવાનું બતાવવું. ખાસીના ઉપર આ ભાર ન લાવેા. શિક્ષકભાઇઓને અમારી નમ્ર વિનંતી છે કે મા પ્રકાર સ્વીકારી પોતપાતાના અનુભવથી અમને વાકેફ કરે એટલે અમે આગળ ઉપર તેને ઉપયાગ કરી વધારે સારા પ્રકાર જગત આગળ રજુ કરી શકિયે. નાગરદાસ કાશીરામ ખાંભણિયા
પ્રિન્સિપાલ, ય. વા. સંસ્કૃત પાઠશાળા કેશવરામ કાશીરામ શાસ્ત્રી
પ્રાધ્યાપક, શ્રી ભે. જે. વિદ્યાભવન, ગુજરાત વિજ્ઞાાાં
તા. ૧-૨-૫૪ અમદાવાદ
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા
વિષય અક્ષર • • • •
भाग १ लो ૧ ક્રિયાપદ વર્તમાનકાળ પરપદ-એવચન
» , , -બહુવચન 8 , , , દ્વિવચન
"
- સમગ્ર
સારાંશ તથા સવાલ ... ... .. ઉપસર્ગ .. ...
..
भाग २ जो પામ સકારાંત (પુલિંગ તથા નપુંસકલિંગી પ્રથમ વિભકિત
, દકારાંત ( , , , , ૬ , સકારાંત ( , , ) દ્વિતીયા , ..
, કારાંત ( , , ) છ , સકારાંત ને કારાંત , , ) તૃતીયા
" . " ( ' , ) ચતુર્થી, પંચમી ૯ , , , ( , ) પછી, સપ્તમી,
અને સંબોધન સારાંશ તથા સવાલ ... • • • • • અવ્યય • • • • • • •
" માગ ૩ ૧૦ વર્તમાનકાળઃ આત્મને પદ-એકવચન .. ૧૧ , , દ્વિવચન અને બહુવચન ..
૧૨ કર્મણિરૂપ અને ભારૂપ - સારાંશ તથા સવાલ ...
• •
• •
•
•
- ૪૫
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષય
भाग ५ मो ૧૩ બાકારાંત અને કારાંત સ્ત્રીલિંગ નામે પ્રથમ અને દ્વિતીયાવિભક્તિ ૪૭ ૧૪
એ તૃતીયા, ચતુથી, અને પંચમી ... ૫૦
• પછી, સપ્તમી, અને સંબોધન ... ૫૭ * સારાંશ તથા સવાલ .• • • • •
માં જ છે. ૧૯ વસ્તન ભૂતકાળ ? પરસ્નેપા–એકવચન અને દિવચન છ છ
છ બચન તથા માત્મપદ- એકવચન
આત્મને પદ-દ્વિવચન અને બહુવચન • સારાંશ તથા સવાલ ... ... .• • •
भाग ७ मो ૧૯ કારત અને સારાંત પુલિંગ તથા નપુંસકલિંગ નામે - પ્રથમ, દ્વિતીયા, તૃતીયા, અને ચતુર્થી વિભક્તિ • ૬૬ ૨૦ સકારાંત અને કારાંત પુલિંગ તથા નપુસકલિંગ નામે
પંચમી, પછી, સસણી અને સંબોધન ૧ વાલ .. ••••••. • ૨૧ દકારાંત, સકારાંત, ગાકારાંત અને સકારાંત સ્ત્રીલિંગ નામે સવાલ ... - • • • • • ૮૦.
. મા ૮ જે ૨૨ શાનાર્થ પરઐપદ • ••• • • • ૨૨ આત્મપદ •••
સવાલ ... ... • • •
૨૪ કેટલાંક બહુ ઉપયોગી કુદત
સવાલ" ••• .. •••
. •
•
૨૫ અંજનાંત નામઃ , ૬૬ , મા અંતવાળાં નામ - સવાલ ' • • • • •
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
નામ
1 ; ૧૨૫
આ વિષય , પર, સંતવાળાં નામ સ લ ; . •
::. , રૂ, વરુ, ને વિષ્ણુ અથવા સંતવાળા
" भाग ११ मो ૨૮ વિથ • • સવાલ :
| બાપ ૨૨ જે ૨૯ સર્વનામ • •
સવાલ ૩૦ પહેલા અને બીજા પુરષનાં સર્વનામ ૩૧ વર્ષ ને વિના રૂપ •• સવાલ
•••
प्रकीर्ण ૨ સુભાષિત-સહિ, ..
પરિશિષ્ટ સંધિ-નિયમો
-વાપરયના ••• * સંસ–ગુજરાતી શબ્દકોશ . ... ગુજરાતી સંસ્કૃત , ,
- વર્ણસ તો બા.
} આત્મપદી માને. ઉપ.
ઉપરાગ wય.
ઉભયપદી એ. વ.
એકવચન મણિરV બ. ૧, બહુ
:
• ૧૩૮ .. ૧૪૪
.. ૧૭૯
-
પરએ.
}
પરસ્પેદી
મણિ
પંચમી પુલિંગ પ્રામા
બહુવચન કમરણિત દત રિવર્તમાન વિશેષ
ચતુ કુતીયા ત્રિલિંગ હિતાયા દિવન
કદર
સપ્તમી
માધન ભાવનામ
હિ. વ. ન ના
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશકા
અક્ષર
સ્વર
ફ્, ૩, એ, કે મ, ો
આ અ, આ મા, ૬ ૪, હ્યુ લૂ, ૬
અનુસ્વાર
ય. . ર્ક્ તાલવ્ય . શ્ સૂર્યન્ય ટ્
•
ત્ય ૫૧, આય
',
અંતઃસ્થ અથવા
અર્ધસ્વર
·
ઊષ્માક્ષર
ક્
ડ્
ન્યુજન
સ્
જ,
,
તાલવ્યું............
મૂર્ધન્ય
ત્ય
દંત્ય.
ક્
ક્
...........
.................
સ્
................
ઓ, ઔ
. વિસર્ગે
તાલુબ્ધ..............................
મૂર્ધન્ય
દંત્ય ..................................
બધા સ્વગત મ
...............
* ન
મહામાણુ
અક્ષરો પણુંખરું ગુજરાતી ઉથ્થામાં શુદ્ધ રૂપે જણતા નથી, મગના ઉચ્ચાર કાંઈ થયું વતાને માટે શીખી હોવા
*
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલા પાંચ વર્ગો માંહેલા દરેકના છેલ્લા ત્રણ જ અને અંતસ્પ, તથા મહાપ્રાણને ઘેષ વ્યંજન કહે છે, બાકીના વ્યંજનોને અષ અંજન કહે છે.
સ્વર જ્યારે વ્યંજનમાં મળે છે ત્યારે એની આકૃતિ નીચે પ્રમાણે થાય છે. જ્યારે વ્યંજન નીચે () એવો છે કે ન હોય ત્યારે એ અંજનમાં જ મળે છે, એમ જાણવું , , , , ,
૩, ૩, ૫, ૨, ઓ, ઓ આ સ્વારનું ઉમેરણ છેકા વિનાના વ્યંજનને t, , , , ૮, , , , , , એવી નિશાની લાગેલી હોવાથી સમજાય છે; ઉદાહરણ- ક, આ કા, વિ કિ, કુ, , છે , ક, વહ ક્લ, છે કે, છે કે, જો કે, આ કૌ. પરંતુ , બહાર = =એ. મુખ્ય સંયુક્ત વ્યંજન કે જેડાક્ષર નીચે પ્રમાણે છે
થ ધ વે ચ-છુવ | સ ત્ય જ, ફત [ મ ગૂન.
આ ચમ
U - જ કત-વ » ગ-૨
ક્ય ચય
ગુમ જ ફન થ-ગર
જ જુ-જ oથ ણય જમ કુમ કે ગુલ
wથ ણવ ગુવ જય જવ જય ફય સ્થ ઘન્ય
છ તત-૨ ૩ ફલ * ધૂન ટ્ય ટુચ
રથ તથ 6 કવિ ગ્ર ઘુ.૨ ट्र ८२ a ધ-વ व्य -
૫ -૫ ठू १२
a ત-૫-૨ » કુછ્યું
त्फ २-३ જય કન્ય પણ ચૂચ
લ્મ તેમ 3 ચુછ | ડચ ખર્ચ | Jચ૨ | નવ
- a ત-ન્ય
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમા પોશિકા
व य-व ये २-०५-५ ध्ये २-५-५
न्याय नस न्ध नव
ष्टय ५-६-५ व त-स-न
ष्ण -१ स्य (स-य प्त्य Y--4 ल्क है
रुप ५-५ स्थ्य -य-५ प्न ५-न लग -
प्र ५-५-२ प्म ५-4 ल्प स-५ म प-म प्य ५५ ल्म -
व्य ५५ ख-4 प्र ५-२
ल्य स-य प्ल ५-६ ल्ल स्
स्क सप्स ५-स ल्व -१
स्ख स.स मन ब्ज म्
व्य ५५
स्त स्-त मम
ब्द ५-६ व्र २ स्थ सु-4 घय ब्ध -५ श्व श-य ब्य म्य
स्त्र स्-५.२ थ६-२.५ ब्र ५-२
શુ-મ स्फ २-३ भण म्-५
स्म स-म द्वय ६.-4
न मन भ्य -- • श
भ्र -२ श्व शव ध्म धूम
भ्व - क ज्य -५
म्म भ-म क्र १-३-२ '. ध्र ५-२
म्र ५-२ . म्य भन्य
ष्टय ५२.५ भन्न म्ल भन्स
ष्ट्र ५-२-२ मन .. । म्व भव
એવા સરળ પડે, માટે અાક્ષરમાં કાર મેળવી જોડાક્ષર આપ્યા છે.
म.
१-५ शु-२
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
भाग १ लो
દેરવું
પાઠ ૧ લો
ક્રિયાપદ વર્તમાનકાળ : પરુષ
એકવન પ્રત્યયઃ પુરુષ ૧, બ, પુરૂષ ૨, હિ; પુરુષ , જિ.
પહેલા જાણુના ધાતુ વળ [T ] ગમન | ૬ (છ) બધા ય વધવું, બોલવું કરવું, જવું
થ, જાણવું | હું વસવું, રહેવું (બ ) લઈ જવું, મૂ () હાવું, થ | ર (રા) સરકવું,
| ( રક્ષણ કરવું, | ઉણપતન પામવું, પડવું, બચાવવું, સંભાળવું : ખસવું, જવું
• સંસ્કૃતમાં ક્રિયાપદનાં રૂપાખ્યાનેના પ્રત્યય બે પ્રકારના છે: પરમેષ અને આત્મા . કેટલાક ધાતુ કેવળ પરમૈપ પ્રત્યય લેનાસ એટલે પરમૈve, કેટલાક કેવળ આત્મપર પ્રત્યય લેનાર એટલે માત્માને પડી; અને કેટલાક એ પ્રકારના પ્રયામાંથી ગમે તે પ્રકારના પ્રત્યય લેનારા એટલે ઉભયપતી હોય છે
ગણકાર્ય થતાં એટલે વિકરણ પ્રત્યય અથવા ગણુની નિશાની હાગતાં કેટલાક ધાતુઓનું જે વિશેષ રૂ૫ [ જેમકે વા ને બદલે ન ] અથવા એસ (જેમ કે દર ને બદલે વરૂ ] થાય છે, તે કાટખૂણ[ ] કૌસમાં બતાવેલું છે.
{ પહેલા ગણના વિકરણ પ્રત્યચ આ પૂર્વે ધાતુના અંતના હ્રસ્વ કે સ્વરને તથા ઉપાંત્ય (એટલે છેલ્લા વ્યંજનની પૂર્વેના) હુ9 સ્વરને ગુણ થાય છે. ૧ ને ગુણ : ૩ ૪ ને મો; ર જ ને માફ અને ને બહુ થાય છે.
પર કહ્યા પ્રમાણે ની ધાતુનું ને રૂપ થાય, તેને વિકરણ પ્રત્યય અને૫ પુરુષોધક પ્રત્યય હિ લગાડવાને છે. સંતમાં બે વાર જ પાકે તે સંધિ થાય છે. તેથી કરીને છે અને બની સંધિ કરવી જોઈએ. હવે એક
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમા પશિયા * * બીજ ગણના ધાતુ - અ૩ હેવું | મણ ખાવું
પહેલા ગણના ધાતુઓમાં પ્રથમ વિકરણ પ્રત્યય ૪ ઉમેરાય છે, ને ત્યાર પછી એ તૈયાર થયેલાં રૂપને એટલે અંગને પુરુષ ધાક પ્રત્યય વગાડાય છે.
બીજા ગણુના ધાતુઓને પુરુષોધક પ્રત્યય લાગતા જ લગાડાય છે.
પહેલા પુરુષના અને સ્ થી શરૂ થતા પ્રત્યય લગાડવાના હેય અને એ જ અને ૬ ની પહેલાં જ હોય તે એ અને બી થાય છે. વામિા | રાણા | જયતિ | મીતિ
તા. થામા થવા અતિ ા વાતા પતિ.
| માતા મતિયા बोधसि।
પહેલા ગણ. દ્ ચરવું, ચાલવું
વત્ દાહ કરે, બાળવું જણ જીવવું ?
નમ્ નમવું ચર ત્યાગ કરે, તજવું જ પકવવું, રાંધવું નિયમ એવો છે કે g, છે, શો અને ધી પછી કોઈ પણ વર આવે, તે એને બદલે અનામે ગા, મા, ચડ્યું અને ભાર મૂકવામાં આવે છે; તેથી કરીને જે નમ = નર + શ==ા અને રિ લાગવાથી નથતિ થાય છે, એ જ પ્રમાણે મગજબ ભગ=મવ; આ રીતના સ્વરવિકારને લીધે ધાતનાં જે પ થાય છે. તે અર્ધચંદ્ર ( ) કૌસમાં આપ્યાં છે..
, x બીજ ગણના ધાતુઓનું રૂપાખ્યાન ઘણું કઠણ હોય છે, તેથી આ ચોપડીમાં બીબ ગણના બે જ ધાતુ આપ્યા છે. બીજો ગણ બીજી ચોપડીમાં સવિસ્તર આપ્યો છે.
અનુનાસિક સિવાયના કોઈ પણ સ્પર્શ વ્યંજન પછી અાષ ભંજન આવે તે એ સ્પર્શ એજનને બદલે એના જ વર્ગને પહેલે અક્ષર મુકવામાં આવે છે,
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
(d) ખાલે છે. (તે) ખેલે છે.
(d) જાય છે.
(i) જાઉ'
(૪) રહે છે.
(૫) રહું છુ.
(૬) પડે છે.
(d) ચાલે છે.
સત્તમપિરશિકા
(તે) જાણે છે. (d) દાર છે.
(તે) ખસે છે.
(હું) થાઉં છું.
(d) ખાય છે.
(હું) છું.
(g) 3.*
(તે) રહે છે. .
પણ નાશ પામતુ` સદ્ નૃત્ય કરવું, નાચવુ કુલ પોષવુ, પાષણ કરવુ મુ મેાહ પામવુ, મૂંઝાવુ, ઘેલા થવુ, બેભાન થવુ મ લાભ કરવા
(તે) તજે છે.
(તું) નમે છે. (હુ) રાંધુ છું.
(d) બાળે છે. (હું) બચાવુ` છું':
(તે) ચાલે છે. જીવુ. '.
(તે) રાંધે છે. (હું) તજુ છું.
પાઠ ૨ એ
બહુવચન .
પ્રથમ ૩ પુરુષ ૧, મ; પુરુષ ર, થ; પુરુષ ૩, अन्ति+
રાધા ગણુ
છઠ્ઠો ગણુ
સાહ ૨
શ્[૨] ઇચ્છવુ મચ્છુ [પુછ્] પૂછ્યુ મુજૂ [મુજ્જ] મૂકવુ, છેડવુ વિધા પ્રવેશ કરવા, પેસવુ સુજ્ઞ છેાડી દેવુ'; પેદા કરવું જૂરા પણ કરવા, અડકવું
ઉદા. ડમ્નસ્ત્રાન્ત$=જીબ્રાન્તઃ અને દારૂ+પતિ=દાવસતિ । *ત્તિ પ્રત્યયની પહેલાં ત્રણ ધાતુના અત્ય ક્ લેાપાય છે.
* સંસ્કૃત ભાષામાં દ્વિત્ર (એ-પ') દર્શાવવું ડાય ત્યારે દ્વિવચન વાપરવામાં આવે છે. એ દ્વિવચન નવા વિદ્યાર્થીઓને કેવળ નવતર હોવાથી ત્રી પાઠમાં આપ્યું છે, ખરા અનુક્રમ એકવચન. દ્વિવચન, ને બહુવચન એવા છે.
+માંથી શરૂ થતા પ્રત્યયની પહેલાં જ્ઞ આવે તે એ લ લેાપાય છે: કેન્દ્રિત વિશષન્તિ |
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨
સાતમા શિકા પુરુષોધક પ્રત્યય લગાડતાં પહેલાં, ગાથા ગણના ધાતુમાં છે અને બ્રા ગણના ધાતુમાં જ લગાડવું જોઈએ.
* તિવચનના તથા બહુવચનના પૂર્વબોધક પ્રત્યેની પહેલાં પણ (ગ. ૨) ધાતુમાંને પહેલાં જ ને લેપ થાય છે.
| | ઉધ્યાન: गच्छन्ति । मदन्ति । नश्यन्ति। તિ .. પોષણા
ત્યયા કથાઃ રતિ
હમઃ.
વિરા જાવાયા વિશા
યુનિ પત્તિ! | કરિના પહેલો ગણ
થે પણ કિ (સુ) જય પામે, છતવું | મા ફેંકવું [ઉ] દર્શન કરવું, જેવું
પુણે ભેટવું
તુ સંતોષ પામવે, સંતુષ્ટ કે પ્રસન રાષ્ટ્ર ધાવું, દેડવું
ન થવું, રીઝવું " [પિત્ત પાન કરવું, પીવું |. ૬ લોટવું, આળોટવું થયા કર, પૂજવું | ગુદ સુકાઈ જવું, સોસાવું પદ્ વહેવું, વાવું, લઈ જવું : |
છઠ્ઠો ભણી રદ (ઉમા) સ્મરણ કરવું, સંભારવું -
क्षिप, ३४
[ સુ પાડવું, કનડવું, સતાવવું () હરણ કરવું, લઈ લેવું, | લેર દેખાડવું, બતાવવું લઈ જવું આ લિ (હિ સીંચવું, છાંટવું
આ બે ગણુમાં પહેલા ગણમાં જેમ ગુણ થાય છે તેમ ધાતુના સ્વરને ગુણ થત નથી; (જેમકે પતિ અને વિશતિ).
' પદને અંતે ૬ હોય તે એને વિસર્ગ થાય છે, તેમજ પાંત ને અવાજ બંધની પહેલાં, અગર કશું ય ન આવે તે વિસર્ગ થાય છે,
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
છીએ
જાતકાશિ (તમે) બાલે છે. | (ત) પિષે છે. | (અમે) પીએ છીએ.' (અમે) જઈએ છીએ. | (અમે) નાશ પામીએ | (તમે) યા કરે છે. તેઓ) સમજે છે. |
(તે ) વહે છે. (તમે) દેરો છો. (ઓ) નાચે છે. | (અમે) સંભારીએ
) થાય છે. (તમે) ઘેલા થાઓ છે. | છીએ. (અમે) રહીએ છીએ. | (અમે) લેભ કરીએ | (તમે) ફેંકે છે. ત) ખાઓ છે. છીએ. . ઓ) ભેટે છે. ગમે છીએ. | (તેઓ) અડકે છે. | (અમે) સંતોષ પામીએ તે) બાળે છે. | (અમે) છતીએ છીએ. * છીએ. (અ) જીવીએ છીએ. | (તમે) હરી જાઓ છે. (તે ) સુકાય છે. તિઓ) પીડે છે. (ઓ) જુએ છે. | (તમે) આળોટો છે. (તમે) છ છે. | (અમે) ફેંકીએ છીએ. J (તમે) છોટે છે.
પાઠ ૩ જે
વિવચન પ્રત્યયઃ પુરુષ ૧, સ; પુરૂષ ૨, શણ; પુરુષ ૩, તા.
રામા ગણના ધાતુ વધુ કથન કરવું, કહેવું | ગુ () ચરવું || જાવ, ખુશ કરવું
ગણવું | વીર પીડવું, દુઃખ દેવું પૃ ઝંખવું, સ્પૃહા કે પૂ જાહેરકરવું.
તૃષ્ણ રાખવીને વિચારવું | શ [શી પ્રેમ ઉપ- | જ રચવું, ગોઠવવું જે સામાન્ય રીતે કહેતાં દશમા ગણના ધાતુ ઉભયપક છે.
* વિકરણ પ્રત્યય ગય લગાડવું હોય ત્યારે ધાતના અંત્ય સ્વરની તથા પાંત્ય સની વૃદ્ધિ થાય છે, અને ર સિવાયના બાકીના પાંત્ય હરવ સ્વરને ગુણ થાય છે. આ ફેરફાર , ગણ, ર, વ્રણ, ચૂ, તથા બીન કેટલાક ધાતુઓમાં થ નથી, અર્થાત આ ધાતને સ્વર બદલાતા નથી. ૨ - ૨ , નું જ અને ૪ ની વૃદ્ધિ અનુક્રમે આવે છે, બ, , માફ છે.
ચિતન કરવું | શું પ્રસિદ્ધ કરવું
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
પથરાદ |
પઠ ૩ * સામાન્યરશિયા
દશમા ગણના ધાતુમાં વિકરણ પ્રત્યય પણ ઉમેરાય છે. તારા | કવિતા | શિવઃ | વિશ: થતા | ઘોષથથરા | નારા
કોલી viળયાવઃા | યારા | વિતઃ
રત્યાવી બાલારા | જયતા | પહેલે વણ
ચેાથે મણ છ ગણ અટન કરવું, ભટકવું | g કોપ કર, કાપવું ( ૩ વીણવું હરિ ચાલવું, ખસવું
|_| ૪૬ આકર્ષણ કરવું, બબડવું
શુ ખળભળવું, ગભરાવું. ખેંચવું, ખેડવું વિનું નિદવું
સ્કૂતિ થવી, ધડવાં પ્રશંસા કરવી, કહેવું | કિg ભેટવું
| કવું, ફરકવું, તરફડવું.
દશ ગણ પૂર પૂજવું; વ વર્ણવવું, વખાણવું; તારું શાંત પાડવું. (તમે બે) ચોર છે. | (તમે બે પ્રસિદ્ધ કરે છે. (તમે બે) વર્ણવે છે. (તેઓ બે) પીડે છે. ' (તેઓ બે) ખુશ કરે છે. ' (અમે બે) ભેટીએ છીએ. (અમે બે) કહીએ છીએ.
| (અમે બે નિર્દીએ છીએ.' (તમે બે) બબડે છે. (તમે બે) ગણો છે. | (તમે બે) કેપ છે. !
(તેઓ બે) શાંત પાડે છે. તેઓ બે) એ છે. | (તેઓ બે) ખેડે છે. (અમે બે વખાણીએ (અમે બે) રચીએ છીએ. ] (આપણે બે) પૂછએ (તમે બે) ઝંખે છે. ' છીએ. (તેઓ બે) જાહેર કરે છે. | (તમે બે) ભટકે છે. | જબ (અમે બે) વિચારીએ | (તેઓ બે) ગભરાય છે. | (તેઓ બે) થાય છે.
છીએ. | અમે બે) વીણીએ છીએ.! (તમે બે રાધ છે.
ચિત્તિ( વૃદ્ધિ થવાથી) વૈ+મા+તિ=ા+મા+તિ રાતિ સકળ તિ= વૃદ્ધિ થવાથી) તાજ્જત તાત યુ+મા+તિ (ગુણ થવાથી) પો+જય+તિ જોવા
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
પાઠ
સાતમા પશિયા (અમે બે) સમજીએ | (અમે બેસતોષ પામીએ | (તેઓ બે) લેટે છે. છીએ. - છીએ.
(અમે બે અડકીએ
જ છીએ. (તેઓ બે ખાય છે. | (તમે બે) લોભ કરી છે. તે (તમે બે) પૂછે છે.
પાઠ ૪.
વર્તમાન સમય પહેલો ગણ | શમ્ શિાન શાંત લેવું, શાંત ષિ (૬) ક્ષય થવો, ઘસાઈ જવુ | રહેવું–થવું ૬ (કર) ભીજાવું, પીગળવું અમ [ શ્રમ લાગે, થાકી જ (ત) ઊગવું સ્થા [તિ સ્થાનમાં હેવું,
| દશમો ગણ સ્થિતિમાં હેવું, ઊભા રહેવું
વ () પખાળવું, ધોવું દે () બેલાવવું
ત (તાર) તાડન કરવું, મારવું,
| માર માર - જે ગણ
તુ (g) તળવું, જોખવું મામા મસ્ત થવું, ગાંડા થવું, | મૂ આભૂષણ પહેરાવવું, શણગારવું, ભૂલવું, ચૂકવું, ,
સુશોભિત કરવું बदसि। मुह्यति। ताडयसि કાપા | કાકાના જિ. તથાણી | યુથ ..| Fાનિ વિનિતા
તા. વિષ્યમાં पश्यावः। પરિણા..
ર થયા .યલા પdi | હતા !
જાણતા. | ડિજિતા
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
!િ
સાણ તથા સવાલ સંસ્કૃતમારે પશિયા બરણઃL | તિતિા થતદા સુદાન ! અજા.
ચારચાર.
પાયથી જવાબ:
गणयति। સ્થિતિ માયશઃ સ્થાથી
0 : પિતા | થયામિ |
નિતા () પિષે છે. | (_) થાકે છે. (અમે)હરી જઈએ છીએ. (૯) નાચું છું. (હું) ઈચ્છું છું. | (તમે) કહે છે (તમે) લાભ કરે છે, | (અમે બે) પીએ છીએ. (0) અડકે છે. (તે) પેસે છે.
(તમે) બાળે છે. | (તેઓ) ઝંખે છે. (d) ઈચ્છે છે. (તેઓ) ધુએ છે. (તમે બે) જાઓ છો. (6) પૂ છું. (તે) ઘસાઈ જાય છે. | (તે) ચોરે છે. () કનડે છે. (૮) કહે છે
(આપણે બે) છીએ. (તે) ઊગે છે. (તે) તોળે છે.
(C) ખુશ કરે છે. (અમે) બોલાવીએ છીએ. | (તે) ચોરે છે | (૬) પેરું છું. તિ) ઘેલો થાય છે. * | (તમે) ગોઠવે છે. | (તેઓ) મારે છે. ' (તે) સંતોષ પામે છે. (તે) જાહેર કરે છે. | (અમે બે) રાંધીએ છીએ. (૯) જીવું છું. ! (હું) સંભારું છું. (તમે પૂછો છે. (તમે જાઓ છો. ' (તેઓ બે) વસે છે. |
સારાંશ તથા સવાલ - વર્તમાનકાળ
પહેલો ગણ - દ્વિવચન
બહુવચન ५२५ १ . बोधामि बोधावः વરાજ પુરૂષ ૨ . . કોષણિ - રોપા बोघथ १५...... बोधति बोधतः बोधन्ति
એકવચન
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસારમાણિ પ્રારંશ તથા સાહ
पुष्यसि
ગુખ્યતઃ '
૫૫ ૧ पुष्यामि पुष्याव:
पुण्यामः પષ ૨
पुष्यथः पुण्यय પ૩૫ ૩ पुष्यति
पुष्यन्ति
ઓ મણ મ૨૫ ૧ વિજ્ઞાન
विशाव:
विशामः પુરષ ૨ विस વિરા
હિપ પુરુષ કે विशति विशतः હિતિ :
| દશમો ગણ પુરૂષ ૧ चोरयामि पारयावः बोरयामः પુરૂષ ૨ पोरयसि बोरयथः । बोरयथ
घोरात चोरयतः बोरयन्ति ૧. કંઠ, તાલવ્ય, મૂર્ધન્ય, દત્ય, ઓછપ, અંતાસ્થ, શેષ વ્યંજન અને અાષ ભંજન કયા છે, એ ગણાવે.
૨. ૧, ૩, ૪ અને ૨નાં ગુણ અને વૃહિના રૂપ આપે.
છે. પહેલા, ચોથા, છઠ્ઠા, દસમા તથા બીજા ગણના વિશેષ લક્ષણ (દ્ધિ યથ) શા છે?
૪. વર્તમાનકાળના પુરુષોધક પ્રત્યય આપે.
૫. પહેલા પુરુષના ૬ અને ૨ થી શરૂ થતા પ્રત્યયની પહેલાં પૂર્વના પ માં શે ફેરફાર થાય છે?
૬. ૬ છે, જે અને એ પછી સ્વર આવે છે, એએને ઠેકાણે અનુક્રમે કયાં રૂપ મૂકવામાં આવે છે? ઉદાહરણ આપે. - ૭. કઈ પણ વ્યંજન પછી અધોષ વ્યંજન આવે તે પૂર્વના અંજનમાં જે ફેરફાર થાય છે તે ઉદાહરણ સાથે સમજાવે.
૮. પદત. અને ૬ નું શું થાય છે? એ ફેરફાર ના સંબંધમાં યાર થાય છે?
૯. નીચેનાં ધાતુઓનાં વર્તમાનકાળનાં રૂપ આપેડ| (વિવાથીના મનમાં પાકા ઠસી જય એટલા માટે શિક્ષકની નજરમાં જેટલા ધાતુ માપવાની જરૂર જણાય તેટલા અહીં આપવા.)
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપસ
ઉપગ ધાતુની પૂર્વે ઑવી, ધણું કરીને ધાતુના અસલ અર્થમાં વધારા ઘટાડો કરી, વિરોષ અય ઉપજાવે છે. ( આમાં કેટલાક ઉપસ પછી ધાતુનાં પદ્મ બદલાય છે, તે કયાંક અર્થ બદલાતાં ધાતુ આક્રમકતા સમક અને તેથી ઊલટું પણ બને છે. ) મુખ્ય ઉપસર્ગ નીચે માપ્યા છે :
અતિ-હદ બહાર; અતિશાસ્યતિ તે હદ બહાર પગલું ભરે છે, તે ઉલ્લંધન કરે છે. (મ્ ગ. ૪ અને ૧, પરઐ. જવુ) અચિ—ઉપર; અધિપતિ તે ઉપર થઈ જાય છે, એટલે તે મેળવે છે, જાણે છે.
અનુ—પાછળ, સરખું, જેવું, અનુલતિ, અનુતિ, તે પાછળ જોષ છે, તે અનુસરે છે.
અમિ -તરફ, પાસે; અભિળજીત તે તરફ જાય છે, અથવા પાસે જાય છે અથ—નીચે, દૂર; અવતત્તિ તે નીચે જાય છે, ઊતરે છે. (લૂ ગ. ૧, પરમૈં. તરવુ)
આ——હદ અથવા મર્યાદાના અથે, ઊલટાપણાના અથે, “સુધી”ના અમે, આપ ઇસ તે આવે છે; આÌપત્તિ તે ( અમુક ઊંચાઈ સુધી ) વધે છે, ચડે છે.
પુ ત ઉપ—પાસે, સહેજ ઓછું, નજીકનું, ઉપપતિ તે પાસે જાય છે,
૩ ઊંચે, ઉપર, વિશેષ; જીવતત્તિ તે ઊ ંચે જાય છે, કૂદે છે; તે ઉપર જાય છે, ઊંચે ચડે છે.
•
જઈ મળે છે.
નિ-અંદર નીચે; નિષીવૃત્તિ તે નીચે બેસે છે. (લય્ ગ. ૧, પરરમૈં, વુ) પા-—ઊલટાપણાને અર્થે†; સામા, ઊલટું, વાગયો તે હરાવે છે. પ્રસિ—પાછુ” એવા અથે'; સામા, ઊલટુ', પ્રતિમાને તે સામા કહે છે, જવાબ દે છે. ( માપુ ગ. ૧ લેા, આત્મને. ખેલવું ) પ્ર—આગળ, પ્રયાતિ તે આગળ જાય છે. (થા ગ. ૨, પરઐ. જવું) ત્રિ—નહિ, જુદું, દૂર, વિશેષ કરીને; વિજિતિ તે જુદો પડે છે, લખ્-સાથે, એકઠાં; +સંજીતે તે સાથે જાય છે. મળે છે.
← પદ્માત મૈં પછી કાઇ પણ સ્પર્શી વ્યંજન આવ્યા હોય તે એમ
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
भाग २ जो પાઠ ૫ મો
નામ
પ્રથમા વિભક્તિ ૧. અકારાંત નામ
એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પુંલિંગ નપુંસકલિંગ ૬
मानि नृपः नृपो नृपाःt બદલે વિકલ્પ પૂર્વના અક્ષર ઉપર અનુસ્વાર થાય છે; અથવા મને ઠેકાણે પછીના વ્યંજનના સ્થાનને અનુનાસિક થાય છે. જે પદાંત મેં પછી ૨, ૩ કે ૪ હેય તે મને બદલે પૂર્વના અક્ષર ઉપર અનુસ્વાર, અથવા વિકલ્પ મ ને ઠેકાણે અનુક્રમે નાસિકાસ્થાને બોલાતે ૨, ૬, કે જૂ થાય છે; પરંતુ જે પદાંત પછી g, ૬, ૩, , ટુ હોય તે મને બદલે પૂર્વના અક્ષર ઉ૫ર અવશ્ય અનુસ્વાર જ લખાય છે.
* ગુજરાતી ભાષામાં સાત વિભકિતઓને માટે પહેલી, બીજી, ત્રીજી, ચોથી, -પાંચમી, છઠ્ઠી, અને સાતમી એ શબ્દ વપરાય છે; એ બદલ સંસ્કૃત ભાષામાં પ્રથમ, દ્વિતીયા, તૃતીયા, ચતુથી, પંચમી, ષષ્ટી, સપ્તમી એ શબ્દો વાપરવામાં આવે છે; તેમજ નરજાતિ, નારીનતિ, ને નાન્યતરજાતિ કહેવા બદલ પુંલિંગ, સીલિંગ, અને નપુંસકલિંગ એમ કહેવાય છે.
છે જ કે મા પછી છું કે જે આવે, તે પાસે આવેલા સ્વર મળી જઈને, એ બંનેને ઠેકાણે તે થાય છે. વળી આ કે આ પછી મો કે ભી આવે, તે પાસે આવેલા સ્વર મળી જઇને બંનેને ઠેકાણે જ થાય છે; અર્થાત મ કે બg કે છે અને ક કે બાનો કે બ=શ | . { લા ચાર સ્વરો (g. છે. શો, જ) સિવાયના બાકીના કોઈપણ
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
પડે છે ,
સંસ્કૃતમા શિકા પ
फलानि
નામ (પુલિંગ) પણ અમિ नृप शन
શિક વાદળું પણ ઘેડ પવન પવન
જામ રામ ઝિટર ઈશ્વર * કાચબે પુત્ર પુત્ર, દીકરો
ય વૃક્ષ, ઝાડ જન જન, લેક
| રહિ બાળક, છોકરે સમુદ્ર દરિયે, સમુદ્ર વાવ જીવ, પ્રાણી | ગુપ ડાવો માણસ
દુર રસોઈ જ નર, પુરષ ભૂર્વ મૂખ, મુર્ખ | દુર હસ્ત, હાથ
(નપુંસકલિંગ). જામહ કમળ ( ધન ધન, દલિત પિતા મિત્ર ઘર
જે નેત્ર, આંખ ગુણ મુખ, મોટું નજ જળ, પાણી “ | પાંદડું
જ સુખ જ દુઃખ | ફળ | દર હય, હૈયું
વાકયો Furt =તિ | હુ શહિ | ઃ તા. હવે અથવા દીર્ધ પર પછી સજાતીય (તેને તે હસ્વ કે દીર્ધ ) સ્વર આવે
તો પાસે આવેલા એ સ્વર મળી જઈ બંનેને ઠેકાણે દીર્ધ સ્વર થાય છે. ઉદા. - વૈયારિયારિ; વિશ==%ા, ઇ. (૫. ૬ ટીપ + પ્રથમાના રૂપને લાગુ પડતી નથી.)
* શ કે અા પછી હસ્વ કે દીર્ધ ૬ ૩, ૪ કે તું આવ્યો હોય તે પાસે આવેલા બે સ્વરેને બદલે પર (પછીના) સ્વરને ગુણ મુકાય છે; અર્થાત મ કે થાક્ય કે શg; મ કે માક કે ઉ=ણો; મ કે કાકા કે મા, જ કે
બા+=મા | 1 વિસર્ગની પૂર્વે ભ હોય તેમજ એની પછી શકે છેષ વ્યંજન આવ્યો - હોય ત્યારે વિસગને ૩ થાય છે અને એ ૩ પૂર્વના ( પહેલાંના) માં મળી જતાં, થાય છે. (૫ની તપ જુઓ.)
૬ ૫. ૧૩ની ટીપ + .
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
is
#Tag: I जना वदन्ति । बालः स्पृहयति । गृहाणि रक्षन्ति । ત્રણ मेघः सिञ्चति ।
बुधौ मुञ्चतः । पवनो हरति । રાજાએ રહે છે. (ખે) છેકરા આળાટે છે.
દીકરા ખુશ કરે છે.
ઘેાડા કૂદે છે. પવન વાય છે. ઈશ્વર સરજે છે. વૃક્ષા ઊગે છે. એ કાચબા સરકે છે.
પુલિગ
સત્તમાર્ગોદેશિકા
जीवो मुह्यति । हस्तौ हरतः । मुखानि द्रवन्ति । दुःखं पीडयति ।
रामः पूजयति । पुत्रौ तुष्यतः ।
जलं शुष्यति । मूर्खो कुप्यतः । પ્રાણીઓ નાશ પામે છે, હાય ફેંકે છે. અગ્નિ બાળે છે. આંખ ફરકે છે. (એ) સમુદ્ર ખળભળે છે. ડાદ્દો માણસ રહે છે. મુર્ખા બકે છે.
શાન્ત
૨. કારાન્ત નામ પ્રત્યયા
એકવચન
स्
દ્વિવચન
હે પ્રાતઃ। ધન ગતિ ।
1
नरा गछति । कमले नृत्यतः मित्राणि कथयन्ति । सूदो विशति ।
समुद्रः शाम्यति । મિત્ર પૂછે છે.
પાંદડાં પડે છે.
હૈયું રીઝે છે. રસોઈયા રાંધે છે.
લેક નિર્દ છે. માસ કહે છે. ક્રમળ ઋણગારે છે. મુખ ખેલે છે.
મહુવચન
अस्
* પુ. ૪ ટીપ ♦ જુઓ.
• વિસ પૂર્વે આ હાય ને પછી સ્વર કે દ્વેષ વ્યંજન આવે તે વિસ ઊડી જાય છે. વળી વિસની પૂર્વે આ હાય ને પછી આ સિવાયના કાઇ પણ સ્વર ડાય તે પણ વિસગ લેપાય છે; વિસર્ગના લેાપ કર્યાથી પાસે આવેલા સ્વરાની સંધિ થતી નથી: ઉદા. નાઃ મેના મે; સુષ: ક્ઇતિયુષ તિ।
• સમાનપદે (એક ને એક જ રાખ્તમાં), હૈં, પછી લાગલા જ મૈં આન્યા ડાય તેા એ મૈં ના જ્ થાય છે. વળી, ર્, શ્ અને ૬ની વચ્ચે સ્વર, હૈં સિવાયને અસ્વર મહાપ્રાણ ૢ તેમ જ કડપ કે ઓબ્ઝષ વર્ગના વ્યંજન માન્યા હાય તે પણ નતા નૂ થાય છે. પરંતુ જે ન પટ્ટાંતે આવ્યા રાયતાએ જૂના જ્ થત નથી; ઉદા. નાન
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ :
સંસ્કૃતમાદેશિકા પ્રથમાના દ્વિવચનમાં ૬ દીધ થાય છે, અને બહુવચનમાં જવું પ્રત્યય લાગતાં ૬ ને ગુણ થાય છે; એ નિયમ પ્રમાણે.
હિ તે હરેશ=); નપુંસકલિંગ ૦
૬ કારાંત નપુંસકલિંગ નામોને સ્વરાદિ પ્રત્યય લાગતાં ૬ ઉમેરવામાં આવે છે, વળી પ્રથમ અને દ્વિતીયાનાં બહુવચનમાં ૬ દીર્ઘ થાય છે; એને લીધે– શારિ વાળી વાણિ
નામ (પુલિંગ) અતિ અગ્નિ, દેવતા | હરિ વાંદ, વાનર | વ ઈન્દ્રનું વજ ગરિ શત્રુ, દુશ્મન | વાલ કવિ
પનિ હાથ તલવાર જિરિ ગિરિ પર્વત જ જતી, યોગી હરષિ મહાસાગર | પૂરિ શિવ , શાપિ વ્યાધિ, રોગ કવિ ઋષિ
| સૂતિ રાજા રિ હરિ, ઇન્દ્ર જ (અહુ) નહિ વારિ (નપુંસકલિંગ) પાણી
વાકર હરિ જુતિ ઝૂર્થિકતિ | જિલિ તિ
પરઃ હિરાના | શારીજિ સુનિતા | શા માયજિ ऋषी चिन्तयतः। પરિતિકા ' અતિ ઉપયરિા | મારા શનિ ! મારા પર ને પૂરતા | પર મારિ = | વિજય
6 જેઓને વિભક્તિના પ્રત્યય લાગતા નથી, એટલે એનું લિન લિન ઉપાખ્યાન થતું નથી, તેઓને અવ્યય કહે છે.
- ૫ અથવા વિસર્ગની પહેલાં જ કે બા સિવાય કોઈ પણ અવરહેમ અને પછી સ્વર કે લેપ બંજન આવે તે એ ૩ અપવા વિસગને ર થાય છે.
= ૫. ૧૪ ચપ જા .
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮
અજરામાપદશિકા વિવર રણે છે. ] રાજાએ લઈ જાય છે. ) તવાર પડે છે.
વિશાન થાય છે | (બે) મનિસ્રાન્ત થાય છે.! (બે) દુશ્મન જીતે છે. વાંદરા રેડે છે.
હરિ ક્રોધ કરે છે. કવિ વર્ણવે છે. | યોગીઓ તળુ રાખતા | હાથ છોટે છે..
- પર્વત ઊભા રહે છે - પાઠ ૬ છે. દ્વિતીયા વિભક્તિ
૧. નકારાંત નામ એક્વચન શિવચન
બાવચન પુલિંગ
आन्
बुधान् નપુંસકલિંગ-પ્રથમ પ્રમાણે.
નપુંસકલિન નામની દ્વિતીય વિભક્તિના રૂપ હંમેશાં પ્રથમ વિભક્તિ જેવાં જ હોય છે.
નામ (પુલિંગ) અપર એસિડ
'! થાર વાર ' ઓ ભાત, રધેિલા | gas પુરુષ,
ગાય શિકારી ચોખા
( ડાવો માણસ થઇ ખળ, લુચ્ચે નિ ચાકર દિ બિલાડે
પર તીર, બાણ તો ખજાને, લંકાર ગ્રાહા બ્રાહ્મણ. વિખ્ય શિષ્ય હા હાથી
મહ ભાર, બોજો | સિત સિંહ પ્રાવ ગામ
મોહ મોક્ષ, મુક્તિ. સૂર્ણ સૂર્ય, સૂરજ સજા બાપ
પોષ હો, લડવૈયા | રોન ચાર જે દેહ, શરીર | ય વેદ
1 ય સ્વર્ગ ( t 1 પછી આવે તે પૂર્વ પહેલા) લેપાય છે, તથા (ા સિવાયના) એની પૂર્વ સ્વર કા હોય એ કઈ થાય છે. 1 t વિસર્ગ પછી , કે હું આવે તો વિસર્ગ કાયમ રહે છે અથવા વિકલ્પ એ દિને બદલે અનુક્રમે , ૬ કે હું મુકાય છે.
સિગવી પછી કે ઇ આવે તો વિસગ શ થઇ જાય છે કે તુ આવે છે કે તે સૂકે શું આવે તે થઇ જાય છે, જેમકે સ્થિતિ રિ
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
wat
સાતમા શિકા
(Ayala) भरण्य १२९य, धान्य धान्य, अना | मांस मांस
, 431, रान नगर नगर, डेरवा , ERS तस्व तत्प, सत्य पाप ५ . विष विष, २ दण त, बास . | पुस्तक पुस्त. सुवर्ण मेनु
ગણ ૧ભા ના ધાતુ दण्ड ६७. १२वी, शिक्षा ४२५; मम् मा ३२, भा: मार्ग साय:
ईश्वरं जनः पूजयति। । कषिर्बुधौ शंसति । नृपः शठान् दण्डयति। पुत्रो अनकं सान्त्वयति। रामोऽश्वमारोहति।
पुस्तकं मार्गयामि। व्याघ्रा मांसमत्ति ।
सुवर्ण तोलयामः। हरिहस्तौ क्षालयति । *प्रामानटावः।
फले भक्षयामि। योधः शरान् क्षिति।
कमलानि पश्यति। स्तेनो धान्यं चोरयति।
मारं वहति किरः। नगरं गच्छामि।
प्रशान् वर्णयन्ति बनाः। पापं वदसि।
वले त्यजति मूर्खः। स्मरसि मित्राणि ।
तुणान्यत्यश्वः । बुधो मोक्षमिच्छति। . । यतिदेहं मुञ्चति। - fપદાન્ત 9 કે તે હોય કે પછી જ આવે, તે એ જ પૂર્વના સામાં એટલે 9 કે મોમાં ડૂબી જાય છે, એટલે એ બોલાતા નથી ને એ લખાતેય નથી, પણ એને ઠેકાણે (ડ) અવગ્રહ ચિહન ધણું કરીને મૂકવામાં આવે છે,
• ક્રિયાપદ ગતિવાચક હોય છે જે સ્થાને જવાનું હોય તે સ્થાન બતાવનાર શબ્દ દ્વિતીયા વિભક્તિમાં, ને કઈ વખત ચતુથી વિભકિતમાં આવે છે.
_xseqाइ, उ, ऋ भने ल ५७ nिdi (gी tari) र भावे तो, मे इ, उ, ऋभने ल २ ले मनुस्, ५, नेल INR
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ
જાતપાણિ व्याघयो नरान् पोस्यन्ति। बिडालां+स्ताडयति पुरुषः ।
गृहं प्रविशामः। રામ વાધાને જએ છે. •
(ત) ચાકરોને પૂછે છે. આ ઘોડા ખજાનાને વહે છે.
(એ) મુ ઝેર પીએ છે. હાવો માણસ સ્વર્ગે ચડે છે.
રાજાઓ ચોરને સજા કરે છે. સિંહ હાથીઓને ખાઈ જાય છે.
(તે) પુસ્તક ગઠવે છે. ત, ફળો ગણે છે.
(તમે) ભાત ખાઓ છે. યોગી વનમાં જાય છે.
. રામને મિત્રે સંભારે છે. હો (બે) તીર ફેકે છે.
લેકે રાજાઓને વખાણે છે.
ડાહ્યા માણસ લેને દેરે છે. પરમેશ્વર માણસોને સંભાળે છે.
(હું) સત્ય સમજું છું. (બે) ગામમાં (અમે) પેસીએ છીએ.
વેદો સૂરજને વખાણે છે. (લે) ૫ગ ધુએ છે.
બાપ (પિતાના બે દીકરાઓને દીકરે બાપને ખુશ કરે છે.
બોલાવે છે. માણસો ફળો ખાય છે.'
મુખ ડાહ્યા માણસને નિદે છે. વદિરા વૃક્ષ પર ચઢ છે. ! રાજા યેહાને કહે છે.
૨. સકારાંત નામ એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પુલિંગ - બહુવચનમાં પ્રત્યય લાગતાં, તેમજ દિવચનમાં પણ અંત્ય : દીવ થાય છે; તેથી કરીને
हरिम् हरी हरीन् - + પદાન્ત પછી શું છે, તથા તા આવે તે, એ ને ઠેકાણે અનવાર અને વિસર્ણ થાય છે. આ સંધિમાં એવા વિસગને પણ શું થાય છે cઓ ટીપ પણ ૧૮)
8 દિતીયા વાપી , કેમકે (શા સારો, ઉપર ચડવું ૫હાણ) ધાતુ મક છે..
મિણ (પ્રવેશ , પેસવું) સકર્મક છે, માટે ટિવી વાપરવી.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૬.
સંસ્કૃતમાર્ગો પરણિકા
નામ (પુલિંગ) ત્તિ પણે | ૪િ બળિદાન | વાયર કાગડે
ધતિ ઉપરી, ઘણી ! મિલ્સા ભિખારી વિધિ અદષ્ટ, નસીબ અહિ ભમર, મધમાખ | મન મણિ
| લોક જુદી જુદી જાતના
ખા કે દાણુ અહિ કજિયે, કલિયુગ | વિ રવિ, સૂરજ
|_| સારથિ સારથિ, રથ શિર ભંડ, ડુક્કર gશ ઢગ, ઢગલે હકિનારો
કાર્ ગ. ૧૦, પખાળવું, છેવું | ગમવું; વધાવવું , 1 ગ. ૧૦, ગણકારવું | ગામની ગ. ૧, આણવું, લાવવું Rા ચિર ગ. ૧, દેવું, આપવું ! અનુરૂ ગ. ૧, અનુસરવું મકર ગ. ૧, આનંદ પામ, | અપિ (અવ્યય) ૫ણ, એ
વાક वायसो बलिं भक्षयति । मणि चोरयति स्तेनः। नृपतिररी जयति ।।
अधिपतीकिङ्करा अनुसरन्ति। हरि पीडयति व्याधिः। .
उदधिं गच्छावः । मेघो वारि सिञ्चति ।
રાથી નાના कमलमलोन् प्रोणयति।
व्याघ्रः किरीनत्ति। रामो रविं नमति । .
सारथीनाढयामः। पाणी प्रक्षालयामः। मसीन्वहन्ति योधाः।
ईश्वरो विधि जयति। कर्पि मुञ्चामि ।
પ તથા नृपति वर्णयन्ति कवयः। ब्रीहीनुन्छति भिक्षुकः।
* જ્યારે ક કે અન્ય દત્ય વ્યંજન, કે તાલવ્ય વ્યંજન સાથે જોડાય ત્યારે દત્યને ઠેકાણે એને મળતો તાલવ્ય મુકાય છે, એટલે કે ૪ ને ઠેકાણે શુ
ને ઠેકાણે , ને ઠેકાણે ગઈ. થાય છે. જ્યારે દંત્ય ને મૂર્ધન્ય જોડાય ત્યારે પણ એવી જ રીતે દંત્યને ઠેકાણે મૂર્ધન્ય થાય છે; એટલે કે કુને ઠેકાણે , તને ઠેકાણે ૩, ૬ ને ઠેકાણે ૬ ઇ. થાય છે; અર્થાત તાલવ્ય કે મૂર્ધન્ય સાથે દત્યના સંગમાં દંત્યને અનુક્રમે મળતો તાલવ્ય કે મૂર્ધન્ય થાય છે..
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિલીહુ ભાવે ાિ 1 વિં નઃ પતિ यदि पृच्छन्ति शिष्याः । વિશે ઋષિઓને વખાણે છે. રામ કવિઓને નમે છે.
રાગી પર્વત (તરફ)ગ જાય છે. (G) વાંદરાઓને (૯) મારું છું. હિર ઢગલા લાવે છે. તે હાયને સ્પર કરે છે.
શેરડા રાગોનું હરજી કરે છે. (બે) પારધી (બે) ઠુકરાને જુએ છે. હિર (પાતાના) શત્રુને મારે છે
પુલિંગ
તમામે રશિયા
સ્થાપ્તિ મેં માનિ । अतिथीम्पूजयन्ति ब्राह्मणाः । कलीनाभिनन्दति बुधः । ચાહો તલવાર ફેંકે છે. (હું) મણિ ચ્ચુિ છું; (તે) દરિયા (ઉપર) લટકે છે. માણસ અગ્નિમાં પેસે છે.ઝ (ગે) સારથિઓને (તે) પૂછે છે. લેાકા રાજાઓને ખુશ કરે છે. રાજા પણ યાગીઓને નમે છે. ધાડા પાણી પીએ છે. માણસા અળિાને આપે છે.
પાઠ ૭ મા તૃતીયા વિભક્તિ
આપ્રસંત તથા દારાંત નામ
પ્રત્યયા
એકવચન
અકારાંતનબ કારાંતત્ પ્રત્યય લાગતાં પૂત્ર'ના આ ડી
{
* પુ. ૧૨ રીપ * જુમ * દ્વતીયા વાપરવી, કારણ
× ૧. ૨૦ ટીપ′ જુએ.
દ્વિવચન
"भ्याम्
""
થાય છે.
બહુવચન
बेस् मिस्
હું બે સ્વર પાસે આવ્યા છતાં સંધિ થતી નથી એવું ચેડે જ પ્રસ ંગે બને છે, આ ડેમણે એવા નિયમ લાગુ પડે છે કે જ્યારે નામ કે ક્રિયાપદના દ્વિવચનને ગેરે (da) ૐ ૐ ૐ છુ આવ્યા હૈાય ત્યારે પછીના સ્વર સાથે એએની સંધિ થતી નથી.
भट् ગતિવાચક છે.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
તમારશિષ पण्डाभ्याम् मणिभ्याम्
मणिमिः
કારાંત નપુંસકલિગ નામેના રૂપ પહેલી નપુંસકલિંગી ! બે વિભક્તિ સિવાયની બાકીની બધી વિભૂતિઓમાં
| | કકારાંત પુલિંગ નામ જેવાં જ થાય છે. નપુસકલિંગ કારત-
શાક સ્થાન બિસ્ તાજા
રિવ્યા, પરિચિત
નામ (પુરિંગ) રાઈવર અલંકાર | લાકડી, દંડ
| | ચાર જજમાન,
! ઘરધણું પાપ તાકે નર નદી
થત પ્રયત્ન, મહેનત ગાણિક નાવ ચલાવનાર, પ રણ જપ હ ભેટ , ખલાસી
પા રાવણ, લંકાનો = હાથ, કર
fસ પાળ (સિપાઈ) | હતા તળાવ
આશા વંશજ, કૌશિક
| ના મંત્ર, (વેદના) | ગીતો , કવિતાની ગાત્રને પરણ. | સુની કડી
(નપુંસકલિંગ) જ બારાક | નો હેત્ર, વંશ, કુળ | ન જવાહિર પણ અર્થ, પૂજાને | ચા ચા પડું, ચાક | શીર શરીર, દેહ સામાન
વહ નખ, નહેર | રાજ શાસ્ત્ર થિ બળતણ જુથ પુણ્ય | શી શીશ, કે દિ કાદાને | બ યંત્ર, સચિન ' ર સૂક્ત,વેદ,
વિશેષણ લંગડે; પણ પુષ્કળ . ટીપ–વિશેષણ અને વિશેષ્યનાં જતિ, વચન અને વિભકિત એક* સરખાં હોય છે.
• ૫. ૧૭ને નિયમ (પંક્તિ ૫-૬) તથા પ. ૧૧ની ટીપt જુઓ.
વર્ષ વિધિ, વામન
Gita
કણિકને | ખ બાણ, તીર
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
સતમાર્ગ પદેશિમ
ધાતુ
खन् भ. १, पशुवु, मोहवु
. १, लगवु
अव + गम् चल् ग. १, यासवु, जस प्र+ह. १, असार २वो, भारवु, માર મારવા
पुरुषः स्तेनं दण्डेन ताडयति । शरीरमलंकारैर्भूषयति । नाविका नदेन समुद्रं प्रविशन्ति । योधो वाणैरि जयति ।
सह (अव्यय) सहित, साथै वाइयो •
पादेन खञ्जः ।
पुत्रैः *सह ग्रामं गच्छति हरिः । . चक्राभ्यां चलति रथः । खनित्रेण खनति । रामोऽर्येण ऋषि पूजयति । कवयः श्लोकैर्नृपं वर्णयन्ति । बुधाः सुखेन जीवन्ति । नेत्राभ्यां पश्यति जनः ।
वारिणा हस्तौ क्षालयति ।
•
अव+नम् . १, नभवु, नभी बंं वि+राज्] १. १, अवु, प्रकाश,
સુન્દર દેખાવુ` ढ़ (दार ) . १०, ३ डवु
पाठ
पाणिभ्यां स्पृशति शीर्षम् । सिंहो नखेजान दारयति । अग्निना गृहं दद्दति । बुधः शास्त्र स्तत्त्वमवगच्छति । * पत्तिभिर्गच्छति योधः । पादाभ्यां धावन्ति बालाः । पुण्येन हरिं पश्यति । करेणाह्वयति रामं हरिः । रामः कपिभिर्जयति रावणम् । गोत्रेण कौशिकोऽस्मि ।
दुःखेन मुह्यति जीवः । इन्धनैः पचत्योदनम् ।
• જે નામને સહૈં અવ્યય જોડવામાં આવે છે તે નામ તૃતીયા વિભક્તિમાં (सह अध्याहार्य होय तो य तृतीया यावे. )
भू
§ ए, ऐ, ओ, भने औ सिवायना स्वर पछी स्वॠ आवे तो संधि रवी, અથવા તા સંધિ ન કરતાં માત્ર પૂર્વીના સ્વર દી હાય તા હસ્વ · કરવા.
* यू. १८ नी टीप थो
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
vહ ૮
સંસ્કૃતમાપ શિકા રામ રત્ન વડે શરીર શણગારે છે ! લે ઘણું રત્નથી પણ ખુશ માણસ સુખ વડે બોલે છે.
થતા નથી. માણસ અન્ન વડે શરીર પિષે છે.
(અમે) રથમાં બેસીને (=વડે) ગામ
જઈએ છીએ. (તેઓ) માથે ભાર વહે છે.
(તે) દેવાને બલિદાન વડે ખુશ કરે છે. હરિ પ્રયત્નોથી ઋષિને ખુશ કરે છે.
વાઘ માંસ વડે જીવે છે. રાજાઓ ભેટે વડે પ્રસન્ન થાય છે.
(તે) ચિત્તથી ઈશ્વરનું ચિંતન કરે છે. ર યંત્રો વડે ચાલે છે.
ઈંદ્ર (પિતાના) વજ વડે પર્વતને બ્રાહ્મણ (બે) સૂક્ત વડે દેવને મારે છે. બોલાવે છે.
વૃક્ષો પાણી વડે ઊગે છે. (તે) વિધિથી ઈશ્વરને પૂજે છે.
વાંદરા ફળો વડે સંતોષ પામે છે. બે શ્લેક વડે (તે) રામને વખાણે છે. વસંતઋતુ ઝાડને પાંદડાં વડે માણસ શત્રુને તલવાર વડે મારે છે. શણગારે છે. (કરણ ૫). રામ સારથિ સાથે જાય છે. તળા તડકા વડે સુકાઈ જાય છે. તળાવ કમળો વડે શોભે છે. હું માથું ભાર વડે નીચે નમી જાય છે.
પાઠ ૮ મો - ચતુથી અને પંચમી વિભક્તિ
પ્રત્યય
* એકવચન દ્વિવચન બહુવચન બકારાંત, | | ચ૦ ૨ , भ्याम् યુલિંગી ૫૦ સકારાંત ચિ | નપુંસકલિંગ 1 પં૦
પુલિંગ પ્રમાણે ૫૦
૩૧” ન ૨ તથા સ્થાન પ્રત્યય લાગતાં પૂર્વને જ દીર્ઘ થાય છે, એ પ્રત્યય લાગતાં પૂર્વના જ ને પ થાય છે.
रामाभ्याम्
ચિઃ रामात् કારત પુલિંગ છે ચ૦ થાણ
भ्यस् તથા નપુસકલિંગ ૧ ૫૦ કરું ,
એકવચન
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમારામાણિક २०-भोपभारये हरिभ्याम् પં– =ા , ચ–ા - રિવ્યાન
પિર
નામ (પુલિંગ) માસિવિશેષ નામ | ગિર સોનામહેર પણ વધ, લાત બાના આચાર્ય | વ પર્વત
વાહ ભંડ, ડુક્કર . ધર્મગુર, ગુરુ
પપ પપી. કુષ્ટ | વિજય નમ્રતા कृषीवल इन
હા મહેલ ઈહિલા શિખર, ટચ પણ વિશેષ નામ અય ચાકર.
સાથે સાથ, કાફલે, બાપ અડદ
'ટાળું છે કે બે માઈલ શેર લાડુ
| રબારિ સેનાપતિ જિક તલ
યાત યાચા, માગણ | નિક લશ્કરી જ દીપ, બેટ, ખંડ 1 જ લે, દુનિયા ' સિપાઈ
(નપુંસકલિંગ). જ અજ્ઞાન | બ શાન, સમજ | રોજ જેજન, ચાર કાકા આકાશ તા તારે, ચાંદર. | કેય, ચાર ગાઉ સાહન આસન, બેઠક ઘર પગલું
राज्य પાન વાડી, બાય | જય તલાવવું,
ન વન પાર કલ્યાણ, ભલું ખાબોચિયું પત સે
જ ભોજન જ ખેતર
કક (વિશેષણ) મંગું | જલ્પ સ્વધર્મ વાર આળસ, જાતા | મન શાંતતા
- પિતાની ફરજ • તણી, પંચમી અને પછીના એકવચનના પ્રત્યય લાગતાં, કય ધ્વસંત તથા કાસંત પુલિંગ નામના અંત્ય સ્વરનો ગણ થાય છે.
* ૫૦ ૫૦ના હાર પ્રયની પૂર્વ છે કે જો હા, તો જ લાપ છે. '
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૮
સંતમાહિમ મેળવવું
| મ ગ ૧, ભજવું, આશરે કરે પ્રતિwણ પાછું આવવું ૩ ઉદ્ભવ , ઉત્પન્ન
થવું, નીપજવું કવિતા (ચ) ના બદલામાં
| રણા [તિ) ઊઠવું, ઊભા આપવું
| થવું. ૩૨ િગ. ૬, ઉપદેશ કરે, શિખવવું, સમજાવવું. 9 ગ. ૧૦, ધારણ કરવું, પહેરવું; દેણદાર હેવું, દેવું હોવું.
અધ્યયન નામ નમસ્કાર વિજા સિવાય; સ્વતિ સ્વસ્તિ, અખંડ કયાણું.
વાકયો हरिब्राह्मणेभ्यो निष्कान् ! मोदकेभ्यो बालः स्पृहयति । __ यच्छति।
नगरादागच्छति । मनुष्यो ग्रामाय गछति। અધ્યાપક कल्याणाय हरि भजति। मतिथिभ्योऽनं यच्छति। फलेभ्यो गच्छामि।
तिलेभ्यः प्रतियच्छति xमाषा । हरये नृपतिः कुप्यति । । मासनेभ्य इतिष्ठन्त्याचार्याः ।
• જ્યારે 9 ધાતુનો અર્થ “દેણદાર હોવું (કરજ પટ દેવાનું-કરદાર લેવું થાય છે, ત્યારે લેણદારનું નામ ચતુર્થીમાં આવે છે અને તેનું બતાવનાર શબ્દ દ્વિતીયામાં આવે છે, તથા દેવાદાર પ્રથમામાં આવે છે. I ! જે નામને નમઃ કે વરિત જોડવામાં આવે તે ચતુર્થીમાં આવે છે. વિના જોડવામાં આવે તે દ્વિતીય, તૃતીયા કે પંચમીમાં આવે છે.
[t:ધ, દ્રોહ (વ), ઈર્ષ્યા (=સાચડસી), કે અસૂયા (અદેખાઇના અર્થનાં ક્રિયાપદ સાથે કેોધ વગેરે જેના પ્રત્યે બતાવવામાં આવે છે તેને થતી વિભકિત આવે છે. ક્રિયાપદની સાથે ઇચ્છિત વસ્તુવાચક શબ્દ (એટલે કમ) પણ ચોથીમાં આવે છે.
૪ ( ઇતિસાનું કર્મદિનીયામાં, અને બદલામાં લેવાનું હોય તે પંચમીમાં
આવે છે.)
૬ અનુનાસિક સિવાયના કોઇ પણ સ્પર્શ વ્યંજન પછી ઘોષ વ્યંજન કે શબ્દને પ્રથમાક્ષર સ્વર આવે તો પૂર્વના વ્યંજનને બદલે પૂર્વ ભંજનના વર્ગને ત્રીજે અક્ષર મુકાય છે.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃતમાપાલિકા
પાઠ ૮. ' શારિરિ શાસિ | નવ વાગરા. . હે ગુણાયિકા છતા
નો ઃ प्रासादाजिनं पश्यति नृपः। શિષ્યા શામપુપવિતા
स्वस्ति हरये। જિઓ સુશાચુ જા पल्बलेभ्यो वराहा उत्तिष्ठन्ति । રિસાયાત્પત્તિ કરી दीपाद द्वीपमटति सार्थः।
વિન લુણી મતિ मृत्यं क्रोधाद्रामस्ताडयति। નિશાન્ પારિ રામ રિ રામ ભજનને વાસ્તે ઘેર જાય છે. ફળો વૃક્ષો ઉપરથી પડે છે.
બ્રાહ્મણો રાજાઓ પાસેથી ધન
મેળવે છે. (હું) યાચને ધન આપું છું.
પર્વત સમુદ્રથી (બે) યોજન છે. હરિએ અશ્વપતિને સે (મહોર).
હરિ ફૂલેને માટે બાગ તરફ જાય છે. (કરજ પટે) દેવી છે. હું
દુઃખ પાપમાંથી નીપજે છે. કાલે માણસ મોક્ષ સારુ ઈશ્વરને દેવે પાપીઓને સ્વર્ગમાંથી ફેંકી
ભજે છે. સેનાપતિ લશ્કરી સિપાઈઓને રામ સ્વધર્મથી ચૂકે છે.
(એક) ગામથી (બીજ) ગામ | (બ) ઢગલાઓમાંથી (તે) રેખા લઈ જાય છે
લાવે છે.
( ૫. ૨૧ ની ટીપ જુઓ.
* “આપવું” એ અર્થમાં ક્રિયાપદનું પ્રધાન કર્મ દ્વિતીચામાં અને ગૌણુ.કર્મ ચતુથીમાં આવે છે. હું પૃ. ૨૭ની ટીપ૦ જુઓ.
# કેટલાક ધાતુ કિક છે, જેમ કે ની, ઘg, રાક વગેરે. વળી આ યાતના જેવા અર્થવાળા બીજ ધાતુ પણ દિકર્મક છે.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ..
સંત માપસિહા વિખ્યાં (પાતામાં) આચાર્યો પાસેથી | વિનયને લીધે (ત) મંગો ઊભો રહે છે.. જ્ઞાન મેળવે છે.
(હું) બાગમાંથી પાછા ફરું છું. રાજાઓ (પિતાના) રાજાને
ખેડૂત ધાન્યને માટે ખેતર ખેડે છે. શત્રુઓથી રક્ષે છે.
છોકરે બાપ પાસેથી ધન મેળવે છે. રાજા સિંહાસન ઉપરથી (પિતાના)
સુખ અનાનને લીધે બબડે છે. સેનાપતિને કહે છે.
કરે તળાવમાંથી પાણી પીએ છેઆળસને લીધે (તે) (એક) પગલું
આકાશમાંથી તારા પડે છે. પણ ચાલતો નથી.
| કવિઓને અખંડ ભાણ!
પાઠ ૯ મે ષષ્ઠી, સમી, અને સાધન વિભક્તિ
" . " પ્રત્યય એકવચન દ્વિવેચન , ઈ ૧૦
આ
અકરાંત પુલિંગ -૧
....
કામ
સ. ૬
શe જો
»
અરતિ નપુંસકલિંગ પુલિંગ પ્રમાણે
ના પ્રત્યયની પહેલાં અંત્ય હસ્વ સ્વર દીલ થાય છે; ગૌણ તથા 9 પ્રત્યય લાગતાં અંત્ય જ ને ર થાય છે. patરાંત હિગ : શેર
ૌ પ્રત્યય લાગતાં પૂર્વની ૪ લોપાય છે. . કારાંત નામના સંબંધન એકવચનમાં મળ રૂપજ વપરાય છે, અને કારાંત નામનું એબેધન એ વચન પણ ૧૫ના અન્ય કારને કરવાથી થાય છે; બનેના દિવાન ને બવાચન પ્રશમાનાં તે તે જ જેવી જ છે.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાણાપસિયા
પs •
रामस्य
रामयोः
रामाणाम्
લાઠી સામી સમાધન વડી સસમાં . સાધન
પો
रामा हरीणाम्
.
પરાંત નપુસકલિંગ { • આ
ના
-
કારાંત નપુંસકલિંગના સંબેલનનું એકવચન, મૂળ રૂપના અંત્ય કારને વિજે. ગુણ કરવાથી થાય છે, અને દિવચન ને બહુવચન પ્રથમાનાં તે તે રૂપ જેવાં જ છે. પછી જાતિના નિ वारीणाम् મસમી રાજ
છે !
वारिषु સંબંધન છે, રિ વાળી वारीणि
મામ (પુલિંગ) હવાઇ જગ્યા, પતિ કુબેર | કાલ મહેરબાની
અવકાશ જનક પૈસાદાર, તવંગર | શા કુબેરને ચાકર મા આચાર, યોગ્ય છે અને ધર્મ, કરજ | પર્વ વર્ણ, જાતિ, રંગ
નહિ ભંડાર, ખજાને ! વાર વાસ, રહેઠાણ ન ખડગ, તલવાર | હા પરામ, | વીર વીર, લડવૈયો પાપ ગ્રીષ્મ, ઉષ્ણ- | પુરુષાર્થ
ગુજ બળદ કાલ, ઉનાળો | વટવા પાળનાર, રણણ ! શાપર શિકારી પશુ પાન ચનજ
કરનાર
અમારા રામને સારથિ પર દી 1 પ્રકા, તેજ ! : (વિશેષ નામ)
t . ર૬ની ઢપt જુઓ.
ચાલ
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ખૂબસુરતી
સંસમાણિકા
(Ayaular) मौषध औषयमासा | चित्त वित्त, मन वचन पवन, वे कारण ॥२१ | प्रमाण प्रमाण, समिती वैर ३२, मना घृत बी
युख , as सौन्दर्य भुER चरित संसारमा यूथ था, राणहिम हिम, १३६ पतवानी शत | लाल yug हर्म्य ५२, क्षी
વિશેષણ माहादक मुशा चण्डप्रय,गरम, SA | प्रशस्य साने पात्र, गई ना दीर्घ ही, सानु भाव या श्रेष्ठ श्रेष्ठ, सर्वोत्तम । प्रथम प्रथम, पडे लवण भा(नए.)भाई
पातुश्री सम् [क्षाम] २. ४, समा ४२वी, प्रसन
भाई ३२j | उप+विर मेसj
व (अव्यय) या !
नराणां पालको नृपः।
ग्रीष्मे सूर्यस्य प्रकाशचण्डो भवति। समुद्रस्य जलं लवणम्। वर्णानां ब्राह्मणः श्रेष्ठः। देवस्व प्रसादेन जोवामि। . ऋषीणां वचनं प्रमाणम् । शालाणां तत्त्वं प्रको बोधति। शठानां चरितं गर्यम्। पोरयोयुद्धं भवति।
कवयो लोकेषु वीराणां पराक्रमान पारोणां निधिरुदधिः।
प्रथयन्ति। मासनेषूपविशन्ति।
हरेः पुस्तक कास्ति। गिरेः शिखराद वृषः पतति। । नगरे मना वसन्ति। कासारे कमलान्युद्भवन्ति । रामस्य पुत्रा प्रामं गच्छन्ति।. गबानां यूथं परति।
बनेभापदाः सन्ति। - x श्रेष्ठ, प्रथम ओली - R
-
-
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃતમાસિકા
પઠ આશા. શિશામાં વધ | મીતિ
गिरिषु वसन्ति सिंहाः। मनुष्याणामगदेन व्याघयो नश्यन्ति। | अरोणां सैनिकान् नृपतिर्जयति। रामस्य सारथिः सुमन्त्रो वनं रथं । योधस्य पाणी खड्गोऽस्ति। જાણતા
धूर्जटौ यतीनां चित्तमस्ति । પણ પ્રકારના તાર
(હું) દેવતામાં ઘી નાખું છું. હરિના બે દીકરાની ચાલ વખાણવા લાયક છે. '
ખલાસીઓનું વેર લડાઈનું કારણ છે. વેરામાં દીવા છે.
મુર્ખાઓને (સુધારવાને) માટે કહ્યું) યક્ષો કુબેરના ચાકર છે.
ઓસડ નથી. વાંદરાઓની પૂછડી લાંબાં હોય છે.
હે હરિ, લોકે વિનયથી સંતુષ્ટ કવિઓમાંકાલિદાસ પ્રથમ છે.
થાય છે. માણસને ચાકર ગામ જાય છે. રાજાએ મહેલમાં રહે છે. " વાદળાં આકાશમાં ચાલે છે. પસાદાર હવેલીઓમાં રહે છે.
ગીઓનું રહેઠાણ જંગલોમાં હોય છે, રામ માણસામાંશ્રેષ્ઠ છે.
દરિયામાં ઘણાં રત્ન હેય છે. સરોવરનું પાણી ખારું છે. પર્વતના શિખર ઉપર બરફ છે.
લે બાગમાં ઝાડને શણગારે છે. ચોર બ્રાહ્મણોનું ધન ચારે છે. ડાહ્યો માણસ (તાના) મનમાં (૩) વાડીઓનાં સૌન્દર્યવડે ખુશ
કોલને જગા આપતું નથી. થાઉં છું.
ઈશ્વર પાપીઓનાં પાપ ક્ષમા કરે છે. (૩) ઝાડનું પદ લાવે છે. કમળો પાણીમાં ઊગે છે.
•૫, ૨૮ ટીપ ? જુએ. ૫.૧ ની ટીપ ગજુએ.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમા દ્વિતીયા તૃતીયા
રકારશ તથા સવાલ
शुप-पुलिस એકવચન દ્વિવચન नृपः नृपौ नृपम् नृपेण नृपाभ्याम्
नृपौ
ચતુથી
नृपाय
બહુવચન नुपा: नृपान् नृपः नृपेभ्यः नृपेभ्यः नृपाणाम् नृपेषु नृपाः
પંચમી પછી સપ્તમી સંબોધન
नृपात् नृपस्य
नपयोः
પ્રથમ
દ્વિતીયા
.... नपी कलि-सिंग कलिः कली कलिम् " कलिना कलिभ्याम् कलये
તૃતીયા ચતુર્થી પંચમી
कलयः कलीन कलिमिः कलिभ्यः
.
कलेः .
कल्योः
कलीनाम्
कलौ
સસસી સંબોધન
.
"
कलिषु
कलयः
वन-नासिंग वनम् वने
પ્રથમ, દિતીયા
वनानि
તૃતીયા ચતુર્થી
बनाभ्याम्
पनेन बनाय घनात
वमेभ्यः
પંચમી
बनयोः
वनस्य बने
સમી
સાધન
मानि
.
8
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
Pr
પ્રથમા દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચુત
પંચમી
દી
રસો
સુભાષન
આ તમામ પરણિમ
હમ (નિશે.) સુંદર—નપુ’સલિંગ
એકવચન
सुरभि
""
सुरभिणा
सुरभिणे
सुरमिणः
દ્વિવચન
सुरभिणी
""
सुरभिभ्याम्
(ઘ) હવ કે દીલ સ્વર આવે તે
"
सुरमिणोः
સાણંશ તથા સવારે
"
,
सुरभिणि सुरभि, सुरमे सुरभिणी [ પુલિંગનાં રૂપ જાહ જેવાં થાય ] છેલ્લા ચાર સ્વરા સિવાયના સજાતીય આ કે આ પછી હસ્વ કે દીધ' ૬, ૭, તે સ`ષિ શી
બહુવચન
सुरभीणि
39
सुरभिमिः सुरभिभ्यः
39
सुरभीणाम्
सुरभिषु सुरभीणि
સ્વરની સંષિથી 3
, કે ૬ આવે
(૪) કે આ પછી ૬, ૬, ઓ, ઔ આવે તે સષિ શી! ૬, ૭, આ, સ પછી કાઈ પણ વિજાતીય સંધિ શી ?
પતિ ૬ કે એ પછી આ આવે તેા સષિ શી
(શ) નામના દ્વિવચનને છેડે આવેલા, , ૬ પછી કાઈ પણ સ્વર આવે તેા, અને છેલ્લા ચાર સિવાય કાઈ પશુ સ્વર પછી શ્ન આવે તે સષિ શી?
પદને અંતે ર્ આવે તે શું થાય?
જોડે આવેલા દત્ય અને તાલવ્ય વ્યંજનની સધિ શી (૪) જોડે આવેલા દત્ય અને મૂધન્ય ગ્જનની સૃષિ શી! (I) પહેક્ષા પાંચ વર્ષના, અનુનાસિă સિવાયના કાઈ પણું -
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
અથવા
જાતમાપિરણિકા વ્યંજન પછી છેષ વ્યંજન કે શબ્દને પ્રથમાક્ષર સ્વર આવે,
તે સંધિ શી? () પછી આવે તે સંધિ શી? ૨. ૬ ને શું ક્યારે થાય? . ક્યારે વિસને ૩, જ્યારે અને જ્યારે શુ, , થાય છે, અને
કયારે એ લેપાય છે? ૪. પદાંત ને ક્યારે અનુસ્વાર અને વિસર્ગ થાય છે? પ નીચેનાં ક્રિયાપદ સાથે, ને અવ્ય સાથે સંબંધ ધરાવતાં પદ વિભક્તિમાં આવે છે?
(૪) ગતિવાચક ક્રિયાપદ; (૪) ગુસે, દ્વેષ, ચડસાચડસી અને અદેખાઈને અર્થના ક્રિયાપદ
(1) “દેણદાર હેવું” એવા અર્થમાં છ ધાતુ, તથા ૫ ધાતુ, | (અને પ્રતિજ્ઞા ધાd);
(8). Rહ, નમણ, વણિત અને વિના. છે. કેટલાક કિમક ધાતુ ગણા. છે. નીચેનાં નામનાં રૂપાખ્યાન કરે – અકારાંત કે કારાંત પુલિંગ
તથા નપુંસકલિંગ નામ જરૂર જેટલાં પૂછવા.)
સાધારણ રીતે વપરાતાં કેટલાએક અવ્યય બ આથી, અહીંથી, મણિ પણ || જય નક્કી, જ અા અહીં હરિ ઈતિ, એમ | પણ એ પ્રમાણે
આ પ્રમાણે થર કેમ, શી રીતે પણ આજ
| થ આવી રીતે | મા કયારે ના હમણાં | જર પડે, જેમ, જાણે | રિઝ પરંતુ, પણ
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ
રા ગાયી, ક્યાંથી ગ, પર્યા
આ અંતે, તથા વિમ્ લાંખા વખત. સુધી
આ તેથી; ત્યાંથી ત્ર ત્યાં
રાજા તેમ, તે પ્રમાણે
પ્રત્યયઃ
સાતમાળ પશિન
क्ज्ञ त्यारे
પુનર્ ફરીને કુળ પહેલા યતઃ જેથી, જ્યાંથી
ત્ર જ્યાં
થયા જે પ્રમાણે, જેમ
યજ્ઞ જ્યારે
# અચવા, કે
भाग ३ जो
પાઠ ૧૦ મા
વર્તમાનકાળ : આત્મનેપ
એકવચન
પુરુષ ૧, ૬
वन्दे
પુરુષ ર, ૩ वन्दसे
ધાતુઓ : ગણુ ૧ લા
કૃષ્ણ એવું; અપર્વ
આશા
રાખવી;
જરૂર
હાવી;
પેખવું,
તપાસવું ત્ ધ્રુજવું, હાલવું
પાઠ ૧૦
પ્રાર્ પ્રકાશવું,
ઝળકવું
છુપા થા, ફાર ક્ષ આવતી કાલે
લા સદા, હુ'મેશાં સર્વત્ર સર્વ ઠેકાણું, ખધે
હજુ સારી રીતે,
ડી
દે હૈ, અર
સ્ ગઈ કાલે
પરીક્ષા કરવી,| આજ્ ભાખવું, કહેવું મુત્ (મોક્) ખુશ થવું ચક્ યત્ન કરવા
આમ આરંભ કરવા; શરૂ કરવું
પુરુષ ૩, શે वन्दते
જેવું
*, જે પ૪ ખેડવાનાં હોય કે છૂટાં પાડવાનાં હોય તે સઘળાંને છેડે એક:જ વાર કે દરેકને છેડે જુદી જુદી વાર ૬ કેવા મુકાય છે; ઉદા. હર્નિયાનોવિશ્ર્વ કે हरिगोविन्दश्च जल्पतः ।
ૐ આત્મનેપદનાં રૂપાખ્યાન કરતાં પણ, પહેલાં વિરજી પ્રત્યય ધાતુઓમાં ઉમેરવા જોઇએ, અને સુજી-હિ-માદેશ જે થતાં હાય તે કરવાં જોઈએ.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
સજાતમાસિક ૨ રમવું
() વધવું | શિક્ષણ લેવું, જ (ર) રુચિ | 1 પ્રજવું
"શીખવું હોવી, પસંદ પડવું, ગમવું, ચાહવું
શંકા લાવવી; [ શુ (શોણ) સામવું મેળવવું
વહેમ આણ ઋણ વખાણવું ક, વંદન કરવું, નમવું થાક્યા આવ્યા | પર સહન કરવું ૬ (ય)વર્તવું, હે રાખવી, તકાસવું | રઘુ સેવા કરવી મણ ચેરી
ત્રણ છે [sv] જન્મ થવો, ઉત્પન્ન થવું * [ષ્ટિ મરવું ચુ યુદ્ધ કરવું, લડવું | વિ૬ (હિ) મેળવવું
વિ+ તિરસ્કારનું નિવૃત્ નિ) ના કર “ માર્ગ શોધ, શોધવું
શકે પાયથન ન. અભ્યાસ
આત્માની સાથે સંબંધ મર્થન ન. અર્ચા, પૂજા
રાખનારું મારા વિશે અસંખ,
. જન્મ, ઉત્પત્તિ, દેખાવ અગણિત, ઘણું . ૩ર ૫. ઉદ્યમ, મહેનત જરાય ન. અસત્ય, જૂઠું ! પર ૫. સાદડી પણ ન. અસ્ત્ર, મંત્ર ભણીને | દor S. કૃષ્ણ (વિક નામ)
ફેંકવાનું ચમત્કારિક હથિયાર ! જા . કલેશ, દુખ માણારિત વિશે.) આધ્યાત્મિક | . દંડ, શિક્ષા, લાકડી
* છઠ્ઠા ગણના ધાતુના અંભ જ ન ર થાય છે, અને એમાં વિકરણ પ્રત્યય જ ઉમેરાતાં રિચ થાય છે; એટલે, અને 9 નાં ૫ણ દિરે અને વિરે એવા રૂપ થાય છે. .
t આ ધાતુના ઉપાચ વરને ગુણ થતો નથી, પૃ. ૮ની ટીપ જુએ. આ ધાતુ કેવળ આત્મને પડી છે. (બાકી સામાન્ય રીતે ૧૦ મા વણના વાત હલચપી છે.)
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
* * અસમાપ સિકા
પાક ૧૦ दुराचार ५. दुसयार, परा । भय न. भय, मी .. ચાલ, ગેરવર્તણુક
मणिकार . पेश, बीमारना ध्यान न. यान, विया२
वारी नारायण पु. भारसनु नाम
मास पु. भास, महिना .. नाश धु. नाश, नुसान न्याव ५. न्याय, न्यायाल
लाम पु. ा, यह
घात ५. वा, वायु, ५वन पारितोषिक न. नाम
विश्वामित्र ५. पनु नाम प्रबल (१२.) प्रमण, २२, મજબૂત
• शासन न. शासन, म प्रायस (१०५५) 4 शन,
शुक्लपक्ष पु. शुर पक्ष, सुति भोट मागे
सदाचार - . सहाया२, सारी या विम्ब न. मिस
स्नेह यु. स्ने, प्रेम भक y. an, समत
स्वास्थ्य न. स्वस्थता, ila
या . देवं वन्दे ।
हे राम सुष्टु शोभसे विनयेन। भवं शङ्कसे।
शानात्सुखं जायते। भयावेपते हृदयम् ।
नारायणे रामस्य स्नेहो वर्धते। सूर्यः प्रकाशते।
जनानां कल्याणाय नपो यतते। व्याघ्रो म्रियते। मसत्यं भाषसे।
आचार्य शिष्यः सेवते । हरेल्धमं श्लाघे।
विश्वामित्रादत्राणि शिक्षतेरामः। पुस्तकानि मृगयसे।
सदाचारेण मनुष्यः स्वास्थ्य वीरोऽरि निषूदयते ।
लभते। मोदको बालकाय* रोचते। पुत्रस्य दुरावारात्सुखं नाशंसे । कटः कुत्र वर्तते।
देवानामचनमारमे। मणीन्परीक्षते मणिकारः। प्रबलेनापि वातेन पर्वतो न पुत्रस्य लामेन मोदते
कम्पते। बुधो मोक्षं लभते।
ईश्वरस्प ध्याने रमे। . * रुच् भने से मना भी हो साथ, यनार नाम यतु भां આવે છે, જ્યારે ગમવાનો પદાર્થ પ્રથમામાં આવે છે.)
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૭ ૧૧
સંસ્કૃત માર્ગદર્શિકા (હ) ન્યાયને અભ્યાસ શરૂ કરે છે. | ચંદ્રનું બિંબ મહિનાના શુકલપક્ષમાં (C) દુઃખ સહન કરે છે.
વધે છે. કૃષ્ણ છોકરા જોડે રમે છે. પાપી (પિતાના) મિત્રની પણ ઝાડ હાલે છે.
શંકા આણે છે. (૪) રાજાઓને સેવે છે. તાડ ફળોના દેખાવથી શોભે છે. (હું) ધન મેળવું છું.
પાપમાંથી આધ્યાત્મિક નાશ ઉત્પન્ન તે) ઋષિઓને વંદન કરે છે.
થાય છે. પોહો શત્રુ જેડે લડે છે.
(ત) રત્નો શોધે છે. () ઈનામ (ની) આશા રાખે છે. |
ઘણું કરીને માણસ ધનને માટે યત્ન (હું) મિત્રોના ભલાથી ખુશ થાઉં છું. લુએ રાજાના હુકમને તિર |
ભક્તને ઈશ્વરની પૂજા ગમે છે. સ્કારે છે.
(હું દંડના ભયથી ધ્રુજુ છું. (૯) વાંદરે જોઉં છું. રામ (પિતાના) અસંખ્ય ગુણવડે
(હું) આચાર્ય પાસેથી ધર્મ પ્રકાશે છે.
- શીખું છું. ઈશ્વરના ભયથી (તે) અસત્ય કવિ રાજાને વખાણે છે.
બેલ નથી. . ) () શત્રુઓનાં બાણથી મરું છું.
.
- પાઠ ૧૧ મે દ્વિવચન અને બહુવચન
" દ્વિવચન કહે
થે. બહુવચન
પરસ્મપદની પેઠે જ, આત્મપદમાં પણ, હૂ ને થી શરૂ થતા પ્રત્યય લગાડતાં પૂર્વને દીધ થાય છે. - t૫. ૬ ની ટીપ + જુએ.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃતમારિકા
પાઠ ૧
કિવચન : સાવ
वन्देते બહુવચન પ્રમાણે ઘરને ' वदन्ते
ધાતુઓ : ગણ ૧ લે પાર વખાણવું, , ખિા ભિક્ષા-ભીખ ! મેં મલકાવવું વિ+
ખુશામત કરવી માગવી, માગવું | હિર ( ર ) અમ ક્ષમા કરવી
* યાચના કરવી, વિસ્મય પામવું, કમ્ બડાઈ જાચવું, માગવું , ચમકવું - મારવી
શાન્ ધડકવું, ફરકવું | શા સ્વાદ લે, () ઊડવું ! રિમ () હસવું ચાખવું, ખાવું ઘણ રે
' મણ દશમે કરૂ માનવું, અનુસરવું, | | અમિષા નમવું, પગે પડવું
શબ્દો વપાપ પુ. ગુને | જરૂર ન. કપટ વિજેતપુ. ફરમાણ પરશુર . ઉદય, | જાણ ન. અવયવ આબાદી, ચડતી ' જાનન. ગાન, ગાયન
7 ન. નાચ, નાચવું બાઝ ન. અબાનું વાયકા પં. ગાનારો
મ; ૫. ભંગ, ભાગવું મુળ પુ. ગુણ
મો . ઉપભેગ કાજામ ન. આરા- | દાર્થ ન. ચતુરાઈ ધના, કપા સંપાદન હેશિયારી
મા પું. મોર કરવી એ તો . ચેખા
વરાજીય ન. નિંદા; ઉપ . ઉદ્યોગ,
- નિંદાને લાયક વસ્તુ રિલા (અવ્યય) દિવસે મહેનત | રણ ન. દ્રવ્ય, પૈસો વણાર પુ. વસંત ઋતુ Tw . ઠપકો , ન ન. નેન, આંખ | ન. વાક્ય
* ૫. ૨૮ ટીપt જુઓ.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
usin .. तभाletter वातायन न. मारी। वैयात्म न. मसभ्यता, | संसार . संसार, विविध (विश.) वि. | પૃષ્ટતા
दुनिया १५, १६ दुही शस्त्र न. , थिया२ सत्य (विशे.) सायु
स्वीय (विशे.) पाता मतनु शुक धु, ५, पोपट ।
हितकर (विशे.) सित. विहग यु. पक्षी संगीत न. गान
१२, २५ २४
पच्या मोदकान् स्वादन्ते ब्राह्मणाः। । आकाशे विहगा डयन्ते। घनिक द्रव्यं याचेते भिक्षुको।। कृष्णस्य चातुर्येण विस्मयन्ते स्वीयान् गुणान् कत्थेथे । । । जनाः। उद्योगाद्धनं लमवे।
देवस्याराधनाय गानमारभामहे। वृथा प्रगल्मध्वे । ।
दिवा तारकाणि न प्रकाशन्ते। बुधा मोक्षं विन्दन्ते। . पापा न वमनीयमीक्षन्ते। कपटं शङ्केथे।
सत्यं हितकरं च वाक्यं भाषन्ते मित्राणामभ्युदये नरा मोदन्ते ।। प्रशाः। मनीनभिवादयावहे।
शासनस्य भङ्गं न क्षमन्ते मूर्खाणां वैयात्यं न सहामहे। नृपतयः। वृक्षेषु कुसुमानि वर्तन्ते । । गाय कात्संगीत शिक्षावहे। मावार्यस्य निर्देशमनुरुध्यध्वे। मोक्षाय यतन्ते बुधाः। भृत्यानामपराधान् क्षमामहे । वातेन वृक्षाः कम्पन्ते। रामस्य नयने स्पन्देते। देवान् भोगान् भिक्षन्ते नराः। (આપણે) વસંત ઋતુમાં ફળો નારાયણના ઉદયને સારુ (એના બે) મેળવીએ છીએ.
मित्र यत्न ३ छे. (तमे) ४ मा . (भभे थे) शन्नने सेवा छाये.. પર્વતે હાલે છે.
(तमे मे) रीमा सामेछ।. તારા પ્રકાશે છે.
(અમે) હવેલીની મેર જોઈએ (तमे) नाय शापा.
छाये.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે છે.
સંસ્કૃતમાપારણિકા વાઘ ઘાસ અને ઝાડના પાંદડી | પાપથી દુઃખે ઉત્પન્ન થાય છે. ચાખતા નથી.
માણસે મરે છે. (અમે બે) ઋષિઓને નમીએ છીએ.
યાચકે ચોખા માગે છે. દુખ અને સુખ સંસારમાંથી
પિપટે બારીએ ઊડે છે. ઉત્પન્ન થાય છે.
માણસે પોતાના) યત્નનું ફળ (તમે બે) કારણ વિના યુદ્ધ કરો છો.
મેળવે છે. (બે) છોકરી વાડીમાં રમે છે. (અમે બે હરિ તરફથી કલ્યાણ
મૂખનાં અવયવ વધે છે, પણ એનું)
જ્ઞાન વધતું નથી. (ની) આશા રાખીએ છીએ.. (તમે બે) મિત્રાના અપરાધ માફ
(અમે બે) દુશ્મનના ઠપકા સહન
કરીએ છીએ. . (તેઓ) ડાહ્યા માણસોના ગુણ
હા વિવિધ શસ્ત્રો વડે (પિતાના) વખાણે છે.
શત્રુઓને નાશ કરે છે. भाग ४ थो
પાઠ ૧૨ મેં
કર્મણિ રૂપ અને ભાવે રૂપ આ રૂપે મૂળ ધાતુને ઉર લગાડીને, અને આત્મને પદ પ્રત્યે ઉમેરવાથી થાય છે; જેમકે ત્યારે રાજા ચરણે, આજે ઈ
* ગુજરાતી વ્યાકરણમાં એને સહભેદ કહે છે. (જેટલાં સકર્મક રિયાપદ છે. તેઓનાં ત્રણે પુરુષમાં કર્મણિ રૂપ થાય છે. જ્યારે અકર્મક ક્રિયાપદનાં ભાવે રૂપ થાય છે અને એ ૩ જા પુરુષ એકવચનમાં જ.)
6 ધાતુના વિશેષ રૂ૫ કે આદેશને આ ય લાગતું નથી, તથા ગણને વિકરણ પ્રત્યય પણ લાગતો નથી, પરંતુ સીધે ઘાતુને જ ચ લાગે છે. જેમકે અમે [૧] ઉ૫રથી જયતે નહિ, પરન્ત ,
૪ કર્મણિ રૂપ કે ભાવે રૂ૫ ગણભેદે કરી જુદાં જુદાં થતાં નથી, એરૂપે તો બધાએ ધાતુ ઉપરથી એકસરખી રીતે જ થાય છે, માત્ર કેટલાક ધાતુઓમાં જ અમુક ફેરફાર થાય છે. આથી કરીને, જે ગણે ગૂંચવણ ભરેલા છે તે આ પુસ્તકમાં દાખલ કર્યા નથી પણ તે ગણના ધાતુ ચાલુ પાઠમાં આવ્યા છે, અલબત, શીખનાર તેઓનાં કર્તરિ રૂપ હાલ કરી શકશે નહિ
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ પર '
તમાદેશિકા , જે ધાને છે. પા હાય અને એ રાની પહેલાં જોડાક્ષર ન હોય, તો આ રૂપમાં ૪ લાગતાં અને બદલે તિ મુકાય છે; જેમકે, #ને દિ, અને ૪ લાગતાં ાિર થાય છે.*
જે ધાતુને છેડે ૬ કે ૭ હેય તે, શ લાગતાં પહેલાં એ ૫ કે ૪ દીધ થાય છે; જેમકે લિ ને S અને ૨ લાગતાં ય થાય છે.
ધાતુઓ ની પ્રાર્થના ( બાહિરા ફરમાવવું | જ રડવું, રેવું
કરવી, વીનવવું | - ગ. ૧, પરમૈ. ૨ શ્રવણ કરવું, શું કરવું
જૈ સાંભળવું આ જાણવું, એાળખવું | ભણવું, શીખવું
દશા ]િ ઊભા પાલી દાન કરવું . si[hi] પાન કરવું, આપવું
પીવું
પર હણવું, મારવું
નામ આ પુ. ફરમાન, હુકમ દર ૫. ઇવનિ, અવાજ I ન. લાકડું
ૌર ૫. પુરમાં રહેનારે, નગરપાપ પુ. કામઠું, ધનુષ
વાસી શહેરી જીર છું. વિદ્યાથી
| કાશ ૫. ડાહ્યો માણસ
વાકયો નિદા રાજે વીરા આવા સવારે ગુવાહા શિવા ... | જૈઃ સેવ્યા मग्निनो काष्ठं दह्यते । मित्रैस्त्यज्ये। आठौ पुरुषैस्ताडयेते*। जनश्यामहे।
* જે જોડાક્ષર હેય તે ને ગુણ થાય છે, જેમકે ને ? અને ૨ લગાડતાં તે થાય છે. દીર્ધ દ ને શું થાય છે જેમકે 7 ને તીરે. પણ દીધું જ પહેલાં જૂ-વર્ગને અક્ષર કે ર્ હેય તે જ થાય છે જેમકે ને તે વગેરે. . ' ( ગ. ૧૦ મે, આત્મને પદ,
૬ કર્મણિ રૂપ કે ભાવે રૂપને જ લાગતાં, ધાતુનું જે વિશેષ રૂપ થાય છે તે અહીં [ ] કૌંસમાં મૂકેલું છે.
દશમા ગણના ધાતુઓના સ્વરમાં જે ગુણ કે વૃદ્ધિને ફેરફાર કર્તરિ રૂપમાં
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
નામાણિક
सर्येण प्रकाश्यते। प्रेक्ष्यसे जनेन।
ईश्वरेण भूयते। પુરે પૂછે
aો કરાશે धान्यस्य राशयो नीयन्ते। શિષ્યર્વણાવા सत्वं पुण्यते प्राः। मोदकाः स्वाद्यन्ते वाले।
पेणारयो जीयन्ते। पालको रुद्यते।
ओदनः पच्यते सदैः। सारथी हन्यते।
જેવો રા ऋषयो मनेन वन्द्यन्ते।
હાથીઓ પલાણાય છે. શત્રુ તીર વડે હણાય છે. (અમે બે) નગરવાસીઓ વડે વિનબાળકના હાથ પાણીએ દેવાય છે. | વાઈએ છીએ. (d) કવિઓ વડે વખણાય છે. .
'! સંસાર યોગીઓ વડે તજાય છે. (તમે) મનુષ્ય વડે શોધાઓ છો. | (૩) ચાકર વડે સેવાઉં છું. ! શરીર ખોરાક વડે પોષાય છે. (આપણે) ઈશ્વર વડે રક્ષાઈએ | (બે) ઘેડા ચોર વડે લઈ જવાય છે. છીએ.
પાણી ઝાડ ઉપર ઇટાય છે. (તમે બે) કેવડે ઓળખાઓ છો. | ધાન્યના ઢગલા રચાય છે. થાય તે ફેરફાર કર્મણિ રૂપ કે ભાવે રૂપને ૨ પ્રત્યય લગાડતાં પહેલાં પણ કરવામાં આવે છે; ઉદા જુ, કર્તરિરૂપ ચોરચત્તિ, એનું કર્મણિ રૂપ સુર્યસે નહિ, પણ રોતે થાય છે.
. ૧૬ની ટીપ અને પ૮ ની ટીપ + જુઓ. # ને ધાતુમાં ઉપન્ય – કે અનુસ્વાર હોય તે, કેટલાક ખાસ વાત સિવાય બીજે બધે જ પ્રત્યય લાગતાં, એ કે અનુસ્વાર અપાય છે. (આ પ્રથમ ભાગમાં માત્ર શં, વ્રણ અને હુ એ ત્રણ ધાતુઓના જ અનુસ્વાર લેપાય છે, બાકીનાના લેવાતા નથી.)
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
,
સાણંશ તથા સવાલ સંસ્કૃતમાપિશિકા કૃષ્ણનું શરીર ધરણ વડે શણ- 1 (બે) તીર ફેંકાય છે. ગારાય છે.
(તમે) રાજા વડે ફરમાવાઓ છો. ડાહ્યા માણસેના ગુણ કવિઓ
હંમેશા સુખ માણસ વડે ઈચ્છાય છે વડે પ્રસિદ્ધ કરાય છે. શબ્દ સંભળાય છે.
| સમુદ્રનું પાણી પીવાતું નથી. ચારો રાજ વડે દંડાય છે. | દેવે સદાચરણથી ખુશ કરાય છે. (બે) ફળ હરિ વડે ખવાય છે. સિપાઈએ સેનાપતિ વડે ગણાય છે.
સારાંશ તથા સવાલ (ણિક ગણુ ૧ આત્મને હસવું) (વર્તમાનકાળ : કરિ રૂ૫) એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પષ ૧ स्मये स्मयावहे स्मयामहे પષ ૨
स्मयसे स्मयेथे . स्मयध्वे પુરુષ स्मयते स्मयेते
स्मयन्ते (૫ સાંભળવું)
(વર્તમાનકાળ : કર્મણિ રૂ૫) પુરુષ ૧
ध्यावहे પરષ ૨
श्रयेथे
भयध्वे પરષ ૩
( કરવું)
(વર્તમાનકાળ : કમણિ રૂ૫) પષ ૧ क्रिये
ક્રિયા
क्रियामहे પરપ ૨
क्रियसे कियेथे क्रियध्वे પw
क्रियते क्रियेते क्रियन्ते
( ગણ ૧૦) (વર્તમાનકાળ : કર્મણિ રૂ૫) दाय સાથે
दार्यामहे પાથરો
दार्यवे
श्रये
भूयामहे
श्रयसे थूयते
दाउँथे
पार्यो
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષ ૧
૩૧ ૨
પુત્ર:૩
'તમાર્ગ પરેશા
( જે ગણ ૧ પરઐ. ) (વર્તમાનકાળ : કમણિ રૂપ)
यावहे
ये
इसे
इयते
येथे
इयेते
(વત્ ગણુ ૧ પરૌં. ) ( વર્તમાનકાળ : કણિક રૂપ)
उ
उद्या हे
उथे
સારાંશ તથા સવાલ
સ પુરૂષ ૨
उद्यसे
૩૧ ૩
Bud
उद्यते
૧. છઠ્ઠા ગણુમાં અંત્ય ના શા ફેરફાર થાય છે? શ્રીજા ક્યા પ્રસ ંગે થતા જોવામાં આવે છે?
इयामहे
हूयध्वे
इयम्से
द्यामहे
ध्ये
ચોક એવા જ ફેરફાર
૨. કર્મણિ રૂપ કે ભાવે રૂપને ચ પ્રત્યય લાગતાં, ધાતુના અત્ય હસ્વ સ્વરને શો ફેરફાર થાય? અને દશમા ગણુના ધાતુના સંબંધમાં શેા નિયમ છે? તેમજ, થા, યા અને પા (પીવું) એ ધાતુએમાંના અંત્ય આને ખલે શું મુકાય છે?
૩. નીચેના ધાતુઓના વર્તમાનકાળ કર રૂપ લખાઃ— x, x ગ. ૬. [અહીં જરૂર હોય તેટલા આત્મનેપદી ધાતુ મૂકવા. ] ૪. રસ્ તે એવા અનાં બીજાં ક્રિયાપદ સાથે, રુચિ ધરાવનાર થઈ વિભક્તિમાં આવે છે એ દાખલા સાથે લખે.
૫. નીચેના ધાતુઓનાં ક્રમ"ણિ રૂપ યા ભાવે રૂપ આપોઃ-ગમ, ૪૫, રહ્યા. [અહી' જરૂર હાય તેટલા પરસ્ક્રેપદી અને આત્મતૈપદી ધાતુ મૂકવા. ]
૬. જ્ઞ અને વાના પ્રયાસ શી રીતે થાય છે, એ લખા.
* નમૂનાના આપેલા ધાતુ લક્ષ્યમાં લેવા. છેલ્લા બે ધાતુઓમાં ફેરફાર થાય જે તે પ્રમાણે ય નું અને વધુ ગ. ૨, કહેવું-નું સ્ થઇ કણિરૂપે થાય છે, એ લક્ષ્યમાં લેવું.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
भाग ५मो
પાઠ ૧૩મો થાકાત તથા કાાંત સ્ત્રીલિંગ નામો પ્રથમ અને દ્વિતીયા વિભક્તિ
પ્રત્ય એકવચન દ્વિવચન
છે
aa as a
માજી માળા, હાર
.
બકારાંત
माम् રહ્યા
रमाम् કારાંત
કરી હિં नदीम्
નામ (સ્ત્રીલિંગ) બાવરી વસિષ્ઠ | જન મા
ઋષિની પત્નીનું નામ કદી નટી, સૂત્રધારની ગામ આજ્ઞા, હુકમ, પત્ની પણ કથા, વાત | નવી નદી જય કન્યા, દીકરી, નારે નારી, સ્ત્રી છોકરી
પરની પત્ની, વહુ. ાિ કલા, હુન્નર gણી પૃથ્વી મારી કુમારી, ઘા પ્રજા, સંતતિ ન પરણેલી છોકરી કમલા જુવાન સ્ત્રી હ ક્ષમા, મારી જાણ ભાર્યા, પત્ની Naણા | મી પૃથ્વી
જા કરમ, ઘર
માળપણું જીત લતા, વેલ, વેલો ललना श्री બાપ વાવ #ા શોભા હરી સખી, બહેનપણી પણ તે સહિયર, સોબતણ
•૫, ૧૯ની ટીપ જો.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃતમાસિકા
પાઠ ન શકે પામી (વિશે.) આપણું, પિતાનું | શાણા . મહેલ અને સહ ભાષા !. આધાર
ના તળિયું, તળ, પૃઇ; મામ પું. આરંભ, શરૂઆત
વાતારણ ન. મહેલનું ૨ ન. બાગ, વાડી
ઉપલું પૂ, અગાસી ૪ ૫. કંઠ, ડેક, ગળું પણ ન. લશ્કર; જેર, તાકાત જમન ન. ગમન, જવું, નીકળવું એ મઇ પુ. ભાર, બોજો va !. રામની પત્ની સીતાનો | મેષન. ઘરેણું, ભૂષણ
બાપ, જનક રાજા િન. વિશ્વ, દુનિયા, સંસાર ભાદર ન. નાટક
પર . સત્રધાર, પણ પુ. નારદ
હરિક પું. હરણ
ધાતુઓ સના આત્માને. સાથે જોડાવું, છે રિની પરણવું; માની લઈ મળવું
જવું, ખસેડવું આમ આચરવું, કરવું
સરળ વધવું ત ગ. ૧, આત્મને. સંભાળવું, | દુર્ગ. ૧, પરસ્પે. શેક કરવો (૬) ગ. ૧, પરસ્પે. તરવું, મજુરૂ અનુસરવું, પાછળ ઓળંગવું; બાલન) તરવું
મન હરવું, મોહ પમાડે
વાક वसिष्ठस्य परन्यरुन्धती। જ સમુદ્ર જઇતિકા नार्यो हाणां वातायनेभ्यः समा वीरस्य भूषणम् । જનિા .
नारायणो जननीमायति । પણ પાછા ફરાર उपवने नृपस्य कन्ये रमेते । रामो जनकस्य कन्यां परिः । રે અજા
चन्द्रेण रजनी शोभते। • સર્વનામ પ્રમાણે એનું રૂપાખ્યાન થાય છે. ર૯મો પાઠ.)
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતમાર્ગો શિકા પાણી વછરા
नृपस्या भनुरुध्येते । कुमारी सस्यौ भाषते । प्राह्मणा महीमटन्ति। વત રાવત : શનિ रामस्य कथाः श्रूयन्ते । लज्जा त्यति मूर्खः । बने प्रमदे दृश्यते। नटी सूत्रधारस्य भार्या । વાપી નારાજો ! प्रजा नृपतिना रक्ष्यन्ते। नृपतेबलस्य भरेण पृथ्वो उद्यानस्य शोमां पश्यति।
wતે ललनाः प्रासादतलमारोहन्ति । । कुसुमानां मालाः कण्ठादपનારદ સ્વર્ગથી પૃથ્વી ઉપર ઊતરે છે. કૃષ્ણ રાજાઓની વાત કહે છે.
નારીઓ વા તરફ જાય છે. જુવાન સ્ત્રીઓ બાગમાં રમે છે. પ્રજા રાજાના હુકમ માને છે. () ગળે ના (બે) હાર પહેરે છે.
હરિની કન્યાઓ નૃત્ય શીખે છે. અધતીને રામની વહુ નમે છે.
કળાએ ઉદ્યમ વડે વધે છે. અમે (બે) કુમારીઓને જોઈએ છીએ.
ડાહ્યા માણસ હંમેશાં ક્ષમા કરે છે. હરણની સબત હરણને અનુ
(આ) વિશ્વની શોભા મનને મોહ
પમાડે છે. સરે છે. •
મા (પિતાની) બાળકનાં સુખથી ગામમાં (બે) વાવ છે. .
ખુશ થાય છે. સુત્રધાર નટીને બોલાવે છે.
નાટકના આરંભમાં સરદાર હરિ નદીએ જાય છે.
પાતાની) સ્ત્રીને બોલાવે છે, રામની (બે) માતા એના વનમાં પુરુષે સ્ત્રીઓનું રક્ષણ કરે છે.
(વસવા) માટે નીકળવાનો તારાઓ રાત્રિને શોભાવે છે. શેક કરે છે.
શરમાળપણું ધૃષ્ટતાથી જિતાય છે. , , tપ. ૨૨ ટીપ૬ જુઓ. * ૫. ૧૯ની ટીપ જુઓ.
' સુર શેક કવિ) પાત સામે છે, માટે આ નામ દ્વિતીયામાં માવ વળી “વસવા માટે” શબ્દને અર્થ લાવવા સારુ “ક” શબ્દ ચતીમાં વાપરવે.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાગા સાનો આધાર શોધે છે. (a) નારી સુાને લીધે (માતાની) રાખીને તજે છે.
કાતિ અને
સારાંત નામ
સલમાન પોતા
એકવચન
તુ. આ
૨. ધ ૫. અદ્ભૂ
"9
"
તૃતીયા વિભક્તિને એકવચનના પ્રત્યય લાગતાં છેલ્લા આના ૬
થાય છે.
આમાંત
કારાંત
પાઠ ૧૪ મા
તૃતીયા, ચતુથી અને પંચમી વિભક્તિ
પ્રત્યયા
વડીયા
ઋતુથી
પંચમી
ऐ
એકવચન
તુથી, પ ી, પપ્ડી અને સસમાના એકવચનના પ્રત્યય લાગતાં ભારત નામેામાં થા, અનેરાંત નામેામાં આ, ઉમેરાય છે; ઉદા. બા+હોય; નહી+આ+=ના ।
અથવા એકવચનના પ્રત્યા નીચે પ્રમાણે સમજવા.
સતી
પંચમી
પછી
BL
રાજા (પાતાની) પ્રાને પાતાની સંતતિ પ્રમાણે સંભાળે છે.
मालया
माध्यै
માથાક
यास्
वास्
દ્વિવચન
माळाभ्याम्
"9
""
દ્વિવચન
भ्याम्
"9
બહુવચન
मिष्
यास्
આલુ .
સમી
याम्
माम्
બહુવચન
માહાત્મ
મા
19
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીયા ચતુર્થી
૫મી
नया
नये
the
અવન્તી એક સહેરનું નામ, ઉજ્જૈન
બન્તા કાંતા, વહાલી, | વહુ, પ્રિયા
પાસ્ત્રી એક શહેરનું
નામ
કીયા કીઢા, રમત, | ખેલ
59
નામ (સીલિંગ) વિા ચિંતા, રિ
પણ ઘડપણ પાલી દાસી
અનુપાપ છું. અનુરાગ, પ્રીતિ મત પુ. હાથીનું બચ્ચું, નાના હાથી
બત્ત પું. ઘરડા માણુસ ૫ ૫. દૂત, જાસૂસ માળ પુ. હાથી
તમામ પરણિ
नोभ्याम् नदीभ्याम्
દેવલા દેવ કે દેવી વસવટી દંડકારણ્યના એક ભાગનું નામ પાદશાહ, નિશાળ પુરી પુર, નગર
રહ પુ. કલહ, કજિયા બીલ ન. ગીત
नदीभिः
नदीभ्यः
ધાતુના
""
7 પૂજા, અર્ચા મા પ્રક્ષા, તેજ મહિષી પટરાણી વાચા વાચા, વાણી નવા વ્યથા, ઈજા,
પીડા લીલા સીતા
પધ્રુવ પુ પક્ષત્ર, ઝુગે મહિર ન. મેાતી ર૪ (વિશે.) રાતું, લાલ વિસ્તર (વિશે.) વિષ, ચલ, કદરૂપ સંખ્ય પુ. સંદેશા
” (વિરો.) સ્વસ્થ, શાંત દિલ (વિરો) ફાયદાકારક; ન. હિત
પિ+ગમ્ નીકળવું, બહાર આવવું, જતા રહેવું ના આપવું, દાન કરવું ર૫ (ઘોલ) ગ. ૧ આ. પ્રકાશવુ. પણ્ ઊડવું, ઉપર જવું વૃિ ધરવું
* આ બે પાનાં ક્રમણિ રૂપ જ આ પુસ્તકમાં વાપર્યા છે.
નિવૃત પાછા ફરવું
પ્રણ્ણા આત્મને. નીકળવું નહિ મેલવું
માર્ ગ. ૧૦, માાતિ કરવું, ખુશ કરવું
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્થામા પરિણા
18 ધાતુઓ देवताभ्यो बलिं यच्छति। सहपरीभ्यामनुगम्यते नागः। चित्तस्य व्यथयारामो मुशति। पञ्चवटया निच्छिति रामः। कान्तायै संदेशः प्रहीयते। . लताम्यां शोभते वृक्षः। अपस्या मागच्छति।
गङ्गायाः पुरी कोशौ। फणस्य पन्त्यैः फलानि वापीभ्यो जलं वहति ।
रोषन्ते । . बालकाः पाठशालाभ्य आगदास्या सेव्यते महिषी।
न्छन्ति । जरया क्षीयते शरीरम् । चिन्तया दह्यते वि नराणाम्। मणीनां प्रभाभिर्योतते प्रासादः।। यथा कलहस्तथानुरागोऽपि बज्जया प्रविशति गृहम् । • वाचाया उद्भवति। देवस्य पूजायाः सुखं लभते । हरिः : कन्याभ्यो मौक्तिकानां प्रजाभ्यो हितमिच्छन्ति । ___ मालाः प्रयच्छति। नृपतयः।
स्वस्थेन चित्तेन भूयते महि. कौशाम्ब्या निवर्तते दूतः। ___व्या नृपतेः संदेशः। क्रीडायै प्रविशत्युधानम्। । गजस्य करमकः सीतया पल्लवैः सखोमिः परिवियते सीता। पुष्यते। હરિ વાણી વડે મિત્રને શાન્ત | (ત) હારે વડે શરીર શણગારે છે. रे छे.
પટરાણી દાસી ઉપર ગુસ્સે શહેર નદીઓ વડે ઘેરાયેલું છે. ક્ષમા થકી માણસ ચિત્તની ત) ઘરકા આદમીની વાતોથી સુખ સ્વસ્થતા મેળવે છે.
भेगवे. ડાહ્યા માણસ પૃથ્વી પરથી સ્વર્ગમાં | નારાયણની વહુ વડે રેખા जय छे.
२४ाय छे.. વરિષ અધતીની જોડે આવે છે. | રાજાના હુકમને લીધે (હું) અવની રામ દીકરીઓને ઘરેણાં આપે છે. | જાઉં છું.
६. ३८ नी ३५ न. १. २७ a a t gal.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૫
મા (પાતાની) છેાકરાં કદરૂપા હાય તા પણ (તેને) ચાહે છે. (બે) ચેહા (ખે) નગરામાંથી શસ્ત્રો સહિત નીકળે છે. આકાશ સૂર્યના રાતા પ્રકામથી સુÀાબિત થાય છે. લાકાનું સુખ કળાઓ વડે વધે છે. માણસા દેવે પાસેથી સુખના લાલ
સ'સ્કૃતમાં પદેશિકા
ઈચ્છે છે.
(એ) કુમારિકાઓ વડે અળિદાન કરાય છે. કિરથી દુ:ખ ઉત્પન્ન થાય છે.
સસમી
સુભાષન
સીતા બહેનપણીમા પાસેથી ગીતા સીખે છે.
સેનાપતિના હુક્રમે લસ્કરના સિપા ઇ શહેરમાંથી બહાર આવે છે. કાં રમતા વડે માપનાં અંતઃકરણને ખુશ કરે છે.
(તે) દેવાની પૂજાને માટે ફૂલી લાવે છે.
દાસીને રાણીથી ઇનામ અપાય છે. પક્ષીઓ પૃથ્વી ઉપરથી સાઢાસમાં ઊડે છે.
પાઠ ૧૫ મા
પડી, સમી, અને સંબધન વિભક્તિ
પ્રત્યયા
ગત
કારાંત નામ }
૧. અવ સ. આર્
..
ફ્કાર પછી ઘુના છુ થાય છે ઓલ્ લાગતાં અન્ય આને વ ચાય છે. આકારાંત નામના સખાધનનું એકવચને અંત્ય સ્વરના ૬ કરવાથી થાય છે; જેમ કે હૈ રમે. કારાંત નામનું ફ્રને ટુંકાવવાથી થાય છે; જેમકે હૈ નહિ. અને પ્રકારનાં નામેાનાં સાધનનાં દ્વિવચન અને બહુવચન પ્રથમાનાં તે તે રૂપા જેવાં જ છે. (પૃષ્ઠ ૨૯ ના નિયમ જુએ.)
ષષ્ઠી
मालायाः
मालयोः
मालायाम् माले
99
भाले
દ્વિવચન
ओस
બહુવચન
नाम
सु.
मालानाम्
मालासु
मालाः
* ‘આપવું’અર્થાંનાં ક્રિયાપદનું તેમજ ગતિ-અર્થાનાંની, હૈં, જૂ અને વ્ તુ પ્રધાન કર્મી કણિ પ્રયાગ હોય ત્યારે પ્રથમામાં આવે છે; જ્યારે પાર્ બિલ, તેવું, દ્, કચ્છ, વિનાં ગૌણ કર્યાં પ્રથમામાં આવે છે,
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાણિકા
ડી સમા
नदीनाम्
नयाम् नदि
મણોઃ नधौ
શ
હોય (અવ્યય). 1 પું. એક બાપુન, મધરપણું,
અતિશય, ઘણું ! રાજાનું નામ, સુંદરતા મ ન ન કરવું એ, | રામના પિતા
માનવ ૫. માનવ, કામ બજાવવું એ જરા ૫. દેશ .
માણસ મોરવા સી. એક ' રિસિપ (વિશે.) | રાણા સ્ત્રી. રેરી : શહેરનું નામ પૂર્ણ, જેનાથી બીજું | વન ન. વચન, પાપ પું. એક
| ચડિયાતું ન હોય તે ઉપદેશ, વિનંતી કરવું એ, જશે તેવું, અનુપમ
રકમ . વહાલે, રાપી સ્ત્રી. ઈન્દ્રની નિશા સ્ત્રી. રાત
પ્રીતમ, ધણી નિવાર ૫. રાક્ષસ, કાળી સ્ત્રી. વાણી, ૪ ન. ઉદક, પાણી ! દુષ્ટ માણસ,
વાચા, ભાષા મન ૫. ઈચ્છા
vi (વિશે) પરમ, 1 વિવાદ પં. વિવાહ Gધી સ્ત્રી. ચાંદની જોવી સ્ત્રી. નદીનું
સાપુતારા સ્ત્રી. નામ
પુve (વિશે.) પવિત્ર એક સ્ત્રીનું નામ કિાશત ૫. એક જાતનું ન. પુણ્ય
શિસ્ત્ર સ્ત્રી. પથ્થર પક્ષી પ્રતિષ્ઠાન ન. સ્થાપના !
રાજા છું. એક બાવા સ્ત્રી. છાયા
રાજનું નામ gવર્તન ન. પ્રેરણા | હાકલ પુ. ઈદ્રના
Aa સ્ત્રી. શ્રદ્ધા, પ્રવાસ ૫. પ્રવાહ. પુત્રનું નામ
વિશ્વાસ પ્રાવીણ ન. હેશિયારી | લીડ ન. તીર, કઠિ
યાત . જશે, વિદ (વિશે.) પ્રિય, • સ્ત્રી, તૃષ્ણ,
સમુદાય તરસ, ઇચ્છા વહાલું
હંમર ૫. તૈયારી (વિશે.) ઉદ્યોગી,
વધુ . બહુપણું, (બહુવ.) સામગ્રી મકેતુ, પુષ્કળતા
લિંબાન ન. વાસી બી. એક |
પર ૩. મં૫, વાળવું એ, કચર જગવનું નામ છે મા ! માનું | કાઢવો એ
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
18 १५
સંસ્કૃતમાગપસિહા
सदैव सदा एव (भव्यय) At, भेशा xस्निग्ध (विशे.) भायागु, स्नेहाण, ममता
धातुमा मई २. १, ५२२. क्रोड् २. १, ५२२. ५४ ५ લાયક હોવું
! ४२११, २भ निरुध् (माशि सम्+ऋय . ४, चर् यस
प्रया) A2Q ५२स्मै. भाभा फल्ग, १, ५२२भै. । विह विहार ४२३॥
વાહ अवन्त्यां शूद्रको वसति। जनन्योराशामनुरुध्यते रामः । गङ्गायां प्रभूतं जलं वर्तते ! प्रिये पुत्रो ग्राम गच्छति। प्रजानां धर्म प्रवर्तन नृपैः क्रियते। सख्याः परमः स्नेहः शकुन्तउज्जयिन्यां शिवस्य पूजासु
लाया। नृत्यन्ति नायः।
कौमुद्याः शोभा वित्तं हरति । सखि गच्छामि नद्यास्तीरम । बुधानां वाण्यां सदैव माधुर्य गोदावर्या जले गजौ विहरतः।
वतते।
कान्ताया प्रीष्मे नदीनासुदकेषु नृपाः
वचनं क्रियते
__रामेण। प्रमदाभिः क्रीडन्ति । लतानां भाडपं प्रविशन्ति
दास्योर्वचनेषु महिष्या निर
तिशया* श्रद्धा। ललनाः।
पाठशालानां प्रतिष्ठापना पाप्यां कमलानि प्ररोहन्ति । .
जनेषु ज्ञानं वर्धते । वृक्षाणां छायामु शिलाया- स्थ्यानां संमार्जनं क्रियते पोरैः। मुपविशति।
अयोध्याया नपो दशरथः। कुष्णो भार्याया विनयं शंसति। जरायामपि मानवानां तृष्णा चन्द्रो निशाया वल्लभः ।
न शाम्यति। कन्ययोविवाहस्थ संमार देवतानां पूजया कामाः फलन्ति क्रियन्ते।
नराणाम् । ४ स्निह मने थे ७५रया ये ना प्रयोगमा, ना त स्नेह બતાવવાને હે, તેની સસમાં વિસક્તિ આવે છે.
સંસ્કૃતમાં સ્ત્રીલિંગના પ્રત્યય સા અને છે. મકાસંત વિશેષણે હમેશાં છે નહિ, પરંતુ ધણું કરીને સ્ત્રીલિંગમાં હવા પ્રત્યય લે છે.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃતમારિકા માં તથા સવાલ ગાના ઠાઓ ઉપર વૃક્ષે છે. | ઘણું કરીને રાક્ષસ રાત્રિમાં જયન્ત દ્વાણીને દીર છે. કામના મિત્ર શહેરમાં રહે છે. માનું મન (પેતાની) કન્યા તરફ કાર ચાળીમાં ખુશ થાય છે,
ભણું મમતાવાળું હોય છે. Q) વેલનું કુલ લાવે છે.
ગંગા (નદી)નું પાણી પવિત્ર છે. - હરિ (પિતાની દીકરીઓના ગુણ - વખાણે છે.
રાણીના હુકમથી ઠગ દંડાય છે. વહીશોમાં માછલાં હોય છે. કળાઓની પુષ્કળતાથી દેશ આબાદ ) અયોધ્યાના રસ્તામાં રહે • થાય છે.
નદીને પ્રવાહ પથ્થરોના જણાથી કન્તલા સખીના પ્રેમ ને)
અટકે છે. રામની વીઘાં મધુર છે! | દાણી અર્ચાની સામગ્રી લાવે છે. સીતાના બે દીકરા કયાં છે! (હું) વેલનાં મૂલ એકઠી કરવાને
લંકામાં રાક્ષસો છે. "
જાઉં છું. પૃથ્વી ઉપર દ્વીપ છે. (૯) ઝાડની છાયામાં માસ | (7) રાજાના હુકમ બજાવવામાં
ઉઘોગી છે. સારાંશ તથા સવાલ આવા-(રીલિંગ) સ્થાન એકવચન દ્વિવચન
વર પ્રમા al
મધ્ય * દિતીયા
शाला તૃતીયા
शालाभ्याम् ચતુર્થી शालाये
शालाम्या પંચમી પાય शालयाः
शालानाम् યામી
शालासु સંબોધન
शाले * જુઓ ૫ ૫૫ ની ૪ ટીપ.
शाले
शालामिः
शालायाम
।
શર
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
दास्यों
શિક
दासीमिः
સામાપાલિકા
પી-૧ સ્ત્રીલિંગ) દાસી મયમાં
પણ દ્વિતીયા दासीम् વતીયા दास्या
दासीन्यास दास्यै
वासीभ्यः પંચમી
दास्याः પષ્ઠી
दात्योः दासीनाम् સપ્તમી दास्याम्
दासीषु સંબોધન રાશિ
दारयो ૧. નીચેનાં નામેનાં રૂપ લખેસાત મા ઈત્યાદિ.
૨. સંસ્કૃતમાં આલિંગના પ્રત્યય ક્યાં છે? અને મારાંત વિશેષણનું સીલિંગ ૨૫ કરવાને સાધારણ નિયમ કરે છે?
भाग ६ हो પાઠ ૧૬ મો. હસ્તન ભૂતકાળ
પરોપ-પ્રત્યય પુરુષ ૧
પરેશ ૨ એકવચન : - દિવચન : ૨
तम्
ताम् આ કાળનાં રૂપમાં ધાતુની પહેલાં આગમ જાય છે, જે ઉપઅગ સહિત ધાતુ હોય તે ઉપસર્ગની પછી અને ધાતુની પૂર્વે એ મકવે જોઇએ.
૫. ૬ની છેલ્લી ટીપ + ણ
૫૩૧ ૩
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખાતામાસિક पवन: अयोधम् अबोधः अबोधन ६वयन : अबोधाव मवोधतम् अवोपताम्
હસ્તન ભૂતકાળના પ્રત્યય લગાડતાં પહેલાં, ગણને વિકરણ પ્રત્યય उमेरवा लेय. स् भने प्रत्यये। पूर्व अस् (ला) पातुमाई भने मद् (आ) पातुमा अमेरकामा भावे छे; Sl. मासीः, मासीत् । भादः, मादद।
भजपु. ५४ । तनय ५. तनय, नी ।। संकट न. ट . भसारता श्री. . : पुरतस् (भव्य५)
अभय, भारत नियमिती. माण, समक्षसमा श्री. उश माशा श्री. भा. महिष ५. पा
समराङ्गण न. २९गोष्ठ ५. न. ८, मुष्टि ५. ही
सेना श्री. ११४२ . गायनी वाडे, शनैस् (म०५५) गै १. १ ५२२मै... ग्रन्थ . अथ, ५स्त
।, भान रामो राषणमजयन् ।*
गिरेः शिखरादजावपतताम् । सीता गोदावर्यास्तीर
रथं समराङ्गणमनयम् । . मगच्छत् ।
हरिरश्वमारोहत् । गङ्गाया जलमपिवम् । भिक्षुकेभ्यो निष्कानयच्छस् । योघोऽरौ शरानक्षिपद। देवानयजाव। ललने छायायामुपाविश. मरण्ये महिषानपश्यम्। ताम्।
स्तेनो धनिकस्य घनमचोरयताम् । पुत्राणां धर्ममकथयः।
दशरथस्तमयमाहयत् । सीतां बनेऽत्यजाव।
ईश्वरस्य प्रसादेन हरेः क्ले. संकटेभ्यो जनमरक्षः।
शोऽनश्यत् । * “રામે રાવણને છ” આમ કર્તાની તૃતીયા વિભકિત. અને કર્મની પ્રથમા વિભકિત થયે ગુજરાતીમાં અવવાદ થાય છે કારણ કે ગુજરાતીમાં : ક્રિયાપાનો કર્તરિ ભૂતકાળ ભાગ્યે જ છે,
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃતમાં પશિમ
83
पुरा भार्यया सोज्जयिम्बाમલમ
शिष्यायाचार्यमन मताम् ।
मवन्त्यामभवः । अयोध्यायामासीः । સરાવરનું પાણી સુકાયું. સેનાપતિ લશ્કરને રણભૂમિ ઉપર લઈ ગયે..
રામને (એ) મિત્રાએ સંભા’. (d) રામની ચાલ વડે ખુશ થયા. (અમે ખેએ) ઋષિઓને શાંત કર્યાં.
પરમેશ્વરે પૃથ્વી સરજી. (એ) માસ વાડીમાં પેડા. (મે) હરિને નિદ્યો. (તમે બે) વનમાં રહ્યા. સધ (એક) શહેરથી (બીજે) શહેર§ ભટકયાં.
अग्निर्वनमदहत् । संसारस्यासारतामबोधम् । नृपस्य पुरतोऽसत्यमवद
*>#i
तदा मूर्खोऽस्मीत्यवागच्छम् । (મે) પુસ્તક પ્રસિદ્ધ કર્યું. (તમે મે) હિરની વાડીમાંથી
હરી ગયા.
(તમે) રામને વાત કહી. (ગે) વાધ કાઢ તરફ દોડયા. કૃષ્ણે પગ ધાયાં.
ચેલ્વે શત્રુથી નારીઓનુ રક્ષણ કર્યું" કાચશે હળવે હળવે ચાહ્યું. ત્યારે આબાદીની આશા વગર જન્મે. (અમે એએ) ભેાજનને માટે ચેાખા રાંધ્યા.
* જો શબ્દ વા રૂપને છેડે કાઈ પણ વના આવ્યા હોય ને એ વણુ પાછળ શ્ આવ્યા હોય સ્વર કે અર્ધસ્તર કે અનુનાસિક આવ્યા હેાય તે सत्+शास्त्रम् = सच्छास्त्रम् 3 सच्शास्त्रम् ।
પહેલા ચાર વર્ણમાંના એક વ અને ની પાતાની પાછળ કાઈ ને વિકલ્પે છું થાય છે. ઉદા,
હું અહીં નાર્ શબ્દ વાપરતાં નીચેની સંધિના નિયમ વાપરવું જોઇએ, પદને, એટલે શબ્દને અંતે આવેલા વ્યંજન પછી અનુનાસિક આવે તે, એ વ્યંજનને મદલે એના જ વર્ગના અનુનાસિક વિકલ્પે મૂકવામાં આવે છે; ઉદા. તા+મુરિ=ધૃતમ્બુરઃ અથવા ધૃતદ્નુર ! જો વ્યંજનની પછી આવતાર અનુનાસિક પ્રત્યચનેા આધાક્ષર હોય તે એ વ્યંજનને ખલે અનુનાસિક અવશ્ય સૂવા જોઇએ. ઉદા. ચિત્+મય=વિમય.
1 ક્યું ધાતુનાં અંતે કમ કેટલીક વાર દ્વિતીયામાં મૂકવામાં આવે છે, અથવા તે અનુપસ્થ (ગૌણ) અતિ ક્રમ` સાથીમાં કે છઠ્ઠીમાં મુકાય છે.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાલમણિ
પાઠ ૧૦, રાણી રાજની સભામાં ગાયુ. | (તમે નેર) કારણ વિના ગામ અનાજની મહી વહે (તે) હરણને ! આ ખવડાવતી હતી.
(૩) ગાના ખિર ઉપરથી પાયે (તે) તારી અને કારણ વિના અને ના પામે. ત.
બાળક હવને લીધે નાખ્યું.
પાઠ ૧૭ મો
હસ્તને ભૂતકાળ (ચાલુ) પરમપદ ભવન અને આત્મનેષક રોકવાન
પ્ર " પર. બહ. મ
, अगच्छाम मगच्छत मगच्छा રાત્મને. એક. ६ थास्त
महमे अलमथाः अलमत જે ધાને આરબે સ્વર હોય છે તેની પહેલાં જ ને બદલે આ ફવામાં આવે છે, એ આમાં ઘાતની શરૂઆતને કે મળવાથી તે થાય છે, અને ૩ કે ૪ મળવાથી જ થાય છે. ઉદા. મા + કિમત=રાત.
माशीर्वाद . vપન ન. ગૂંથવું એ પિવી જી. દેવી, પટરાણી આશીર્વાદ
કાપીર છું. એક | વાર્તાષ્ટ્ર ૬. ધૃતકહબ (અવ્યય) |
રાજપુત્રનું નામ રાષ્ટ્રને પુત્ર ચળકાટથી, ઊજળુ | શિકાર ૫. એક | સુર (વિશે) ક્રૂર જો ૫. ગોવાળ | પર્વતનું નામ છે પણ પું. પાંજરુ
* એજ પ્રમાણે શકે હેય તે જ થાય; જેમકે રૂમાલ માતા અને બ કે જો હોય તે જ જેમકે બાળપણપાન; શાક
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૧૦ -
સંકુલમાપણા
રસ્તો
माण
નામ
पति५.५त मावत५. पवन, | वसुधा श्री. पृथ्वी पाण्डवं .. पाई પવનને અધિષ્ઠાતા विराव ५. भूम, AR નામના રાજાને પુત્ર | દેવ
शव न. बलि पु. मे २d मार्ग धु. भाभ, भाग, शुगाल . शियान નામ
संचलन नभाम मदिरा श्री. ६३, राक्षस ५. राक्षस, તેમ ચાલવું એ મદિરા
स्थान न. स्थान, लव ५. रामना । જગ્યા, ઠેકાણું नु नाम
| अति+सृज् भाप पाण्डवानां धार्तराष्ट्रैः सह । माणवकं मार्गमपृच्छाम* । . युद्धान्यभवन् ।
क्लेशो रामेणासात । आचार्या धर्ममुपादिशन् । देवीनभाषे। रामः सीतया सह गोदावर्या- नृशंसो राक्षसोऽहन्यत। . स्तीरेऽरमत।
नृपतेः शासनमवाधोरयथाः। उद्यमेन धनमलभथाः।
लवस्य विनयेनर्षयोऽनुष्यन् । व्याघ्रस्य विरावेण नार्या
हरिणा जनकोऽसेव्यत। हृदयमवेपत। मित्रस्य कल्याणायायते।
चित्रकूटस्य शिस्त्ररेऽवसाम। गोपा अजान् ग्राम मनयन् ।
शृगालं व्याघ्र चैझे । पुरुषमताडयत । .
वित्तस्य नाशेनामुह्यन् । शुगालोऽनियत।
प्रभूतं धनं नृपेण ब्राह्मणेभ्यो नपस्य सभां पण्डिताः प्रा. त्यस्ज्यत। विशन्।
चन्द्रापीरस्य बलस्य संचलन अवमस्पृशत।
मद्यकम्पत। . प्रासादे मायोऽनृत्यन् । पराविगममुश्शाम ।
૧. ૨૮ની ટીપt જુઓ.
-
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃતમારેપશિયા
પાઠ 14 (અમે) ઝાડની છાયામાં બેઠા. ) (તમે) સોનામહેરે ગણી. ' (9) ચાકરના ગુના માફ કર્યા. | રામવડે ત્રાષિ પાસેથી આશીર્વાદ મધ્યાહ્મણ ગંગાના જળમાં પડયા. |
_ ઈચ્છવામાં આવ્યા.
| દેવના પ્રસાદથી તમે તમારા) રામે બાપના હકમ માન્યા.
શત્રુઓને જીત્યા. હરિનારાયણ પાસેથી ગાયન શીખ્યા. | અમે દારૂને ઠેકાણે પાણી પીધું. (મે) કેરીએ ચાખી.
| તમે (અહીંથી તમારે ઘેર પુસ્તકો જાસૂસ અયોધ્યા ગયા.
* લઈ ગયા.
. ગઈ કાલ સૂર્ય ચળકાટથી ઉજળો) (1) જહું બોલ્ય.
પ્રકા. કૃષ્ણ મિત્રની આબાદીથી ખુશ થ. રાત્રિએ ચોરવડે ઘરમાં પ્રવેશ થયો. (તમે) ત્યારે કૌશામ્બીમાં રહ્યા. | અમે સેનાપતિને અને (એના) તે રામના પરાક્રમોથી આશ્રય
લશ્કરને જોયું. તેઓ રણસંગ્રામમાંથી રાજાને લઇ
ગયા. તુ) ૧૩ જોડે લડો.
તેઓએ શો તરફ બાણ કયા લુચ્ચાઓને રાજાના હુકમથી માર- (મું) ફૂલની માળા ગૂંથવાને વામાં આવ્યા.*
આરંભ કર્યો
પામે.
પાઠ ૧૮ મો હ્રસ્તન ભૂતકાળ (ચાલુ) આને પદ-પ્રત્યય (ચાલ ) પુરૂષ ૨
પુરુષ ત્રિયન
इथाम्
इताम् બહુવચન : महि
मलमावहि भलमेथाम् अलमेताम्
मलभामहि मलमध्वम् .. अलमन्त x “ઉચા રાજાના હુકમથી મરાયો” એમ સમજી સંત કરવું,
પર પ્રવેશા એ પ્રમાણે સંત કરવું. અધાતુ વાપર
ન
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
સભામા
ધાતુ
અંદ્ ગ. ૧, આત્મને. ફના થવું, નાશ પામવું અવમત્ વના કરવી, તિરસ્કાર કરવા
નિર્ ગ. ૧૦, માત્મત. નિમંત્રણ દેવુ, તેવુ, નેતરવુ વિમ્ ગ. ૬, પરસ્ત્ર વિચારવું, વિચાર કરવા ત્ માન પામવે
શાહસ
હા ગ. , આત્મને સજા પામવી, શરમાવુ, ભાવ પ ગ. ૧, આત્મને. સ્પર્ધા કરવી, સરસાઈ કરવી કુલ અ. ૧, આત્મને. પડી જવું, ખરી પડવું વિપલ્ ગ. ૧, પરઐ. મરીમાં હસવુ
મિશ ન. અનિષ્ટ, દુઃખ અપપીળા સ્ત્રી. આવના, નિ અછુત પું. (બ. વ.) દેવના વધુ મ્હે, યવન .
સુ
ઢોલ ના દર્શન
આબ ન. રાપવું એ. પણ છું. ઉપદેશ, શિખામણ પરી શ્રી. અંગાડા, વેણી કાય ન. કાર્ય, કાચ
અન્ય પુ. સ્વર્ગમાં રહેનારા રવાની એક જાત
આપ ને. કડવું એ તે પુ. ચાર
ચાહતું. જાળ, પાસ
ચી શ્રી. દિલ્લી પાપ પુ. ત્યાગ, તજવુ એ
તન. દુષ્કૃત, દુષ્ટ કામ બાવળ પુ. નાયક, ભાગવાન જમ્ (અવ્યય) પાન્ય પુ. મુસાફર કારી શ્રી. પૂર્વ દિશ પ્રાણિજ પુ. પ્રશ્ન કરનારા
પુજન. બળ, શેર શ્રીજ ન. ખી
48
તો પણ પણ
સૂપ પુ. ભૂપ, પાળ, રાજા બળ પુરું, ધણી, મન્ત રસ ન. ન્ય શીથેન પરામ, બહાદુરી ક્યાષ પુ. શિકારી
કૃષિ પુ. પ્રધાન
મૂહ પુ. સમૂહ, સમુદાય
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાણિકા पाण्डवा राज्यमविन्दन्त।
वृक्षा अकम्पन्त। आचार्या शिष्या मभ्य. परीणां पराजयेनामोदन्त " पादयन्त।
सेनापतयः। सचिवा भूपमभाषन्त । गृहं प्राविशंश्चोराः परं नार्याः कवयः पुष्पे अ. नालभन्त धनम्। सेताम्।
कन्या अवन्दन्त जनकम् । अनेन व्यहस्यध्वम् ।
आचार्यादत्राण्यशिक्षामहि। रण्यायां जनानां समूहमैक्षामहि। वीर्येण विद्यायाश्च बलेग रामस्य दुःखान्यध्वसन्त ।
प्राकाशन्त । मित्राणां त्यागेनालज्जेथाम् । बीजस्यारोपणमारभन्त कृषी वृक्षेभ्यः शुका उडयन्त ।
बलाः । संगापहन्येतां व्याधः।
नारायणस्य दुष्कृतानि नारोचन मानां मुबायायतामहि ।
जनकाय । वैः सहापुरा मस्पर्धन्त ।
उद्यमाईद्धरेधनान्यवर्धन्त । रमणैः सह ज्योत्स्नायामरमन्त नानिष्टमाशङ्कामाहि।
घनस्य राशयो ब्राह्मणेभ्यो. उज्जयिन्याः कदा म्यवर्तध्व.
ऽदीयन्त। मिति जनैरपृच्छयामहि ।।
(तमे) भासे 43 माया. વાંદરા રાક્ષસ સાથે લડયા. (तमे मे) राम व भावाया. (અમે બે) કાશીમાં પંડિત સાથે
(અમે) જમવા સારુ ઋષિઓને मोत्या.
નેતર્યા. (તેઓએ) સ્વસ્થતાથી મહેણું सहा.
અયોધ્યાથી જાસૂસે ક્યારે પાછા (A) तारा पू भी श्या.
मा०या? •५. २१ नी १५. मा.
भल ३५मा प्रच्छ नु पृच्छ् थाय ७. (पातु विभD; मो પ. ૫૩ ની • ટીપ. “અમે એ ગૌણ કર્મ પ્રમાણે ક્રિયાપદ કર્યું છે.)
હું વગીય પહેલા ચાર વ્યંજનમાંથી કોઈ પણ વ્યંજન પછી ટૂ આવે તે પૂર્વ rint पनि यो मार हा वि यायम वा+हरिन वाग्धरिः । वाग्हरिः।
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરાયા.
સારાંશ તથા સવાલ સંસારામાણિકા (અમે) હરિ પાસેથી મહેરબાનીની | બ્રાહ્મણોના અપરાધ રાજા વડે માફ - આશા ન રાખી. (અમે) નિશાળમાં પડીઓ મેળવી. (બે) પરીક્ષકોએ નૃત્યમાં(બે) કન્યા- (તમે બે) વાવનાં દર્શનથી કંપા. ઓની પરીક્ષા લીધી.
(તમે) હાથીને પકડવાને યત્ન કર્યો. (અમે બે) માના દર્શનથી આનંદ પામ્યા.
(બે) છોકરા (પિતાની) મા વિના (તમે બેએ) કામ શરુ ન કર્યું.
આનંદ ન પામ્યા. (અમે બે) ઋષિને નમ્યા.
રામના ગુણ કવિઓ વડે વખણાયા. તેઓ એએ) રાજા પાસેથી અવજ્ઞાની શંકા રાખી.
ઉદ્યોગ વડે તેઓએ ઘણું દ્રવ્ય મેળવ્યું. (અમે) ગંધર્વોના વંશમાં જન્મ્યા. (તેઓ બેએ) અરણ્યમાં (પિતાની) પક્ષીઓએ પિતાન) નાયકના | કન્યા શોધી.
ઉપદેશને તિરસ્કાર કર્યો. અને જાળમાં પડયાં. | (બે) કેરી (બે) મુસાફરે વડે ચખાઈ
પુરુષ ૧ પરષ ૨ પર
- સારાંશ તથા સવાલ ' ની ગુ. ૧, પરસ્પે. એકવચન
દ્વિવચન अनयम्
भनयाव Rયક
अनयतम् અવયવ
मनयताम् gવ ગ. ૧, આત્મને. બોજો मद्योतावहि અથવા मद्यातेथाम् मद्योतत मद्योतेताय
બહુવચન भनयाम अनयत भनयन्
પુરુષ ૧ પુરૂષ ૨ ४३५ .
भयोतामह अद्योतम्बम् भद्योतन्त
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃતમા૫શિકા
પાઠ 6 ૧. નીચેના ધાતુઓનાં શસ્તન ભૂતકાળનાં રૂપ આપે છે
અ, , ક, મૃ, , , વિ , રણ, શિક્ષણ, પીવું દી, , , , વદ્દ (કર્મણિ રૂપમાં )
૨. અંત્ય વ્યંજન પછી અનુનાસિક આવે તે શો ફેરફાર થાય છે? જ્યારે આ ફેરફાર આવશ્યક છે?
છે. વગીય પહેલા ચાર વ્યંજનમાંથી કઈ પણ વ્યંજન પછી ૬ આવે તે તે માં શો ફેરફાર થાય છે?
૪ ને શું કયારે થાય છે?
भाग ७ मो
પાઠ ૧૯ મે સકારાંત અને શાકાત પુલિંગ તથા નપુંસકલિંગ નામે
હકારાંત લિંગ નામનાં રૂપ કારાંત પુલિંગ નામનાં રૂપ જેવાં જ થાય છે; તફાવત એટલે જ છે કે નકારાંત નામમાં જ્યાં ૬, ૬, અથવા શું આવે છે, ત્યાં હકારાંત નામમાં અનુક્રમે ૩, ૪, ઓ અથવા ર્ આવે છે.
સકારાંત અને સકારાંત નપુસકલિંગ નામનાં રૂપ વારિના જેવાં જ થાય છે. હરિમાં અંત્ય ૫ર કે થાય છે તેને બદલે હકારાતમાં અનુક્રમે ૩ ૪ કે છો, અને કારતમાં 2 કે અા થાય છે. | ગુહ (અંલિંગ) ગુરુ
બહુવચન પ્રથમ
a: गुरू
गुरवः દ્વિતીયા गुरुम्
गुरुन् गुरुभ्याम् गुरुभिः
એકવચન
દ્વિવચન
તૃતીયા
ચતુથી
गुरुणा गुरवे
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
मधुने
कर्वेणि
A te
સાતમાગણિકા
मधु (नस ) भय પ્ર. તથા હિ
मधुनी
मधूनि તતીયા
मधुना मधुभ्याम् मधुमिः ચતુર્થી
मधुभ्यः कर्तृ (नपुंसलिंग) il પ્રહ તથા લિ.
कर्तृणी તૃતીયા
कर्तृगा कर्तृभ्याम् कर्तभिः कर्तणे
कर्तभ्यः શકારાંત પુલિંગ નામના જે પ્રથમાનાં ત્રણે વચનના અને દ્વિતીયાનાં मेयन तथा वियनना प्रत्यय दाता मार् थाय छे. पित, भ्रात, जामात, देवृ, नृ, भने सव्येष्ट sis or नामाना अंत्य ऋनो मर् થાય છે. બધયે નકારાંત નામની પ્રથમાનાં એકવચનમાં છેવટે જ રહે છે અને ? તેમ પ્રત્યયના ને લેપ થાય છે.
. प्रत्यय એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પ્રથમા
अस्
यर्थी .
દ્વિતીયા
मा
भ्याम्
भिस
भ्यम्
नेतारः
તતીયા ચતુર્થી ___६. 4. ना न् प्रत्यय alll, 'ना ' याय छे.
नेतृ ( nि) नाय, हरनार प्रयमा नेता
नेतारौ . દ્વિતીયા नेतारम्
नेतृन् વતીયા
नेतृभ्याम् नेत्रे
नेतृभ्यः __ भ्रात (jer भ्राता भ्रातरौ
भ्रातरः
• नेत्रा
नेतृभिः
ચતુર્થી
પ્રથમ
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુથી
સરનામા પશિકા
પાઠ છે. હિતીયા
भ्रातरम् भ्रातरौ ... भ्रातुन्. તૃતીયા
मात्रा भ्रातृभ्याम् भ्रामिः
भ्रातृभ्याम् भ्रातृभ्यः
નામ (પુલિંગ) તીર, ભાણ | ફુ નર, પુરુષ
|| રબા ભમરો પી એક રાજાનું | પરશું ફરસી, કુહાડે | મ7 હિંદુ ધર્મશાસ્ત્રના નામ
પરશુરામ પૃથ્વી રચનાર મનુ પદ ગાલ | નક્ષત્રિય કરનાર
૪મા રામને ભાઈ સુક ગુર, આચાર્ય, બ્રાહ્મણ હો
વાયુ વાયુ, વા, પવન પૂજય માણસ | વહુ ધૂળ, રજ
જિw વિદ્ધ, અડચણ કાબાર જમાઈ | ાિર પિતા, બાપ !
વિના ખેટે રસ્તા, તળાવ ભુ પ્રભુ, ધણી તક ઝાડ
વિહુ હાથ, બાંહ : 9 વિશ્વકર્મા
વિદg વિષષ્ણુ વિદુ ટીપું ને
પતિ, ધણી, માલેક ર શત્રુ, દુશ્મન માણસ મીન પાંડુના છોકરા- | રામુ શંભુ, શિવ ૨ દિયર
એમાંના એકનું ાિગુ બાળક ઘાવ પેદા કરનાર | નામ, ભીમસેન ! જો સારથિ પુલિંગ તથા નપુંસકલિશ
નપુંસકલિંગ કર્તા, કરનાર, રચનાર એક અગ્ર, ટેચા vg ગમન કરનાર, જનાર આ આંસુ વાહ દાતાર, દાતા, આપનાર તાણું તાળવું છ દર્શન કરનાર, જેનાર
પુ મધ છે ઠેષ કરનાર, દુશ્મન
દૂ રાષ્ટ્ર, દેશ રવિ રક્ષણ કરનાર
ઘણુ વસુ; ધન,
અમારી ઈદની રાજધાની | નિt oભ
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
18
અંજારમારિયા क्षुधित युं
। श्याम ॥
રાજ્યમાં भनेकशस् वारवार, भनेवार तु ५५ (4134- मातमा १५ नयी.)
धातु अनु+इष ग. ४, ५२मै. शा५ असार अनु गम् अनुसj, गल् २. १, ५२स्भ. नीम, २७ । नि मा निर्माण १२० छिद् ॥५j (मारा प्रयोगमा) (निमीयते मलि.) । भूग. १, मय. १२ . वाञ्छ्. १, ५२स्मै. सी, • (भ्रियते मी.)
. . j, gog નિષેધ બતાવવાને માટે વ્યંજનથી શરુ થતા શબ્દને આરંભે જ भने २१२था ३१ यता ने आने अन् सुध छ; भो म+धर्ममधर्म; भन्+माचार-मनाचार।
प्र+नी २५
, शम्भुर्जयति। .. बाहू स्फुरतः। वायुना तरवः कम्पन्ते। . भ्रमरा मधु पिबन्ति । नरो वसूनि वाञ्छन्ति। इन्द्रः शत्रनजयत्। योघोऽराविषू क्षिपति। घातको जलस्य बिन्दुमपि न
लभते। विष्णवे पूजा रोचते। प्रभुमि त्या मादिश्यन्त।
। विश्वस्य कर्तारं नमामि। .गुरुभ्यः शिष्यस्याविनयं कथयामि सोता लक्ष्मणं देवरमन्वगच्छत् । कन्याया भर्तारं जामातरं वदन्ति । भर्ने सन्देशः प्रहीयते। नाः कपालयोनयनाभ्यामभूणि
गलन्ति। त्वष्ट्रामरावती निरमीयत। पितरो बन्यन्ते पुत्रैः। । रामो जनकस्य नामावा
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
Nષ્ઠ 9
સાતમા શિકા पाण्डवा द्वेष्टन युद्धेऽजयन्। | घात्रा प्रजाः सृज्यन्ते। ... મનનુરાતિ જિંદા | તારાગઢ પાળિયા
જુના ઃ કાળીયા | યારા પાતા નારા રામ છોકરાઓને લાડુ આપે છે. | દેવો અનર્થ કરનારાઓને શિક્ષા આકાશ ધૂળથી ભરાઈ જાય છે. પરશુરામે કરશી વડે શત્રુઓને માર્યા. પાણીનાં ટીપાં વાદળમાંથી પડે છે.
ખેટે રસ્તે જનારા, લેકે વડે
- નિંદાય છે. રાજાએ શહેરનાં રક્ષણ કરનાઓને બોલાવ્યા.
નાશમાંથી દેશ (પ્રજા)ને રક્ષણ બાળક બાપને તાબે રહે છે.
સદ્દગુણ છે. અવન્તીના ધણીએ પ્રધાને કહ્યું.
દુજનની જીભની ટોચ ઉપર મધ હરિ જીભ વડે તાળવાને અડક.
હેય છે, પણ (એના) હદયમાં સ્ત્રીઓ સ્વામી સાથે વાડીએ ગઈ.
ઝેર હોય છે. ઋષિઓ મંત્રના જોનારા હતા. લેકે વિષ્ણુને ભજે છે.
વૃક્ષ છાયા વડે મુસાફરોને આનંદ તપણે સારથિઓને કહ્યું.
* પમાડે છે. રામ (પિતાના) ભાઈ લક્ષમણ સાથે વિશ્વામિત્રની સાથે રામનું વનમાં વનમાં ગયા.
જવું પિતા વડે કબૂલ રખાયું. બાણથી રામ વડે રાવણનાં માથાં કપાયાં.
પવન કાળાં વાદળાને વિખેરે છે. વારંવાર વિનના ભયને લીધે ભૂખ્યાને અન્નદાન કરનારાઓને માણસે વડે કામ શરૂ
લેકે વખાણે છે. કરાતું નથી. પિતાના હાથ વડે ભીમ શત્રુ સાથે સીતાના ભર્તા અને દિયરે સીતાને લડયા.
આ વનમાં શોધી. " • સ્વર પછી છું આવે તે જરૃ થાય છે. એ સ્વર દીધું અને પોતે હોય તે છ વિકલ્પ થાય છે, પણ મા (નહિ) અને મા (ઉપસર્ગ) પછી છું ને , અવશ્ય થાય છે,
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૦ મો. લકાસંત અને સકારાંત પુલિંગ તથા નપુંસકલિંગ નામે
| (ચાલુ)
મુહ (પુલિંગ). પંચમી
ગુ
गुरुभ्याम् પછી
गुवों
गुरूणाम् સપ્તમી. સંબોધન गुरो
गुरव મધુ (નપુંસકલિંગ) પંચમી
પુનઃ मधुभ्याम् . • ગુનો
मधूनाम् સસમી
मधुनि સંબોધન मधो, मधु मधुनी
मधूनि કારાંત
શાક ) ૫. ૦ |
नाम् . સ. ૬
" પંચમી અને ષષ્ઠીનું એકવચન ને બદલે ૩ મૂકવાથી થાય છે. સપ્તમીના એકવચનને ૬ પ્રત્યય લાગતાં અને પ્રથમ વા થાય છે. વળી પકડીના બહુવચનને નામ પ્રત્યય લાગતાં ઠેકાણે દીર્ઘ ર થાય છે. પરંતુ રૂ શબ્દમાં જ વિકલ્પ દીર્થ થાય છે. સંબંધનનું એકવચન ને બદલે જ મૂકવાથી થાય છે, અને દ્વિવચન તેમજ બહુવચન પ્રથમાનાં તે તે રૂપ જેવી જ છે.
નેટ ((પુલિંગ) પંચમી .
नेतृभ्याम्
नेतृभ्यः नेत्रो
नेतृणाम्
પુલિંગ
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
તમપશિ
:પાઠ ૨૦
સપ્તમી
नेतृषु ઉતારી
જ
જળોઃ
સંબોધન. नेतर् नेतारी
પ (નપુંસકલિંગ) પંચમી
कर्तृणः कर्तृभ्याम् ।। જર્ની પછી
कर्तृणाम् સપ્તમી
कर्तृषु સંબોધન
વળી कर्तृणि
શબ્દો gધા સ્ત્રી. રજા, પરવાનગી | હાઈટા સ્ત્રી, ઉત્કંઠા, ઈચ્છા બાબા (વિશે.) અપ્રિય, નાપસંદ ઉત્સાહ પુ. ઉસાહ, હેય અર્જુન ૫. પાંડુના પાંચ પુત્રોમાંના પું. એક શૂરવીરનું નામ આ ત્રીજાનું નામ
વાઇ ૫. લાંછન, ડાઘ અઢકની (વિશે.) નહિ ઓળંગાય agણ ન. કરુણ, દયા
(બહુવ.) એક દેશનું નામ મમ્ (અવ્યય) બસ; (તૃતીયા છતાતા શ્રી. કૃતજ્ઞતા, કદર વિભક્તિ સાથે વપરાય છે.)
ઇજા શ્રી. કૃપા, મહેરબાની અવતું ન. અવાસ્તવિક ચીજ, રાતિ મું. સગે મિથ્યા પદાર્થ
નું (વિ.) નાનું પવરવાર પુ. મિથ્યા પદાર્થની
તૂર ૬. કપાસ, રૂ
દિન ૫. હિંજ, બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, કલ્પના
વૈશ્ય જાતિને કોઈ માણસ મારા પું. આદર, માન, સત્કાર
દીકરાને દીકરે, પૌત્ર આરોપ છું. આરોપ, આરોપણ
નિજ ૫. કાલાવાલા, આજીજી વાર્થ ૫. આર્ય, સજજન, હિંદુને
નિશિત (વિશે.) તીણ, ધારવાળું પ્રાચીન પૂર્વજ
પષ્ય ન. હિતકારક વસ્તુ છા જી. ઈચ્છા, મરજી પણ ઉં. પશુ, હાર ૬િ ૫. ચંદ્ર
mત પુ. પાવું એ, પતન
એવું
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
પિવડા . કાફે
રાજમાન મી. લક્ષ્મી, વિષ્ણુની રાજુ પુ. બંધુ, સગે, ભાઈ
પત્ની, ધનની દેવી ભારતવર્ષ ૫. ભારતવર્ષ એટલે | ૦ ગ. ૧, આ. ઓળંગવું, તોડવું
હિંદને રહેવાસી, હિંદી હવે ૫. ન. વક્તા, બોલનાર મુd ન. પ્રાણી
વસ્તુ ન. વસ્તુ, ચીજ રાહ ૫. ભાઈ
વાત સ્ત્રી, વાર્તા, વાત, ખબર મજ ૫. મદ, ખુમારી,
વિશ્વ . ધન ગુરુ (વિશે.) મુખ્ય
વૈ૪ ૫. ન. વિષ્ણુનું રહેવાનું થઇ પું. મૃગ, હરણ
ઠેકાણું, વૈકુંઠે લેક રહું છું. મૃત્યુ, મોત
મોર પં. ન. શ્રોતા, શ્રવણ કર૬ ૫. (બહુ) રઘુ રાજાના નાર, સાંભળનાર
વંશજ, રઘુવંશી પુરુષો સાપુ છું. સાધુ, સત્પષક(વિશે.)સારું ના સ્ત્રી. વિશેષનામ *
રાષ્ટ્ર ૫. ન. સરજનહાર
વાકયો तरोः पुष्पाण्यपतन् ।
रामो बन्धुषु स्नेहेन वर्तते। शम्भोः कृपया कल्याणं भवति।। मधुनि माधुर्यमस्ति । गुरुणामादेशाननुरुध्यामहे। . કૃષુ દ્રિક એg: साघवो मृत्योर्भय न गणयन्ति | दातृभ्यो धनं लभन्ते । पितरि रामस्य परम आदरः।। कुरुभ्यो दूत आगच्छत् । विश्वस्य स्रष्टुरिच्छाऽला
પિતૃ પિતૃતા. રીયા
વસુચવવા પડશનમાં
बाहोबलेन पृथ्वीमजयत् । एणामुत्साहं न सहते।
भीमस्य भ्रातर्यजुने कों इन्दा कलको दृश्यते। | बाणानमुश्चत् । - t આ શબ્દની પ્રથમાના એકવચનમાં હું પ્રત્યય લાગે છે; અસી. . • ૫.૫૫ ની ટીપ જુએ..
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃત માર્ગો પરણિકા
પાઠ છે. तूलस्य राशावग्नेरिव मृदुनि । मप्रियस्यापि पथ्यस्य वणि
मृगस्य शरीरे निशितस्य મિડ ધેન ' ' बाणस्य पातः ।
તુવેરીવોલ્કા મતतनुषु विभवेषु शातिभिस्त्य. वर्षीयाणाम् । - કાજે ના !
परमं कारुण्यं साधूनां भूतेषु । पशुष्वपि कृतमता दृश्यते । कन्यां जामातुर्गुहं नयति । श्रोतृणां निर्बन्धात्कथामारमत। । બ્રહ્માથી વિશ્વ ઉત્પન્ન થયું. રામ રઘુઓમાં મુખ્ય હતા. (તેણીએ પિતાના) ધણુની ખબર (મું) રચનાર પાસેથી ચોપડી . | મેળવી. મેળવી.
(તેણે પિતાના) હાથનાં બળ વડે. લક્ષ્મી વિષ્ણુની પત્ની હતી. | શત્રુને જીત્યા. (ત) સાંભળનારાઓ પાસે મારી | જોરાવર પવનથી પણ પર્વતને
માગે છે. જનકે પિતાના) પૌત્રોના રથ જોયા.
ડાહ્યા માણસ બાળક પાસેથી પણ
જ્ઞાન મેળવે છે. નારાયણે હરિના જમાઈઓના
હે શંભુ, (મારા) પાપ (માર) ઘેડા જોયા.
- હૃદયને ડંખે છે. આર્યો કર દેશમાં રહેતા.
ઋષિઓમાં ઈશ્વર તરફ ઘણે પિપટ ઝાડ ઉપર બેઠે.
પ્રેમ દેખાય છે. હરિના પૌત્રને ચાકર ગામ ગયો. પક્ષીઓ ઝાડાની શાખાઓ ઉપર કર્ણ દાતારોમાં પ્રથમ હતો. સિંહ પશુઓને પ્રભુ છે. ચાકરે શેઠના હુકમોનું ઉલ્લંઘન હરિ રમાના ધણીને મિત્ર છે.
કરતા નથી. ચંદ્રનું બિંબ વધે છે અને એવું
માને ઘેર જવાને માટે ઘણી પાસેથી થાય છે?
તેણે પરવાનગી મેળવી. (પતાના) ભાઈ રામની આજ્ઞાથી | વિષ્ણુના ભક્તો વડે વૈકુંઠમાં
લક્ષ્મણે સીતાને વનમાં તજી. | રહેઠાણ મેળવાય છે. # સિના કર્મણિ પ્રયોગને ઉપયોગ કર.
બેસે છે.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવાલ
૧. નીચેના શબ્દોનાં રૂપાખ્યાન કરાઃદ્રષ્ટ પું. ન., મધુ, મનુ, ગામનુ, અશ્રુ, ધાતુ પુ., તૂ, વેટ્ટ, શત્રુ, વિમું પુ. ન., મત્, શરૃ પુ., વસ્તુ, વાયુ છે. ઈ.
૨. જ્ઞકારાંત પુલિંગ, અને કારાંત તથા કારાંત નપુંસકલિંગ નામાનાં રૂપાને કારાંત નામેાનાં રૂપા સાથે સરખાવે.
૩. પહેલાં પાંચ રૂપેમાં કારાંત પુલિંગ નામેામાં જે ફેરફાર થાય છે તે જણાવે.
૪. ૢ ના છ ક્યારે થાય છે? એને આવશ્યક અને વૈકલ્પિક નિયમ શેશ છે?
પાઠ ૨૧ મા
કારાંત, ઉકારાંત, દુકારાંત અને કારાંત સ્ત્રીલિંગ નામેા
કારાંત સ્ત્રીલિંગ નામેાનાં રૂપ ફૂંકારાંત સ્ત્રીલિંગ નામેા જેવાં જ થાય છે. ફૂંકારાંત નામેામાં જ્યાં જ્યાં, હૂઁ કે જ્ આવે છે, ત્યાં ત્યાં કારાંત નામેામાં અનુક્રમે ૩, ૩ કે વૈં આવે છે. પ્રથમાનુ એકવચન સ્ પ્રત્યય લગાડવાથી થાય છે.
કારાંત અને દકારાંત સ્ત્રીલિંગ નામેાની તૃતીયાના એકવચનને પ્રત્યય આ છે. દ્વિતીયાના બહુવચનના પ્રત્યય ર્ છે; આ હૂઁ પ્રત્યય લાગતાં, પૂર્વ'ના સ્વર દી થાય છે. ખીજી બધી વાતે, આ નામેાનાં રૂપ કારાંત અને ૩૪ારાંત લિંગ નામેાનાં જેવાં જ છે, ચતુથી', પંચમી, પછી, અને સપ્તમીના એકવચનનાં રૂપ વિકલ્પે, ફૂંકારાંત કે કારાંત સ્ત્રીલિંગ નામેાનાં જેવાં થાય છે.
કારાંત સ્ત્રીલિંગ નામેામાં, સગાઈવાચક શબ્દો આવે છે, તે આ છે:-સદ, માત્ર, કુ, નાન્દ અને વાવ દ્વિતીયાના બહુવચનને
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
તમારો પરિહા
પાઠ ૫ પ્રત્યય છે. એ પ્રત્યય લાગતાં, આ નામને અંત્ય સ્વર દીધ થાય છે. બીજી બધી વાતે રાધના રૂપ ન કે . જેવા, એને બાકીનાનાં વિજ જેવાં થાય છે.
વ, અને એવા જ બીજાં સકારાંત વિશેષણનું સ્ત્રીલિંગ અંગ ૬ ઉમેરવાથી થાય છે, જેમકે, આવી, વજો, ઇત્યાદિ; (અને પછી દીધ કારીત સ્ત્રીલિંગ જેવાં રૂપ થાય છે.)
પૂ (મી) સાસુ ' , દ્વિવચન
મહુવચન પ્રથમા
કડ્યઃ દ્વિતીયા
श्वश्रम प्रवध्वा
प्रवधूभ्याम् श्वभूमिः ચતુથી
আমু પંચમી
થવા
wાબ श्वध्वाम् સંબોધન
એકવચન
તતીયા
સપ્તમી
મત
પ્રયમાં દ્વિતીયા તુતીયા ચતુથી પંચમી
મતિ (બી.) મતિ, બુદ્ધિ मतिः मतिम् मत्या
मंतिभ्याम् मत्ये, मत्यै માતે, અત્યાર
મતથઃ મતી मतिभिः मतिभ्यः मतिभ्यः मतीनाम्
मत्योः
મન, માયા
.* વિપુ
સપ્તમી અંબેધન
मती
જયઃ
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૧
ગ્રંથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
यतुर्थी
પંચમી
પછી
સપ્તમી
સમાપન
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુથી
પંચમી
ષષ્ઠી
સમી
સખાધન
मङ्गलभूमि Bolls अनुरक्ति प्रीति कान्ति ते
कीर्ति यश, कृति कृति, अभ गति व्यासवानी ढम જવું એ
સંસ્કૃતમાં પદેશિકા
धेनु (श्री. ) गाय
એકવચન
धेनुः
धेनुम्
धेन्वा
धेनवे, घेव
धेनोः, धेन्वाः
22
घेनौ, घेवाम
घेनो
माता
मातरम्
मात्रा
मात्रे
मातुः
""
मातरि
मातर
દ્વિવચન
धेनू
"
धेनुभ्याम्
मातृ (स्त्री.)
"
""
धेन्वोः
99
घेनू
मातरौ
"
मातृभ्याम्
"3
""
मात्रोः
99
मातरौ
नाम (स्त्रीलिंग) जाति लति, लत, નાત, લિંગ
दुष्कृति दुष्ट कृति,
ખરાબ કામ
दुहितृ डीरी धृति बिभत, धीरन
બહુવચન
धेनवः
धेनूः
धेनुभिः
धेनुभ्यः
39
घेनूनाम्
धेनुषु
घेनमः
मातरः
मातृः मातृभिः
मातृभ्यः
19
मातृणाम्
मातृषु
मातरः
धेनु धेनु, आय
ननाम्ह नजु
नीति नीति, शुभનીતિ
प्रकृति प्रधानभउजी, પ્રકૃતિ, સ્વભાવ
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃતમાપદેશિકા
પાઠ ૨૧ તતિ છબી, નામ મૂર્દિ મૂર્તિ, પ્રતિમા છે વેદ, યુતિ; કાન જોતિ પ્રીતિ, પ્રેમ | યાતૃ દેરાણી જેઠાણી વ સાસુ ' બુદ્ધિ બુદ્ધિ, અક્કલ
સુતિ સારી કૃતિ, - કામદેવની સ્ત્રી | - સારું કામ ત્તિ ભક્તિ
વિ રાત્રિ, રાત દિ સુષ્ટિ, સજન મૂરિ આબાદી
વધુ વહુ, જુવાન સ્ત્રી! તુતિ સ્તુતિ, વખાણ મૂરિ ભૂમિ, ભય વણલ વાસ, રહેઠાણ | ઋતિસ્મૃતિ, સ્મરણ
યાદદાસ્ત;હિંદુધર્મમાતૃ માતા, મા કૃત્તિ વૃત્તિ, ધ
શાસ્ત્રનું પુસ્તક મુક્તિ મેક્ષ પતિ સાંભળવું એy | સ્વર બહેને
શબ્દો મા, મું. અંગ્રેજ | બેલાવવું, નામ દેવું ! બાઈ ૫. અત્યંતતા, જાથા ન. ધ્યાન | વીર પુ. ધીરજવાળે, | મહત્તા, મોટાઈ આગમ . આશ્રમ
બહાદુર પુરુષ આ+ [gો . પ્રખ્ય પૃ. દશનિભા સ્ત્રી. નિંદા,
આત્મને. નીકળતી રથને જમાઈ, ખરાબ બોલવું એ વેળાએ પૂછવું,
રામને બનેવી | નિપુણ (વિશે.) નિપુણ, વિદાય માગવી પહાપુર ન. શહેરનું | હેશિયાર | વહુ વિશે.) બહુ, ઘણું
નામ, વેળા તૂપ ગ. ૪, | મત ૫. કામદેવ + અધિકાર આત્મને. ઊપજવું, મજ (વિશે.) મંદ, ધીમું આપ, ઠરાવવું ઉત્પન્ન થવું, નીપ- | એમ પુ. લેભ (કર્મણિમાં) અધિ.
વિજાર ૫. વિકાસ, કારી થવું જ (વિશે) પરમ, શ્રેષ્ઠ
પ્રકાશ, વિસ્તાર શત્રુ ગ. ૧, પરસ્પે. | સ્વિાન . પરિણામ | વિવર ન. ગુફા ચાલવું
પાવ (અવ્યય) પછી | પાદ પં. વિશેવિદ્ધ ન. ચિહ્ન વિઘણ પુ. પિંડ, મર- | નામ મમિ +ઘા (ધી નારને બળ આપ- રાજતા શ્રી. રામની કર્મણિ પ્રયાગમાં) વામાં આવે છે તે ! બહેન
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
બેસવું
१ . સંસામાપ શિe शद्र ५. ५ निसद् [निषीद् ] | सुजन ५. सन, शौर्य न, शोय, ___ १, ५२२मै.
સારે માણસ પરાક્રમ
प्र+स् ५४२j, eig मा+श्लिष् . ४,
स्निइ . ४, ५२स्मै. ५२२. मेट संनिधि ५. ५ । स्ने २५
વાક सुजनस्य कीर्तिलोंके प्रसरति। | नारायणस्य कृतयो हरेः प्रीत्यै संकटे धीरो धृति न मुञ्चति । न भवन्ति। रामः प्रीत्या पुत्रमाश्लिष्यति। भुत्यां शूद्रो नाधिक्रियते । मुक्तये देवं भजति।
मूर्खाणां स्तुतीनिन्दा वा न यक्षाणां वसत्या आगच्छत् । - गणयन्ति बुधाः। दुःखं दुष्छतेरुत्पद्यते। प्रकृतिभिर्नृपः सेव्यते। मदनो रतेर्वल्लमः।
मोपो घेनू रक्षति। सृष्टयाः पालक ईश्वरः। वयो नद्या जलमानयन्ति । बुद्धः प्रकर्षः कीर्तये भवति। श्वधूर्जामातरि स्मियति। भूमौ निषीदति।
बन्द्रस्य कान्ति पश्यति। जामातुक्रध्यमस्याश्रमं रामस्य • सुकृतीनां फलमनुभवति। 'मातरोऽगच्छन् ।
लोमेन बुद्धिश्चलति। याननान्दरं चापृच्छत सीता हरिः प्रकृत्या साधुर्तते।
पश्चादगच्छत्पितुर्गहम् । रामः पित्रे मात्रे व पिण्डानरयोः पिता वसिष्ठस्य घेनुम- यच्छत् । ___ रक्षत् ।।
स्मृत्यां धर्म कथ्यते। સીતા નણંદના વર ઋષ્યશૃંગને
धे इत छे. नभी. ...
સીતા સાસુને હંમેશા ખુશ કરતી. વિશ્વામિત્ર જાતે ક્ષત્રિય હતા; | રાજાને પ્રધાન રાજનીતિમાં पछी (मे) साझ यया.
होशियार छ.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંતરાશિકા સ્મૃતિઓમાં મનુની સ્મૃતિ શ્રેષ્ઠ છે. | માણસને સ્વભાવ (એના) કૃત્ય મહારાષ્ટ્ર દેશમાં જુવાન સ્ત્રીઓને ઉપરથી જણાય છે.
વિનય વખાણવા લાયક છે. નારાયણને નાશ (એના) ખરાબ રામ (પિતાની) બહેન શાંતાને કામનું પરિણામ છે.
મળ્યો અને માને નમે. પૈય માણસનું શ્રેષ્ઠ ભૂષણ છે. રામે (ત) માણસને (એની) જાત ! પરમેશ્વર વિશે ઘણી પ્રીતિ (એ) પૂછી.
- ભક્તિ કહેવાય છે. માણસો આબાદી ચાહે છે. માણસની બુદ્ધિને વિકાસ (એ) અંગ્રેજો અહીં ઈડથી આવે છે. |
શિક્ષણનું પરિણામ છે. વેરળની પડોશમાં ગુફાઓમાં દેવની
કાતિમાં સીતાનું મે ચંદ્ર જેવું છે. ધણી પ્રતિમા છે. હરિએ ધ્યાનમાં રાત ગાળી.x
હાથીની ચાલ ધીમી હેય છે. કૃષ્ણનેહું ઘણી દીકરીઓ છે. બાપે કન્યાઓને પુષ્કળ ધન આપ્યું. પરાક્રમ કીર્તિ (મેળવવા) સારુ છે. | બહેનની ભેટ પ્રીતિનું ચિહ્ન હતું.
૧. (૪) નકારાંત અને કારાંત સ્ત્રીલિંગ નામેનાં રૂપ સરખાવે.
(૪) ૩કારાંત તથા કારાંત પુલિંગ નામનાં રૂપ સાથે કારાંત અને સકારાંત સ્ત્રીલિંગ નામનાં રૂપે સરખાવે. એવી સ્ત્રીલિંગ નામમાં જે વિકલ્પ રૂમ થાય છે તે શાને મળતાં આવે છે?
() ચણ, મહુ, વિવું, નષ્ણુ અને નપું. નાં રૂપ મહિમાંહે સરખાવે.
* ધાતુ વાપર.
# કારાંત વિશેષણનું સ્ત્રીલિંગ અંગ મૂળ જેવું રહે છે, અથવા તે મૂળમાં 3 ઉમેરીને થાય છે. * ની ધાતુ વાપરો.
6 છઠ્ઠી વિભક્તિ વાપરવી.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૨ *
સાતમા પરિણાં ૨. કકારાંત તથા કારાંત વિશેનું જીલિંગ રૂપ શી રીતે થાય છે?
૩. નીચેના શબ્દોનાં રૂપ આપે –
નાન, રાહુ, શનિ, ર્તિ, શ, અજુ સ્ત્રી, નીતિ, qs . બી. ઈ. ઈ.
भाग ८मो પાઠ રરમો
આજ્ઞાથે પરીપદ-પ્રત્યય એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પુરુષ ૧ मानि भाव
જામ પુરૂષ ૨
तम् પુરુષ ૩
ताम् पदानि वदाव
વેપાર बदतम् वदतु . पदताम् આગ્રાર્થના પ્રત્યય લાગતાં પહેલાં ધાતુઓને વિકરણ પ્રત્યય જોડવામાં આવે છે; (અને ગુણવૃદ્ધિ આદેશ વગેરે જેમ હેય તેમ થાય છે.) સર અને એનાં આજ્ઞાર્થનાં રૂપ બીજી ચોપડીમાં આપ્યાં છે.
. શબ્દો બત ન. અસત્ય | હમ (અવ્યય) દઢ, | gય વિશે.) પૂજ્ય,
શાન ન. નામ | મજબૂત રીતે પૂજવાને યોગ્ય કિમ પં. બચું, ' ઇ પું. પાઠ કવિ શ્રી. વેર, બાળક
| વિજ તિવચનમાં) વેર વાળવું એ જ ન. સંકડામણ | માબાપ | મક ન. ભલું, કલ્યાણ
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
તમાર્ગોપશિયા
१४ २१ मतुझ्भू अनुभ, बत्स ५. म । सर्वदा (म०५५) .
ભોગવવું षयस्य पु. भित्र સર્વદા, સદા, હંમેશ प्रामद् ४२वी | शङ्का भी. , सुवर्णकार . सोनी मा (अ ) भा, पहेम
सोम ५. यशावता नल, न! | वि+धम् विश्राम એક વેલ કે એને રસ रसy: २४ । वो, या भाव अनु+स्था प्रभार रेरे(१०५५) अरे अरे सत्व न. सत्य, मण यास, हुमना पंध. । . न. प्रा । समय ४२३॥
વાક
बालका अनृतं मा बदत । मासनयोनिषीदतम्। डिम्भ, जननीमालय। भूपतयः सर्वदा प्रजा धर्मेण
सावं जयतु । बस्स, पितरं प्रणम। बयोभ्यां दूता गच्छन्तु। पुभावम्बमारोहतास।
रेमा विनयं त्यनत। सक्यो, पुष्पाण्यानयतम् । बयस्योपषनं प्रविशाव। बलं त्या घृतं पिब। कर्य व्याघ्राणां संनिधौ निषसानि। लोको दुर्गाणि तरतु भद्राणि
पश्यतु। नराणां व्याधयो नश्यन्तु। मयूरौ प्रासादस्य शिखरे
नृत्यताम् । (तमा) रानु नाम हो. હે બાળા, (તમે) નિશાળે જાઓ
ને પાઠ શીખે.
जनः सदानन्दमनुभवतु। शत्रोः प्रतिक्रियामुपदिशत। पितरौ, प्रसीदतम्। सत्यान्मा प्रमाद्याम। सुवर्णकारस्सुवर्ण तोलयतु। पित्रोणुरोश्च पचनमनुतिष्ठ। पूज्यान्पूजय। विनाम्यन्तु पान्थास्तरोश्छा
यायाम्। क्षालयतां हस्तौ बालो। ઈશ્વર રાજાનું રક્ષણ કરે. (माप२) या भारसौनी शिमा
મને અનુસરીએ.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ 8 * સંદરમાગપશિય
પ્રસન્ન થાઓ. | (આપણે) માફ કરીએ. અરે હરિ અને માધવ, (તમે) | હે બાળક, (૮) પિતાને દત બબડે મા.
આલિંગન કર. રાજાની ફતેહ વિશે શક તજે. હે બાળકે, મૂંગાં પ્રાણીઓને દુખ આ પ્રમાણે માણસેના શત્રુ
દેતાં નહિ. ફના થાઓ.
હરિનું મન ક્રોધથી ભરાય નહિ. ગરીબને ધન આપ
પાપમાં (આપણે) આળેટીએ નહિ. હે ચાંડાળ, બ્રાહ્મણને અડક મા.
ગોવાળને ગાયો ઘેર લઈ જવા દે. (તે) સેમ રસ પીએ.
સેના વિશે લોકોને લાભ (તે પિતાના) કુળનાં સારા
ઓછો થાઓ. કામ સંભારે. (અમે) માણસાનાં વખાણોને
(બે) છોકરા માને ખુશ કરે. લાયક થઈએ.
ભિખારીઓને ચેખા વીણવા દે. (આપણ) મિત્રોના અપરાધ મૂર્ખાઓને બબડવા દે.(
પાઠ ૨૩ મે આજ્ઞાર્થ (ચાલુ) આત્મને પદ-પ્રત્યય એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પુરુષ ૧
भावहै
मामहे પુરૂષ ૨
इथाम् પુરુષ ૩
ताम् इताम्
अन्ताम् मोदावहै मोदामहै मोदस्व मोदेथाम् मोदध्वम्
मोदताम् मोदेताम् मोदन्ताम् . • અહીં સપ્તમી વાપરે.
# જેને સહાયકારક દિ' લાગ્યું હોય તે ક્રિયાપદને આજ્ઞાર્થમાં વાપરવું. બને અનુપસ્થ (ગૌણ) કર્મને પ્રથમામાં મૂકવું, અને એના પુરૂષ તથા વચન પ્રમાણે આજ્ઞાર્થનું રૂપ કરવું.
'
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાણિક
ધાતુઓ विजि मानन. वि५ पाया, ધારવું, વિચારવું {6 मेगी
मवलम्बू. १, भात्मने. भाश प्रति+पद त२५ ५vel aRal, सेवा, ५ssg.
२, Ag, पाभ | प्रति प्रति १२वी, भ , आम मन् १.४, मात्मने. भान, । લાગવું
संपत्ति
ममिलाप ५. मालाषा, 1s । पार्थिव पुं. रान मावार यु. भार, योग | प्रभय पु. सभ्यता, विनय प , आर
विद्या श्री. विधा ऋजुता ओ. प्रभागि
श्रम ५. श्रम, महेनत बळ ५. सुश्या, पण
समृद्धि की. Yamal, समृद्धि देवदत्त धू. मे भारसनु नाम गत्र न. या२५ भाशुस १२०
सूनु पु. पुत्र, पनुभिः सह युध्यस्थ।
शगालो नियेताम्। वे स्वास्थ्यं लभताम् । वार्ताः श्रूयन्ताम् । शष्या गुरुन् वन्दश्यम् ।
प्रधयमवलम्बस्व। 'माया हिताय पार्थिवाः
प्रकाशन्तां पराक्रमेण नृपस्य प्रवर्तन्ताम् ।
सूनवः। न्ये गीतं शिक्षेताम्।
रमतां वित्तं छात्राणां विद्यायाम् । तर सेवेथाम्।
संगीतमारभामहै। थि दुःखं सहै।
प्रजानां कल्याणाय क्लेशाः सतिये यतामहै।
सद्यन्तां नृपैः। रूपते विजयस्व।
प्रेक्षस्व वनस्य शोमाम् । चातुर्गुणान् मा श्लाघध्वम् । संकटेऽप्यनृतं मा भाषावहै। .. रा घान्यस्य समृद्धया मानिष्टमाशङ्गेथाम्। मोदन्ताम्।
शोमन्तां तरवः फलानामुगमेन। गवारं प्रतिपधेथाम् । दुराबारेभ्यः कल्याणं माशंसनानां धर्मेऽभिलाषो वर्धताम् ।। ध्वम् ।
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમા પણિકા
સાહ
રાજાના શત્રુ થરથરા. (d) કેરી ચાખ.
(તમે) સંસ્કૃતના અભ્યાસ શરુ કરી. (આપણે) ઈશ્વરના હુકમને તામે થઇએ.
ચ'ને પ્રકાશવા દો.
(બે) પુસ્તક અહીં અણુાય. (તમે છે) દેવદત્તને શત્રુ ન ધારા. (તમે) માણસેાની આબાદીમાં ખુશ યાએ.
હું લુચ્ચા, (d) મર.
માણસેા ખરાબ કામથી લજ્જા પામે. આસડના ગુણા(ની) પરીક્ષા કરાએ. ચેાગ્ય માણસને ધન અપાશે. માણસે હંમેશાં સત્ય શોધો.
પાપીઓને વખાણુતા નહિં. પક્ષીઓને ઝાડની શાખાઓ ઉપરથી ઊડવા દેશ.
સાધુ લેાકેાના પ્રમાણિકપણાને લુચ્ચા હસેા. બ્રાહ્મણાને અનાજના ઢગલા પા રાજાને પુત્ર થાઓ. (d) (તારી) ઈચ્છાઓ મેળવ. (મારા) પિતાના ક્રમેાની (૬) અવજ્ઞા કરું નહિ.
(અમે એ) શત્રુઓના નામ કરીએ. ચાકરના એ અપરાધ શેઠ વડે માક્ર ચાઓ.
શ્રમ
વડે દ્રવ્ય મેળવા; ભીખ માગતા નહિ. (એ) બાળકાને માદા ચાખવા (અમે ખે) લડાઇમાં ન મરી જઈએ.
સવાલ
૧. નીચેના ધાતુઓનાં બધાં આદાય–રૂપ લખાઃ ગીલૂ, રા, અર્, જૂ, ૪, રૃ, પા (કત'રિરૂપ અને ક્રમ'ણિરૂપ), ના (પીવું), ર, અર્, નિર્, ચુસ્, અનુમ્ (કત`રિરૂપ અને ક્રમ'ણિરૂપ), સત્ છે. ઇ.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૪ મેં
કેટલાંક બહુ ઉપયોગી કુદત ધાતુને જ લગાડવાથી કર્મણિ ભૂતકૃદંત થાય છે; ઉદા. ૬ (શ્રવણ કરવું, સાંભળવું) ઉપરથી થાત સાંભળેલું, સાંભળ્યું.
ધાતુ અકર્મક હોય તો જે રૂપ તૈયાર થાય તે કર્તરિ ભૂતકૃત થાય. દા. ત. વા (જવું) ઉપરથી વાર ગયેલું.
ધાતુને તુt લગાડવાથી હેત્વર્થ કૃદંત થાય છે. ઉદા. ૪ (સાંભળવું) ઉપરથી તુમ સાંભળવાને.
ધાતુને ત્યાં લગાડવાથી સંબંધક ભૂતકૃદંત થાય છે; ઉદા. 5 સાંભળવું) ઉપરથી યુવા સાંભળીને. જે ધાતુની પૂર્વે ઉપસર્ગ લાગેલો. હોય તે સ્વાને બદલે પ્રત્યય લગાડવામાં આવે છે; ઉદા. અનુમા અનુભવીને. એમાં વળી જે ઉપસર્ગવાળા ધાતુને છેડે હસ્વ સ્વર હોય તે
ની પૂર્વે જેડવામાં આવે છે; ઉદા. મનુ અનુકરણ કરીને, નકલ કરીને.
આ ૨ સિવાય, બીજા બધા પ્રત્યય લગાડતાં કેટલાએક ધાતુઓમાં it ઉમેરાય છે, તે પણ જે ધાતુઓના અંતમાં હસ્વ સ્વર હોય છે તેમાં
• આ કૃદંતનું સ્ત્રીલિંગ અંગ માં ઉમેરવાથી થાય છે. (દશમા ગણના તએને કર્મણિ ભૂતકૃદંતને પ્રત્યય લાગતાં ૬ ચોસ ઉમેરાય છે, અને ગુણવૃદ્ધિ ગેરે જેમ કાળનાં રૂપમાં થાય છે તેમ થાય છે; ઉદા. ગુરુનું વોહિત, દૃનું વારિત . ઈ.)
_t આ પ્રત્યય લગાડતાં અંત્ય સ્વરને, અથવા ઉપાંત્ય હ્રસ્વ સ્વરને, ગુણ ય છે. (દશમા ગણમાં ગુણવૃદ્ધિ થાય છે તેમ થાય; સાથે દશમા ગણમાં ગણની શાની પણ લાગે અને રૂ ઉમેરાય, જે પહેલાં અને અંત્ય એ લેપાય; ઉદા. મનું રોચિત નું ચિતમ; ત નું તારથિતુ ઈ. ઈ.).
દશમા ગણમાં , બતાવ્યું તેમ પાસ ઉમેરાય છે. જે પૂર્વે ઉપર
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૪
સંતમા પલિકા ઘણું કરીને ૬ ઉમેરાતી નથી. ધાતુઓમાં બીજા કેટલાક ફેરફાર થાય છે. પણ તે એટલા બધા છે કે આ ઠેકાણે આપી શકાય તેમ નથી.
- વર્તમાનકૃદંત કરવું હોય તે પ્રથમ ધાતુમાં વિકરણ પ્રત્યય ઉમેરો અને પછી અંગઅકારાંત હોય તો પરસ્મપદી ધાતુને મન અને આત્મને પદી ધાતુને મારા પ્રત્યય લગાડ; પણ જે અંગ સકારાંત ન હેય તે પરસ્ત્રપદી ધાતુને અત્ અને આત્મને પદી ધાતુને બાપ પ્રત્યય લગાડો. –
કર્મણિ વર્તમાન કૃદંતનાં રૂપ ધાતુના કર્મણિ-અંગને જાન પ્રત્યય લગાડષાથી થાય છે; ઉદા. નું વિમાન
કેટલાએક ધાતુઓનાં ભૂતકતાની યાદી અણુ ફેંકવું
અત | શબ ક્ષમા કરવી, ખમવું, જાન્ પ્રાપ્ત કરવું, મેળવવું સાપ્ત માફ કરવું શાક જન્મ ચાહવું
શુ ખળભળવું, વ્યાકુળ > લિસોટા કરવા, ખેડવું. છ મામ્ આક્રમણ કરવું; જવું સવ ખણવું, ખોદવું,
બ્દ કેપ કર, કેપવું શુદ્ધ પામ્ નમન કરવું, જવું ve. જન્મ થાકી જવું. * વજાત | પુ સંતાડવું મુજબ જ ગણુની નિશાની લાગે છે અને ગુણ-વૃહિ થતાં હોય તે થાય છે. જા. જુનું વોચવા; ૬ નું રાચિવા. ખાસ ધ્યાન રાખવાનું એ કે એ પૂર્વે ગુણરિદ્ધિ થાય છે, પણ હું નથી લાગતી તેમજ ગણની નિશાની વય પણ નથી લાગતી ઉદા. વ્યવહાર્ચ, વિવાર્ય ઈ. ઈ. - t સામાન્ય રીતે બોલીએ તે, વર્તમાનકાળ ત્રીજા પુરૂષ બહુવચનનો પ્રત્યય ગાડતાં પહેલાં ધાતુનું જે રૂપ થાય છે તે જ લેવું, અને પછી એને વર્તમાન
તને પ્રત્યય લગાડ.. I ! આખરી પ્રત્યય જેને લગાડવાનું હોય તેને અંગ કહે છે ક્રિયાપમાં ગણની નિશાની લાગીને થયેલું રૂ૫ તે અંગ છે.
થવું
હાલ:
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
×
ન્ જન્મ પામવા, ઉત્પન્ન
વે
પત
સ્વરૂ
તુ સંતાપ પામવા, ધરાવું તુષ્ટ યજ્ઞ ત્યાગ કરવા, તજનું સદ્ દહન કરવું, બાળવું વિઘ્ન દેખાડવું, બતાવવું દોષ દેવા, દાષિત કરવું
સાતમા
પણ્ દન કરવું, જોવું થા મૂકવું, ધારણ કરવું રૃક્ તિરસ્કારપૂર્વક વર્તવું નમ્ નમન કરવું, નમવું નર્ક્ નાશ પામવા, ફના થવું, જતા રહેવું વર્ષે રાધવું
પર્ફે જવું પુછુ પાષણ કરવું, પાષવું મચ્છુ પ્રશ્ન કરવા, પૂછ્યું સભ્ય બાંધવું
અર્ ભજવું, સેવવું મુક્ ભોગવવું, ખાવું મન્ માનવું, વિચારવું અસ્સું મગ્ન થવું, ડૂબવું મુ મૂકવુ.
दुग्ध
दिष्ट
દુષ્ટ
दृष्ट.
हिव
પૃષ્ટ
नत
પ
पक्च
पत्र
पुष्ट
पृष्ट
बद्ध
भक
भुक्त
मत
મશ
मुक्त
અતિજ (વિશે.) સધળું, આખું અભિષેષ્ઠ પું. અભિષેક
પરણિત
મુત્ મેઢ પામવા, ઘેલા
થવુ
શબ્દા
युज्
રમ્ આરભવું
રમ્ રમવુ
Tપ્ ઊગવુ
હમ લાભ થવા, મળવુ' લાલ કરવા
હ્યુ મરવું...
ચપ યજ્ઞ કરવા, પૂજવુ ચેાજના કરવી, જોડાવું પ
रख्ध
मूड, मुग्ध मृत
સભ્ય
लुब्ध
કર
उदित
उप्त
વણ્ વાવવું. વ વહેવું, લઈ જવુ. વિરા પ્રવેશ કરવા, પેસવુ વિર
ऊट
वृत्त
शस्त
लुभू
વજ્ર વચન કહેવું, ખેાલવુ
વડુ વદવુ, માલવું
વૃત્ વત'વુ, હાવું
રાર્ પ્રશ્ન'સા કરવી
પાઠ-૪
રામ્ શાંત થવું
ટ્ઠિઙ્ગ ભેટવુ
સદ્ સહન કરવુ, ખમનું વ્રુત્ત સરજવું, તજવું જીરા પસ કરવા ન્ હણુવુ, મારી નાખવુ
शान्त
નિષ્ટ
લોક
सृष्ट
स्पृष्ट
લ
ન + અલ્ ગ. ૪, વિખેરવું કટગ પું. ઝૂંપડુ
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
પઠ ૨૪
સંસામાણિકા હત (કાનું કર્તરિ ભૂત- | પર ગ. ૧, ઉભયપદી. આશરે
કુદત) તૈયાર, તૈયાર-સજજ || લે, પકડવું થયેલું
પ્રતિમા ઉત્તર આપ, જવાબ પપ પુ. ઉપાય, ઇલાજ
| બાપ Gujન. કેદખાનું, જેલ મતિ બી. મતિ, બુદ્ધિ રાd ૫. કુંભાર
પર પુ. મદ, ગર્વ . કુ
હન. મૂળ, તળિયું હેર ન. ખેતર, તીર્થ
ડગ ૧, પરસ્પે. મૂછ આવવી, જ ન ગ. ૧, ઉભયપદી. ખોદવું બેભાન થવું હર !. ઘડે
થાય (વિશે) યજ્ઞ સંબંધી Hળી (અવ્યય) મંચું
તાપુર ૫. રાજાને માણસ, લિવિરા બતાવવું, દેખાડવું .
અધિકારી, અમલદાર ષિા મૂકવું
આ ચડવું હષ્ણુ ગ. ૧, ઉભયપદી. ઉહાર પ્રતિનિવૃત પાછા આવવું
કર, ખેંચી કાઢવું, ઉતરવું સમર્થ (વિશે.) સમર્થ, શક્તિમાન કિન્ની શિખવવું
રબા (અવ્યય) સારું, ઠીક જ ૫. કાદવ "
વર્ષ ૫. સર્ષ, સાપ વન બી. પી .
વાય ૫. કૂતરે પ્રાતઃ (અવ્યય) પ્રાતઃ, સવારે, | વાિ ગ. ૧, ઉભયપદી.
ખસેડવું, દૂર કરવું
- પરોઢિયે
તારું તું નલીમડછ | प्रामं गन्तुमिच्छामि। ભાષા પર
जनानां पीडाः परिहर्तुमीश्वरः हरिणा सो इष्टः।
समर्थोऽस्ति। આવી રીતે જે વાકયોમાં કર્મણિ થતા દંત વાપરવું હોય ત્યાં બ િ વિપક અધ્યાહાઈ સમજવું.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંતા માપદશિકા
us २४ भायीं त्यक्त्वा वनं गतः। । मश्वमारोदा मतिर्जाता। रामस्य पीडा ना।
शत्रू जित्वा नगरी प्राविशत्। उपायश्चिन्तितः।
सखीमिः पृष्टा ललनाऽलज्जत। गृहं प्रविष्टः किंकरः।
क्लेशः सोदः सीतया। शम्बूकेन कथितां वाती श्रुत्वा | पृथिव्यां चरितुं यक्षियोऽश्वो . रामोऽमुह्यत् ।
मुक्तः। नद्यास्तीरे चिरं विहत्योटजं धनात्प्रतिनिवृत्य रामो राज्य निवृत्ता सोता।
- कर्तुमारभत। गृहं प्रविश्य क्व मातेत्यपृच्छत्।। पङ्के पतितां धेनुमुद्धरति। लक्ष्म्या मदेन स्पृष्टोऽसि । रक्षितोऽस्मि देवेन। रामेण बहवः कूपास्तडागा
बहूनि काव्यानि पठितानि । श्चोत्साताः।
हरिणा। पवमुको हरिब्राह्मणाय धन- आतपेन क्लान्तास्तरोर्मूल मयच्छत् ।
भजामः। વાદળાં પવન વડે વિખેરાયાં છે. | શિવ રાવણની ભક્તિથી સંતુષ્ટ થયા. ખેતર ખેડૂતે વડે ખેડાયાં છે, | U१२ १३ सहशुशनु मी माणઅને અનાજ વવાયું છે.
સોનાં હૃદયમાં મુકાયેલું છે. શિષ્યને સારી રીતે શીખવીને (तमा) शत्रुने तवा तयार
આચાર્યો (એને પરણવાની यामी.. પરવાનગી આપી.
યુદ્ધમાં ઘણું સિપાઈઓ મરાયા. સમુદ્ર પવનથી ખળભળેલો છે. | (પિતાના) મરી ગયેલા ભર્તાનું કૂતરાનાં પગલાને અનુસરીને દેખા
સ્મરણ કરીને (તે) ફરીથી 30 यामे (a) भाव्य.
મૂછ પામી.
आ+रुह् ५२या व त. હું આ વાક્યનાં ભાષાન્તરમાં જ્યાં જ્યાં વાપરી શકાય ત્યાં ત્યાં આ પાકમાં બતાવેલાં કાંતરૂપ વાપરવાં.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવા
સવમાગપસિહા અભિષેકની વેળાએ બધાં માણસ | બાળક સમુદ્રના કિનારા ઉપર મૂકી
કેદખાનામાંથી મુકત થયાં. દેવાયું હતું. બાળક ચંદ્રને પકડવા ઈચ્છે છે. જગતનાં દુઃખ અનુભવીને તે (પિતાના) શ્રમનું ફળ નારાયણે જેગી થયા. મેળવ્યું છે.
માર્ગમાં સિપાઈઓ વડે ઘણું ગામ દેવીને નમીને (તે) દેવાલયથી પાછો આવ્યો.
બાળવામાં આવ્યાં. હરિના અપરાધ પિતા વડે માફ
(પિતાના) મિત્રને જવાબ આપીને કરાયા.
(તે) મંગે ઊભો રહ્યો. પર્વત ઉપર ચડીને (તેણે એક) હરિની સ્ત્રીને પુત્ર જન્મે છે.
તળાવ જોયું. ભયનું કારણ જતું રહ્યું છે.
પરોઢિયે ઊઠીને માણસે (પિતાન) સજજનેને રસ્તે દુર્જનેને દોરવાનો
મેઢાં ધુએ છે. (તે) યત્ન કરે છે. ( રાજપુરુષ વડે ચોરે બંધાયા હતા.
સવાલ ૧. કમણિ ભૂતકૃદંત, કર્તરિ વર્તમાન કૃદંત, કર્મણિ વર્તમાન કૃદંત, હેત્વર્થકુદત, અને ઉપસર્ગરહિત અને ઉપસર્ગ સહિત સંબંધક ભૂતકૃદંત શી રીતે થાય છે, એ જણાવે.
૨. હૃનીચેના ધાતુનાં હેત્વર્થ આદિ બધાં કૂદતોનાં રૂપ લખેઃ મન, યજ્ઞ, મુર, ઘન, વ , વદ્દ, ૪૫, ૫, રિઝ ઈ.ઈ. ૨. ન ધાતુને હુ કયારે લેપાય છે?
* આ યાતના ને વર ઉપસર્ગની પૂર્વે લેપ થાય છે.
હું આ સવાલનો જવાબ વધારે ભણેલાથી જ અપાય એ છે, માટે નવા અભ્યાસકને શિક્ષકની જરૂર પડશે.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર
भाग १० मो પાઠ ૨૫ મો
વ્યંજનાંત નામ સંસ્કૃત વ્યાકરણમાં વિભક્તિના સામાન્ય પ્રત્યય નીચે પ્રમાણે આપેલા છે.
એકવચન કિચન બહુવચન પ્ર. અને એ. હિતીયા કુતીયા
श्याम भ्याम् मिस्
भ्यस પંચમી ઘડી
ओस्
आम् સપ્તમી
આ પ્રત્યય કેઈ પણ ફેરફાર થયા વિના પુલિંગ તથા સ્ત્રીલિંગ -વ્યંજનાત નામને લગાડાય છે; પરંતુ એ લાગતાં પહેલાં નામોનાં મૂળ રૂપમાં જ કેટલાક ફેરફાર થાય છે તે આગળ જણાવીશું.
કેટલાંક નામ એવાં હોય છે કે એઓનું મૂળ રૂપ પ્રત્યય લાગતાં એવું ને એવું જ રહે છે. આ નામ પુલિંગ હોય કે રીલિંગ હોય, તે પણ એમનાં એકસરખાં જ રૂપ થાય છે; ઉદા. , મા શ્રી ઈ.
મજ (પુલિંગ) પવન
એકવચન દ્વિવચન બચત પ્રથમા તથા સં. मरु
મો હિતાયા
महतम् * ૫ને અતિ એકથી વધારે વ્યંજન હોય તો એમાને પઢા જ કાયમ હે છે અને બીજા બધા ઊડી જાય છે; ઉદા. કરૂ==ાણH ને લેપ થતાં)
:વ
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨w
સંસ્કૃતમાર્ગો શિકા તૃતીયા
मरुता मरुभ्याम् महभिः ચતુથી मरते
मरुद्भ्यः પંચમી
મઃ ષષ્ઠી
મો मरुताम् સમી मरुति
मरुत्सु પા (સ્ત્રીલિંગ) વાચા, વાણી પ્ર. તથા સં. बाका
पाची દ્વિતીયા
वाचम् તૃતીયા
वाचा पाग्भ्याम्
પારિક ચતુર્થી
वाग्भ्यः પંચમી
kE: ષષ્ઠી કાર
बाबाम् સપ્તમી वाधि
+ ૨. ૧૬ અને પ્રત્યયવાળા નામમાં પુલિંગમાં પહેલાં પાંચ રૂપમાં છેલલા ની પૂર્વે – હેય છે.
મળવા (પુલિંગ) ભગવાન પ્રથમ
ઉજવવાનું અત્તો भगवन्तः દ્વિતીય भगवन्तम् ॥
भगवतः 1 કે પછી અઘોષ વ્ય જન આવે તો, એ કે 7 ને જૂ અને આઈ. વર કે અનુનાસિક સિવાયને ઘેષ વ્યંજન આવે તો શું થાય છે. આ અક્ષર પાને અંતે આવ્યા હોય તે પણ એ ફેરફાર થાય છે. અનુનાસિક સિવાયને કોઈ પણ સ્પર્શ વ્યંજન પદને છેડે આવ્યો હોય તે એને બદલે એના વર્ગને વિકલ્પ પહેલે કે ત્રીજો મુકાય છે. ઉદા. નર-મહ૬, વાલ્ફ-વાન ઈ.
+ જે પ્રત્યચના ની પૂર્વે જ કે મા સિવાય કોઈ પણ સ્વર, કંચ અક્ષર, આવ્યો હોય તે ઘા કરીને જૂને ૬ થાય છે.
હું વત્ અને મને ઠેકાણે પુલિંગ પ્રથમાનાં એકવચનમાં થાન અને શાન, અને સંબંધનનાં એકવચનમાં વન અને મન થાય છે.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
- સાતમા શિ
પાઠ ૨૫ તૃતીયા भगवता भगवद्भ्याम् भगवतिः ચતુથી भगवते
भगवद्भ्यः પંચમી
અveતઃ ભષ્ઠી
भगवतोः भगवताम् સપ્તમી भगवति
भगवत्सु સંબોધન કરવાનું મારત
भगवन्तः ૩. આ માં અને વર્તમાન કૃદંતની પુલિંગ રૂપમાં માત્ર એટલે જ તફાવત છે કે પ્રથમાના એકવચનમાં ઉપર જે જ દીધ કરવામાં આવ્યું છે તે વર્તમાન કૃદંતનાં રૂપમાં હસ્વ જ રહે છે; ઉદા. છલ વ. , ઇ ન પ્ર. એ.
૪. વ્યંજનાત નપુંસકલિંગ નામની પ્રથમા, અંબેધન અને દ્વિતીયાનાં રૂપોના પ્રત્યય નીચે પ્રમાણે છે. એવચન દ્વિવચન
બહુવચન
અંત્ય વ્યંજન જે અનુનાસિક કે અર્ધસ્વર (જૂ [ ૬ ૫૬. [ g) ન હોય તો એને બહુવચનને ૬ પ્રત્યય લગાડતાં, એ અંત્ય વ્યંજનની પૂર્વે – ઉમેરાય છે. સકારાંત નપુંસકલિંગ નામોની પેઠે અહીં પણ, બાકીની વિભક્તિનાં રૂપ એઓને મળતાં પુલિંગ નામોનાં રૂપે જેવાં જ હોય છે.
(નવું) જગત, દુનિયા પ્ર. સં. અને હિં. હાલ તો નિ
૫. વર્તમાનકૃદંતનાં નપુંસકલિંગ રૂપનાં પ્ર. સં. અને દ્વિ ના, દ્વિવચનમાં ૧ લા, ૪થા અને દશમા ગણના ધાતુના વર્તમાનકૂદતને પ્રત્યય લાગતાં પહેલાં અંત્ય ની પૂર્વે ? અવશ્ય, અને ૬ ઠ્ઠા ગણના ધાતુઓનાં વ. કને વિકલ્પ ઉમેરાય છે. પ્ર. સં. દિ. गच्छत्
गच्छन्ती ' गच्छन्ति પ્ર. સં. દિ. विशत् विशती-विशन्ती विशन्ति
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૫
સંજરામાણિકા
શ માસૂઝી. આપદા, આફત, પાતી | સંપ૬ શ્રી. સંપત, ચડતી વાયુ (વિશે.) લાંબી ઉમર- ] [ ૬ (વિશે.) સુખી, સુખ વાળું, દીર્ધાયુ
ભોગવનાર ગુણવત્ (વિશે.) ગુણવાન, ગુણ | . મિત્ર sna ન. જગત
પુરુષ . અમિ ( સ્ત્રી. પથ્થર
aa S. =+a૦ (૫. કાળ, થીમ (વિશે.) બુદ્ધિમાન, ડાહ્યું વખત) અયોગ્ય કાળ વવવ (વિશે.) પરાધીન, પરવશ અવર . નાશ, જવું એ કવિ શ્રી. પ
પર્વ ૫. (અપનનg) માવજે (વિશે) દિગ્ય, પૂજ્ય
દેવાદાર, કરજદાર સવ (સવ.) આ૫, તમે મન શાપ ન. અંતકરણ મૂલ ૫. રાજા, પર્વત,
અમિ+અર્થ ગ. ૧૧, આત્મને. મા પું. પવન, વાયુદેવ, દેવ - પ્રાર્થના કરવી, વિનંતિ કરવી મૂર્તિ (વિશે.) પ્રત્યક્ષ, આબેહુબ હ (અવ્યય) અહીં ૬ શ્રી. માટી, મટોડી
મક્ષ નહિ સાંભળવું, નહિ થરાવત (વિશે.) યશવાળું પ્રખ્યાત
ગણકારવું, બેદરકાર રહેવું, વાર્ ઝી. વાચા, વાણી
જતું કરવું વિકૃત સ્ત્રી. વીજળી
• (અવ્યય) તાણીને; ઉમદા વિ શ્રી. વિપત્તિ, સંકટ, દુઃખ | મનથી; ઊંચેથી વિગત ન. આકાશ
લવ ૫. જન્મ હું સ્ત્રી. શરઋતુ
વત (૩૬ નું કમણિ શી(વિશે.) શ્રીમંત, આબાદ, સુખી ભૂતકૃદંત) ઉદ્ધત,તોછડે,ગર્વિક
| * વત અને મત છેડાવાળાં વિશેષણનું સ્ત્રીલિંગ અંગ ફુ ઉમેરવાથી થાય છે; ઉદા. બાયુwતી લાંબી આવરદાવાળ, વર્તમાનકૃદંતની બાબતમાં નપુંસકલિંગ પ્રના દિવચનનું રૂપ તે જ તેનું સ્ત્રીલિંગ અંગ થાય છે; ઉદા. મવત નું મત્રની विशत् नु विशती अथवा विशन्ती।
[ આ સર્વનામ જ્યારે કર્તા હોય ત્યારે ક્રિયાપદ ત્રીજા પુરુષમાં આવે છે. દો. ત. ભવાન ગાતુ |
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃત માર્ગદર્શિકા જલિ છું. કાર્તિક મહિને | ડ (વિશે.) મૃદુ, નરમ, સુંવાળું વસ (વિશે.) ચંચળ, ક્ષણિક વાલ પું. કૃષ્ણનું નામ જીવિત ન જીવતર, જિંદગી વિવાર ૫. વિકાર, ફેરફાર જઇ ૫. એક રાજાનું નામ વિગ. ૪, આત્મને. વિદ્યમાન વિષoor ( નિનું કમણિ
હેવું, તેવું ભૂતકૃદત) બેઠેલું
વિહિત (પિwાનું કમણિ કત સ્ત્રી. પ્રવૃત્તિ, વલણ, ખબર
ભૂતકૃદંત) ફરમાવેલું, કહેલું કાળ ! (બહુવચનમાં) પ્રાણ,
જ ન, સાઠે, થડ, ડાંખળી હુજ (અવ્યય) ઘણી વખત,
(વિશે.) ઢલું થયેલું વારંવાર, ઘણું બાબતમાં લઇ પું. સંદેહ, શંકા મારવ ૫. મેટો ઓચ્છવ સર્વથા (અવ્યય) સર્વ રીતે વૃા ૫. મૃગ, હરણ, પશુ | હો . હવન કરનારે, ગોર
વર્તમાન દત कुर्वत् ३२ [ પ જેવું ધાતુનું કર્તરિ વર્તમાન જીવ જતું
હજુ વસતું કુદત) સારું, ભલું; જ પ્રેરતું હતું, શાહexરાજ્ય કરતું | પૃ. ભલે માણસ, કાય છતાં ર (અથવું, હેવું | સજજન, સાધુ
વાકયો नृशंसेभ्यो गुणवतामपि भयं । विद्युता सह मेघो बियति वर्तते।
वत्स, आयुभान् भव । કરા પ્રાણ શરણા पीमन्तो लोके यशस्वन्तो જાતિ
| માતા. * આ દંતનાં પહેલાં પાંચ રૂપમાં ઉમેરાતો નથી; માત્ર નપુંસકલિંગના ૫. દ્ધિ અને સં, ના બહુવચનની ૬ પહેલાં જ આ 7 વિકલ્પ ઉમેરાય છે.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૨૫
સંસ્કૃતમાર્ગો પદેશિકા रामो मूर्तिमान् धर्म इव। . । भवन्तः पुत्रैः सहागच्छन्त्विति नयतः शत्रून् मोपेक्षस्व ।
श्रीमतो देवस्याशा। भवद्भिरादिष्टः किङ्करो
घटा मृदो विकारा अलङ्काराश्च
. सुवर्णस्य । नगरमगच्छत् ।
प्राणानामत्ययेऽप्यसन्त सद्भिनमो भगवते वासुदेवाय ।
नाभ्यर्थ्यन्ते। पश्यतो गुरोः* शिष्येणाविनयः
नया । इह जगति पुत्रस्योद्भव उत्सवस्य कृतः ।
हेतुः। हुतभुजा दग्धमरण्यमपश्यन्नलः। संदेहे सतामन्तःकरणस्य प्रवृत्तयः दिनेषु गच्छत्सु नारायणः
प्रमाणम्। पण्डितोऽभवत्।
विपाच्चैः स्थीयते सद्भिः।
| दृशदि निषण्णो गुरुः शिष्यान् मही शासति दशरथे भूभृति
धर्ममुपादिशत् । जनाः सुखमाजोऽभवन् ।
अधमर्णाः सर्वथा परवन्तो मरुतां भर्तार्जुनं द्रष्टुमिच्छति। भवन्ति । कवीनां वाक्षु माधुर्य मस्ति। मकालो नास्ति धर्मस्य जीविते सुहदोर्वचनमलानीयम्।
चश्चले सति। * અનાદરાથે ષષ્ઠી એ નામના ષષ્ઠીના ખાસ પ્રવેગને આ દાખલો છે; એનો અર્થ “ગુરુ દેખતાં છતાંય” એવા શબ્દોથી થાય છે.
હું આ અતિસપ્તમી એ નામના સપ્તમીના ખાસ પ્રયોગને દાખલો છે; એને म "हिसरत" सेवा याय . (गुजराती भाषामा "न्यारे-त्यारे" श्यना હોય અને એમાં મુખ્ય વાક્યને કર્તા અને ગૌણ વાક્યનો કર્તા જુદા હોય ત્યારે ગૌણ વાક્યનો કર્તા સંસ્કૃતમાં સપ્તમી વિભક્તિમાં આવે છે અને ક્રિયાપદને સ્થાને કૃદંત પ્રયોજાય છે, જેનાં જાતિ, વચન, અને વિસતિ એ કર્તા પ્રમાણે ફરે છે. આમાં જે અનાદરનો અર્થ હોય તે પદ્ધી પ્રયોજાય છે.)
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંતમાપણિકા
પાઠ ૨૫ નારાયણ પરાધીન નથી. ) નારદ આકાશમાંથી (નીચે) ઊતર્યા. હર જંગલમાં પથ્થર ઉપર | સજજને ધન વડે ગવિંv થતા નથી. - બેસે છે.
સ્વર્ગમાં જતી વખતે (=જત) ઈન્દ્ર દેવેને રાજા છે.
(આપણા) ગુરુએ એવું કહ્યું. કાતિકને પડવે ઓચ્છવ છે.
વનમાં રહેતા રામ અને લક્ષ્મણે (મ) એક છોકરાને નિશાળે જાતે ઘણું રાક્ષસને નાશ કર્યો. જે.
આપના દર્શનથી હું ઘણે સંતુષ્ટ ચડતી માં માણસને બહુ જણ
થયો. અનુસરે છે.
બુદ્ધિમાન માણસ રાજાઓની પડતીમાં માણસ મિત્રો વડે સભાઓમાં પુજાય છે. તજાય છે.
પવન ડખળીમાંથી ઢીલાં થયેલાં કૃષ્ણ માણસોને ઘેડ હાંકતા જોયા.
લેનું હરણ કરે છે. ગીએ જગતને જંગલ માને છે.
વીજળી કવિઓ વડે વાદળાંની સ્ત્રી મુહિમાન નારાયણ વડે (એક)
ગણાય છે. પુસ્તક લખાય છે.
સ્પર્શ કરવામાં આવેલા અગ્નિ યજ્ઞ ગુણવાન માણસે પણ દુર્જને વડે નિંદાય છે.
કરનારને પણ બાળે છે. માણસ હંમેશાં લાંબી ઉમરવાળા
સુખ ભોગવનારાઓની સુખ માટેની થવાને ઈચ્છે છે.
ઈચ્છા સુખના ભોગથી અનેક ભગવાન મનુ વડે એવું ફરમા
રીતે વધે છે. વાયેલું છે.
રામ આબાદ અયોધ્યા શહેરમાં કે નરમ વાણી વડે શાંત થાય છે. ' રહ્યા.
• અહીં કર્મણિ ભૂતકૃદંત વાપરો. કર્તરિ રચના કરવી હોય તે ૧૬મા પાઠ પ્રમાણે રચના કરવી. આ સ્થળે કર્તરિ રચનામાં કૃદંત વાપરી શકાય. કર્મણિ ભૂતશાંત ને રત્ પ્રત્યય લગાડી માનિ જેવાં રૂપ કરવાથી આ રચના સાધી શકાય;
સ્મકે રામે રાવણને હરાબેન વો તિઃ અથવા રાની રાવ ઉતયાના (જનું ભૂ કુ. પિત).
1 ગુજરાતીમાં માનાર્થે બહુવચન છે, પણ સંસ્કૃતમાં એકવચન વાપરવું.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃત માપ શિકા
સવાલ
૧. સંસ્કૃત વ્યાકરણના વિભક્તિના સામાન્ય પ્રત્યય આપેા. ૨. વર્તમાનકૃદંત સાથે, તથા મૂમ્ર જેવાં હતુ અને મત્ પ્રત્યયવાળાં નામેાનાં રૂપ સરખાવે.
શાહ ૨૩
વ્યંજનાંત નામેા સાથે
૩. વર્તમાનકૃદ ંતના તથા પત્ અને મત્ છેડાવાળાં વિશેષણાનાં શ્રીલિંગ અંગ તથા નપુંસકલિંગ દ્વિવચન, શી રીતે થાય છે?
૪. ર્ અથવા ૢ પછી અધેષ વ્યંજન આવ્યા હાય ત્યારે, ધાષ ન્યૂજન આવ્યા હેાય ત્યારે, અને શુંએ ન આવ્યું હોય ત્યારે, શું થાય છે ? ૫. સામાન્ય રીતે ક્યારે સ્નાર્ થાય છે? ૬. નીચેનાં નામાનાં રૂપ આપેઃ—
પ્રતિવર્, શ્રુતમુખ્, યશસ્ત્રમ્ ( ત્રણે જાતિમાં ), વેલ (ત્રણે તિમાં ), સુસ્લમાર્ (પું. ન.), આયુમર્ (પું. ન.), વિશત્ ત્રણે જાતિમાં ), પરવત્ (પું. ન.), આર્, ચોટ્યમ્ (ત્રણે જાતિમાં) ઈ. ઈ. ૭. અનાદરાથે ષષ્ઠી અને સતિસપ્તમીના પ્રયાગ ઉદાહરણ સાથે સમજાવે.
પાઠ ૨૬ મા
અન્ અને ન અતવાળાં નામ
૧. પ્રથમા તથા સંમેાધનનાં (પૃ. ૯ર ની ટીપ × જુએ. )
એકવચનને છૂ પ્રત્યય લેાપાય છે.
૨. પ્રથમાના એકવચનમાં, અને બધા વ્યંજનાદિ પ્રત્યય આગળ અત્ય ગ્ લેાપાય છે.
૩. પહેલાં પાંચ રૂપામાં આ દીલ થાય છે. ૬ માત્ર પ્રથમાના એકવચનમાં જ દી` થાય છે. આ નિયમ નપુંસકલિંગ નામેાને લાગુ
*
પાતા નથી, પરંતુ એ લિંગમાં પ્રથમા, દ્વિતીયા, અને સંમેાધનનાં બહુવચનમાં છ તથા ૬ દીધ થાય છે.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦૦
સંસકૃતમાપ શિકા
પાઠ 4
૪. દ્વિતીયાનાં બહુવચનના કણ પ્રત્યયથી શરૂ થતા કોઈ પણ સ્વરાદિ પ્રત્યય લાગતાં ય લેપાય છે; પરંતુ જ્યારે અને સની પૂર્વે” એવા જોડાક્ષર આવ્યો હોય કે જેને બીજે વ્યંજન # કે 5 હેય ત્યારે જ ઊડી જતો નથી. પુલિંગ અને નપુંસકલિંગ સપ્તમીનાં એકવચનમાં, અને નપુસકલિંગની પ્રથમ, દ્વિતીયા, ને સંબોધનના દ્વિવચનમાં આ નિયમ વિકલ્પ લાગુ પડે છે.
૫. સંબંધનનું એકવચન મૂળ રૂપથી ભિન્ન નથી. નપુંસકલિંગમાં – વિકલ્પ લેપાય છે.
(પુલિંગ) રાજા પ્રથમ
राजा • राजानौ હિતીયા લાગ્યું છે . •
राक्ष તૃતીયા
નાસ્થા
નમિઃ ચતુથી પંચમી ષષ્ઠી
राक्षाम् સપ્તમી જિનાજ્ઞાનિ છે.
राजसु સંબોધન राजन्
राजानः કામિન (પુલિંગ) આત્મા પ્રથમ आत्मा મામિન
मात्मानः દ્વિતીયા मात्मानम्
मात्मनः કુતીયા
आत्मना मात्मभ्याम् आत्मभिः ચતુથી आत्मने
मात्मभ्यः પંચમી
आत्मनः ષષ્ઠી
आत्मनोः
मात्मनाम् સપ્તમી मात्मनि
आत्मसु સંબોધન
आत्मन् मात्मानी
आत्मानः 1 અંત્ય મન માં અને લેપ કરવાથી જ રહ્યો. પછી પૃ. ૨ ટીપ માં બતાવેલા સંધિના નિયમ પ્રમાણે રને 5 થયો, તે પૂર્વના સાથે જોડાઈ થયે.
રા
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃતમાર્ગોપશિયા __ नामन् (नपुंसलिंग) नाम नाम नाम्नी-नामनी
प्रथमा..
नामानि
દ્વિતીયા
नाममिः नामभ्यः
नाम्नाम् नामसु नामानि
शशी
વતીયા
नाम्ना नामभ्याम् ચતુથી नाम्ने પંચમી नाम्नः
नाम्नोः સપ્તમી
नाम्नि-नामनि , સંબોધન नामन्-नाम नाम्नी-नामनी
शशिन् (पुलिस) मा પ્રયમાં
शशिनौ દ્વિતીયા शशिनम् ., તૃતીયા शशिना . • शिभ्याम् ચતુથી शशिने પંચમી
যয়িন पही
शशिनोः સપ્તમી
शशिनि समाधन মাহি
. भाविन् (नालिस) यवानु . तथा ६. भावि भाविनी સંબંધન भाविन्-भावि ,
___ माना ३५ शशिन प्रमाणे.
शशिनः शशिनः ময়িলি शशिभ्या
"
"
शशिनाम् যয়িত্ত যায়
भावोनि
मनुजीविन पुं.. यश २नार,
माश्रित, या३२ अन्तरात्मन् .
मरना यात्मा, | अश्मन् पु. ५५२
मात्मन् ५.मात्मा अपराधिन् (विशे.) 94(मे.क.) पति
अपराधी, भुनेगार । उत्सङ्गवर्तिन (वि.)
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર
સાતમા શિકા
પાઠ 4 (ઉત્તર પું. મેળા) | જનન ૫. પ્રાણી | જન પં. રાજ
મેળામાં બેઠેલું ! દિયાત્રિ વિશે.) | ગમન . થોડાin ૫. કંચુકી. | માઠું બોલનાર | પશું, હલકાપણું અંતરને વડે
| મન છું. ન. પ્રેમ, સ્નેહ જર્મન ન. રસ્તે
ઢાશિન વિશે.) ફળ | વિશ્વાન પું. ન. કર્મ, કામ ખાનાર
વિશ્વકર્મા, દેવને પારિન (વિશે.) [ રહે ૫. યુદ્ધદેવ, શિલ્પી કુશળ, સુખી - બ્રહ્મા
સિનિ કું. પર્વત હાશિવ (વિશે.) ક્ષય | માંtવન વિશે.) ભાવી, , શનિ છે. શિવનું પામતું, ઓછું થતું થનાર, થવાનું
એક નામ ક્ષેત્રપાન (વિશે.) મહૂિમનું ૫. મહિમા
હન ન. ઘર તીર્થ ભણી જતું
નપું. મસ્તક, માથું
મિન્ સ્ત્રી. સીમા, જર્મન ન. ચામડું
પાવન વિશે ) બુદ્ધિમાન, ડાહ્યું
' હદ નામનું ન. નામ
નિનું પુ. યોગી,
| બિન પું. સ્વામી પત્રિ ૫. પક્ષી, જોગી
ધણી ચર્થ છુંવસ્તુ, બનાવ,
મન ન. સેનું અનર્થ ૫. અનર્થ - બિના; પૈસા
૩પ . ઉપકાર નુકસાન, અનિષ્ટ
અવતાર (સવ +7 | પાન સ્ત્રી. જોડે, અનપુરન. જનાન
નું વ. ઉ.) ઊતરતું' ખાસડું ખાનું, રાણીવાસ | આનના સ્ત્રી. દીકરી कुण्ठित (कुण्ठ्नु અમાત્ય ૫. પ્રધાન | સન્મ પું. આરંભ,
ભ. કુ) અટકેલું, બત ન. આકાશ | શરુઆત; કામ અટકાયેલું
અંતવાળાં વિશેષણનું સ્ત્રીલિંગ અંગ માત્ર હું ઉમેરવાથી જ થાય છે. ઉદા. મેષાવિની બુદ્ધિશાળી સ્ત્રી.
આ શબ્દના અંત્ય ૬ ને અઘોષ વ્યંજનાદિ પ્રત્યચની પહેલાં ત થાય છે. ઘોષ વ્યંજનાદિ પ્રત્યયની પહેલાં ૬ થાય છે, અને પદાતે આવતાં ૨ અથવા ટુ થાય છે.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ર ' સંસ્કૃતમા શિકા
૧૦૩ 8 (ા- [ રે ન. દીનપણું, સુરિ શ્રી. બુદ્ધિ ત્તિ ) ઉઘાડું 1 હલકાપણું, નમ્રતા | બાપુ (અવ્યય ) કરવું, ખોલવું | તુ ગ. ૧, પરસ્પે. | મધુર રીતે વેસ્ટમ્ (અવ્યય) | દયાથી પીગળવું વારિકા ૫. જાત્રાળુ
કેવળ, ફક્ત ન વારિ (અવ્યય) સમક્ષ ગ. ૧૦, તેથી શ્રી. દયારથ | કદી પણ નહિ ! જેવું, પરીક્ષા કરવી, રાજાની સ્ત્રીનું નામ, નિર્મિત (
નિખાનું | સાબિત કરવું ભરતની મા
૧. ક) નિર્માણ ૦૫ (વિશે.) નાનું ૌરાષ્ટ ન.કાળપણું. કરેલું, નીમેલું; બ-| લઘુ, ટૂંકુ હોશિયારી |
નેલું, બનાવેલું | વસુદેવ પં. કૃષ્ણના ન (શક ની | નિતિશત્ (વિશે) | બાપનું નામ તૃતીયાનું એકવચન),
વિનાશ ૫. નાશ ક્રમથી, ધીમે ધીમે | રિણિત (નિધિ
વિશુદ્ધિ સ્ત્રી. શુદ્ધિ પણ ગ. ૧૦, ગણવું
ના પ્રેરકનું કર્મણિી વિશ્વાસ ૫. વિશ્વાસ ગુડ (વિશે.) લાંબું,
ભૂતકૃદંત) મૂકેલું | દિમત (વિશે.)વધતું ભારે, મોટું | જ ! દુનિયા
પરાધે . પાછલે | લંબાતું
અધ ભાગ ઉપજાવનાર, પર
| કથાત્રો સ્ત્રી. વાઘેણુ; મેશ્વર, જગત્કર્તા | પાનું (અવ્યય) પછી| સાપણી કવિ શ્રી. આજી| જુથવ (વિશે.) પુય- સુમ (વિશે.) શુભ, વિકા, ગુજરાન | વાન, પુણ્યશાળી માંગલિક, સારું વતન. જીવતર, પૂર્વાર્ધ પું. પહેલે રૂમ શ્રી. અજિંદગી, જીવન | અધ ભાગ | સ્વચ્છતા, કાળાશ હિન ન. દિવસ ! પ્રસન્ન (કણનું | શાળા ન. શ્રવણ
(ગુણનું ભૂ. કૃ) | ભૂક) ખુશ થયેલું કરવું એ, સાંભળવું દુષ્ટ, ખરાબ " | દિયાત્રિ ન. મીઠા-| એ; ૫. કાન ફૂડ (વિશે.) દૂર | બોલાપણું | ચીન ૫.વિશેષનાગ
* પૃ. ૯૩ ની ટીપ + જુઓ.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
पुरुषः।
સંસ્કૃતમાદેશિકા साशङ्क (विश.)an सुख न. सुम, २२. सोत्कण्ठ (विश.)मातुर शीश,पडेमी, वडेमाटु यता, निरात स्वप्न ५. २१न
વાક योगिनः फलाशिनो भवन्ति। । आत्मनः पुत्राणां कर्मसु कौशलं अपराधिन मा क्षमस्व ।
प्रशंसति। अनुजीविने कुप्यति मर्ता। कृष्णो वसुदेवस्य सद्मनि दशरथस्य पुत्रो नाम्ना रामः। ' वसन्नम्बरादवतरन्तं ब्रह्मणः प्रजाः प्रजायन्ते ।
नारदमपश्यत्। राजन् कुशली भव।
श्रीषेणस्य रामो महिषी सूर्य कञ्चुकी राशामन्तःपुरेऽधिकृतः चन्द्रं चात्मन उत्सङ्गवर्तिनी
स्वप्नेऽपश्यत् । माविनोऽनर्थाञ् शातुं न सम- | अपराधिनः पुरुषान् दण्डयन्तु
र्थोऽस्ति जनः। . . राजानः। अश्मभिरश्वस्य गतिः कुण्ठिता। अश्मनेष निर्मितं दुष्टानां हृदयं जगत्कर्तुमहिम्नां फलं सर्वत्र . परकीयस्य दुःखस्य श्रवदृश्यते।
णेन न कदापि द्रवति। क्षेत्रगामिना वर्मना गच्छन्तं शुभानां कर्मणामारम्भः कल्यायात्रिकमपश्यम् ।
णाय। जनस्य कल्याणाय यतमानेन । जगता. कुटुम्बिनं मन्यत* रामेणात्मा क्लेशमुपानीयत।. मात्मानं साधुः ।
पहने माते ङ्, ण, न मावे मने अनी पूर्व १ २१२ लाय, भने એની પછી કઈ પણ સ્વર હોય તે કું, , બેવડાય છે.
नामना, याना पहने मत ए, ऐ, ओ औलाय २ ५७४ ५५ २१२ डोय, तो सन्धि यता माने म भुया अय, आय, अव, आव् न। અંત્ય , કે ૬ ને વિકલ્પ લોપ થાય છે. આ લેપથી સામસામા આવતા બે સ્વરની यिती नथी.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪ ૧૧
સંસ્કૃતમાર્ગાપશિકા
प्राणिनामुपकारायैव साधूनां जगति जीवितम् । प्रियवादिनां प्रियवादित्वं दैन्यं गण्यते शठैः । अज्ञानादात्मनो
विनाशायैन
केवलं राज्ञा दशरथेन व्यालीव कैकेय्यात्मनः सद्मनि निवेशिता ।
દેવદત્ત બુદ્ધિમાન છે. . બાપ દીકરાને સ્નેહથી ભેટયેા. નળ વિશ્વકર્માના પુત્ર હતા. પંખીએ આકાશમાં ઊડે છે. ચારા ધણીને અનુસરે છે. વૃક્ષા પવ તા ઉપર ઊગે છે. (હું) છે.કરાઓનાં નામ સંભારતા નથી.
ચામડાના જોડા કરાય છે. હિરને નાશ (એના) કામેાનું પરિામ છે.
ગુનેગાર માણસનું મન હ ંમેશાં શંકાશીલ હાય છે.
રાણીને સદેશા કંચુકી વડે રાજા કને લઈ જવાયા. (હું) મધુર રીતે 'ખાલતાં છતાં પણ સત્ય કહું છું. સવ સૃષ્ટિ બ્રહ્માથી ઉત્પન્ન થઈ.
૧૦૫
प्रसन्नो भवतोऽन्तरात्मा ।
दिनस्य पूर्वार्धे वृक्षाणां छाया आरम्भे गुर्व्यः क्रमेण
च क्षयिण्यः परार्धे तु पुरा लघवः पश्चाश्च वृद्धिमत्यः ।
हेम्नः संलक्ष्यते ह्यग्नौ विशुद्धिः श्यामिकापि वा ।
માણુસે। ભવિષ્યના બનાવ જાણુવાને વારંવાર આતુર હોય છે, યેાગીએ વડે હૃદયમાં શિવ (તી)
પ્રાથના કરાય છે. શત્રુઓનાં મસ્તક ઉપર રાજ્ વડે પગ મુકાયા.
વિદ્વાન માસ સદાચરણની હૃદ એળ ગતા નથી.
દૂર દેશમાં ( પેાતાના ) સુખી દીકરાઓની વાર્તા સાંભળીને તે ખુશ થયેા.
પશુએ વડે પણ પેાતાનાં બચ્ચાં ઉપર સ્નેહ દેખાડાય છે.
અરણ્યમાં ફળ ખાનારાઓ વડે સુખેથી ગુજરાન કરાય છે.
(તેણે) ધરમાં પરાણાને દવા પ્રમાણે પૂજ્યા.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંકતમાર્ગો પરશિકા
પse ૧૦ માણસ બુદ્ધિના મહિમાથી પ્રખ્યાત | માણસોનું હલકાપણું (એના) થાય છે.
કોથી થાય છે. સારા રાજા ઉપર પ્રજાને | બધાએ પ્રાણીઓ, પથરાઓ, અને વિશ્વાસ વધે છે.
આકાશ સરજ્યાં.
સવાલ ૧. કયારે અંતવાળાં નાના ને અને કયારે અને લેપ થાય છે? જ ને લેપ ન થતો હોય એવાં નામના દાખલા આપે.
૨. ખ7 અંતવાળાં, અને અંતવાળાં નામનાં રૂ૫ સરખા. નીચેનાં નામનાં રૂપાખ્યાન આપ
ઈમજિન્ન, વન, ,ગિર, લુઝિન , , ક્ષિત, વર્ણન, સીમર ઈ. ઈ.
૪. દ્િ અંતવાળાં નામનાં આલિંગ અંગ શી રીતે થાય છે? : ૫. , જૂ, 5 ક્યારે બેવડા થાય છે?
૬. પદતે ૫, છે, જો કે સૌ ની પછી સ્વર આવે તો શું શું થાય છે? એના નિયમ અને દાખલા આપે.
પાઠ ૨૭ મો સુ, વહુ, ને રિસ અથવા પર અંતવાળાં નામ ૧. ર અંતવાળા નામનું પ્રથમાનું એકવચન = પ્રત્યયને લેપ કરી અને ઉપાંત્ય એ હેય એને દીર્ધ કરવાથી થાય છે. પછી નામના અંત્ય શું છે વિસર્ગ થાય છે. (પૃ. ૭ની ટીપ * જુઓ)
૨. વ્યંજનાદિ પ્રત્યય લાગતાં, ને વિસગ થાય છે; પછી આ વિસર્ગની, પ્રત્યના પ્રથમાક્ષરના સંબંધમાં આવતાં પહેલાં આવી ગયેલા વિસર્ગ સંધિના નિયમ પ્રમાણે સંધિ થાય છે. (પૃ. ૧૫ ની ટીપt
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાહ ૨૦
સૂક્તમાર્ગીપદેશિકા
પૃ. ૧૭ ની ટીપ * અને પૃષ્ઠ ૧૮ ની ટીપ ↑ જુએ.)
૩. પર્ અને ચલ કે પથર્ અંતવાળાં પુંલિ`ગ નામાનાં અંત્ય ની પૂર્વે, પહેલાં પાંચ રૂપામાં ૬ ઉમેરાય છે, તથા ઉપાંત્ય જ દીધ થાય છે; પ્રથમાના એકવચનને છેડે વાન્ અને ચાન થાય છે.
૪. પુલિંગ નામેામાં દ્વિતીયાનાં બહુવચનથી શરુ થતા સ્વરાદિ પ્રત્યય. લાગતાં, અને નપુંસકલિ’ગમાં પ્રથમા, દ્વિતીયા, અને સખાધનનાં વિનચના મૈં પ્રત્યય લાગતાં વણ્ અંતવાળાં નામેાના વ્ તા ૪ થાય છે, (જેના પછીના વાંના આ લાપાય છે;) અને વ્યંજનાદિ પ્રત્યય લાગતાં, તથા નપુંસકલિંગની પ્રથમા, દ્વિતીયા અને સખેાધનનાં એકવચનમાં, `અંત્ય જૂ ના ર્ કે રૂ થાય છે.
૫. કલમ ૨ માં આપેલા નિયમ પણ લાગુ પડે છે.
સ્ અને યક્ અંતવાળાં નામેાને
બ
૬. નપુંસકલિંગમાં ઉપાંડ્યે જો મૈં આવ્યા હોય તેા પ્રથમા, દ્વિતીયા, મૈં સબાધનનાં એકવચનમાં એ જ્ઞ દીધ થતા નથી. બહુવચનને હૈં પ્રત્યય લાગતાં, ઉપાંત્યે જે કાઈ સ્વર આવ્યા હોય તે સ્વર દી થાય છે, અને એની પછી અનુસ્વાર ઉમેરાય છે.
૭. આ બધા શબ્દોમાં સખેાધનનાં એકવચનમાં ઉપાંત્ય સ્વર દી થતા નથી; ઉદા, ચન્દ્વમમ્, વિદ્યન-ઇત્યાદિ.
સમસ્ (પુંલિંગ ) ચંદ્ર
પ્રથમા.
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થાં
પંચમી
મુઠી
એકવચન
चन्द्रमाः
चन्द्रमसम्
चन्द्रमसा
चन्द्रमसे
चन्द्रमसः
દ્વિવચન चन्द्रमसौ
चन्द्रमोभ्याम्
""
૧૦૩
""
""
चन्द्रमसोः
મહુવચન
'चन्द्रमसः
चन्द्रमसम्
*
વપ્ ની પૂર્વે જો કાઈ નામમાં ર્ આવ્યા હોય તે, પ્ ના ૬ થયા હોય ત્યારે, એ ફ્ લાપાય છે; ઉદાઃ સેવિવર્-સેલુષઃ (હિં. બહુ.)
चन्द्रमोभिः
चन्द्रमोभ्यः
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
સપ્તમી
સમાપન
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થાં
પંચમી
શષ્ઠી
સપ્તમી
સાધન
પ્રથમા
દ્વિતીયા
તૃતીયા
ચતુર્થાં
પંચમી
ષષ્ઠી
સપ્તમી
સખાધન
चन्द्रमसि
चन्द्रमः
विदुषे
विदुषः
સંસ્કૃતમ પદેશિકા
चन्द्रमसोः चन्द्रमसौ
विद्वान्
विद्वांसम्
विदुषा
अनुस्वार थाय छे.
विद्वस (पुसिंग) विद्वान
विद्वांसौ*
""
विदुषि
विद्वन्
श्रेयांसम्
श्रेयसा
श्रेयसे
श्रेयसः
अ. वि. अने सं. मनः
""
श्रेयस
श्रेयन्
""
विद्वद्भ्याम्
श्रेयस् ( सिंग ) उत्याद्वा२४
श्रेयान्
श्रेयांसा
• "
विदुषोः
""
विद्वांसा
+ पृ. 3. टीप + मो.
"
श्रेयोभ्याम्
""
""
श्रेयसोः
मनस् (नथु.) भन
""
श्रेयांसा
माङीनां ३५ चन्द्रमस् प्रा.
मनसी
चन्द्रमःसु-सु
चन्द्रमसः
पाठ २७
विद्वांसः
विदुषः विद्वद्भिः
विद्वद्भ्यः
>>
विदुषाम्
विद्वत्सु
विद्वांसः
श्रेयांसः
श्रेयसः
श्रेयोभिः
श्रेयोभ्यः
* पहना अंतंभां ले नूनी पछी श्, ष् स् ह् आवे तो न् नो
,
"
""
श्रेयसाम् श्रेयःसु-सु
श्रेयांसः
मनांसि
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭ ૨૦.
પ્રથમ
अर्चिषः
સંસ્કૃતામાદેશિકા
શિવમ્ (નપુ) ઊભેલું પ્ર. દિ. અને સં. તરિચર તથા तस्थिवांसि બાકીનાં રૂ૫ દિક્ પ્રમાણે.
અહિં ( સ્ત્રીલિંગ) ત
अचिः अविषौ દ્વિતીયા अचिंषम्
કિંs તૃતીયા , अचिषा अचिभ्याम्
अर्चिभिः ચતુર્થી अचिंषे
अचियः પંચમી अचिषः
अचिभ्यः પછી
मर्विषोः
अर्चिषाम् अचिषि
g-g સંબોધન अर्चिः अचिषौ
मषिः
રો બિસ્મૃષિaણ (વિશે.) રહેલું | તમણ ન. અંધકાર, અંધારું પનીર્ (વિશે.) વૃધારે નાનું તસિવણ (વિશે.) ઊભેલું કુણ ન. ચક્ષુ, આંખ
તેડાણ ન. તેજ, તાપ fમ પં. ચંદ્રમા, ચંદ્ર - શિૌર્યું. દેવ, સ્વર્ગમાં રહેનાર કરણ ન. છંદ, વેદ
તુ પું. એક ઋષિનું નામ ચારણ (વિશે.) વધારે મોટું ! ઘર ન. ધનુષ, કામઠું તારું ન. ત૫
ન ન. આકાશ હુ વહુ અંતવાળાં નામનું સીલિંગ અંગ, નપુંસકલિંગની પ્રથમ, દ્વિતીય અને સંબોધનનાં દિવચન જેવું હોય છે (ઉદા. વિદુષી). ચિમ્ અને પ્રય સંતવાળાં વિશેષણોનું સીલિંગ અંગ માત્ર ઉમેરવાથી જ થાય છે.
• આ અને મૂય શબ્દનાં રૂપ એ પ્રમાણે થાય છે.
સપ્તમી
આખા
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
સત્તમાર્ગો પદેશિકા
પણ્ ન. પાણી, દૂધ મેથલ (વિશે.) વધારે પ્રિય, વહાલું મૂલ્ (વિશે.) વધારે માટે અન ન. મન
ચાલ ન. યશ, જશ, કીતિ
રાજ ન. રાક્ષસ
રમ્ ન. રજ, ધૂળ, પરાગ વાલ ન. છાતી વિલ ન. વચન
અધમ્ પુ, અધમ, પાપ અનન્તમ્ (અવ્યય) પછી અનૂમિ સ્ત્રી. અવિષય, અગાચર अविचलित ( = अ + विचलित
વિ+પહનું ભૂતકૃદંત) સ્થિર, હાલેચાલે નહિ એવું જાત પુ. કાંટા
ડીજ પુ. વિરાટ રાજાના સેના-. પતિનું નામ હા પુ. રામના પુત્રનું નામ દ્વૈત (ાનું ક્રમ. ભુ, ફૅ.) કરાયેલું, કરેલુ
તે (અન્યય) માટે, સારું, વાસ્તે બિન (વિશે.) ગુણી, ગુણવાન ગીર્થં (તનું કર્મણિ ભ્ર. ¥. ) જીણ, જાતુ, ધસાયેલુ' યુનિકૢ (વિશે.) દરિદ્ર, ગરીબ રાહળ (વિશે.) ભયંકર, દારુણુ
પાઠ ૧૦
ચૌદમ્ (વિશે.) વનમાં રહેનાર વચન ન. વય, ઉમર ારણ ન. વર્ષો, લૂગડું, કપડુ વિમ્ (વિશે.). વિદ્વાન, ભણેલુ
વેષણ પું. બ્રહ્મા શિલ ન. શિર, માથુ શ્રેયર (વિશે.) ચઢિયાતું, આબાદ, નપું. કલ્યાણુ
સરત્ ન. સરાવર વિષે ન. બળિકાન
હા શ્રી. એક શહેરનું નામ અલ (વિશે.) નવું નિશ્ચેષ્ટ (વિશે.)સ્તબ્ધ, સ્થિર, નિશ્ચળ પરિચિત ( પનિયાનુ" બ્રૂ. ¥.) પહેરેલુ
ક્રમ',
પૂનાસ્થાન ન. પૂજાના વિષય,
સત્કાર કરવા લાયક વસ્તુ પ્રિયા શ્રી. શકુંતલાની સખીનુ
નામ
મન્ત” પુ'. એક સૂર્ય વ’શી રાજા મદત્ત પું. માટેા રાજા, મહારાજા હિ ન. જાતિ (સ્ત્રી–વ કે પુરુષવર્ગ ); ચિહ્ન
વ પું. વરદાન, બક્ષિસ, પ્રસાદ રાજા શ્રી. શાખા, ડાળ, ડાળી શ્વેત (વિશે.) સફેદ, ધાળુ અંતર (લમ્સનું કેમ, ભૂ, કું.)
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४ २७
સતમાર્ગી પદેશિકા
તપેલું, તાપથી બળેલુ सहसा (अव्यय) हम, भेडा भेड
प्र+अस् १. ४, ५२२भै. नामवु वि+आप व्यापवु छा रहे
उद्यत् ( उद्+इनुं १. ई.) अगतुं व्रज् ञ. १, ५२स्मै. orj
ધાતુઓ
मुनयो वनौकसोऽभवन् । देवान् दिवौकसो वदन्ति । कनीयांसं भ्रातरमाह्वय । कुशो लबस्य ज्यायान् भ्राता । प्रेयसो जनान् स्मरति कृष्णः । उद्यन्तं चन्द्रमसं प्रेक्षस्व । तमोभिर्नभो व्याप्यते । वाससी परिहिते कन्यया । श्रेयसे यतते । शश्रूञ् शिरस्सु प्रहरति ।
हरण न. २, सह नवं यो
आ+श्रि
૧૧
વાયા
. १, उलय. माश्रम લેવા, આધાર રાખવા
आ+छ आहार ४२वा, मावु, યજ્ઞ કરવા
मनसा हरिं व्रजति । तपसां फलमनुभवतु । दुर्वासाः पाण्डवानां वसतिमगच्छत् । भूयांसोऽत्र धान्यस्य राशयो वर्तन्ते ।
रामो रक्षांसि हत्वा यशोऽविन्दत । गङ्गायाः पयांसि श्वेतानीति श्रूयते ।
विद्वद्भिरुपदिष्टो दशरथो यज्ञमाहरत् । भीमेन वक्षसि ताडितः की चकोऽमुहात् । बहूनि हवींष्यग्नौ प्रास्यति ।
नगरस्य समीपे तस्थिवद्भाजसैन्यमपश्यम् । सूर्यस्य तेजसा संतप्तः पान्थरछायामाश्रयते । द्वारकामध्यूषुषा जनस्य संपदो* मनसोऽप्यभूमिरभवन् ।
* એટલે કે, એ લોકાની સંપત્તિ મનની કલ્પનામાં પણ આવી ન શકે એટલી બધી હતી, એએની સંપત્તિ અત્યંત હતી.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ર : સંસ્કૃતમાગુંપદેશિકા
- પાઠ ૨૦ पसिष्ठस्य वासि श्रुत्वा विश्वामित्रेण सह रामस्य गमनं
વરસથવમકથત છે गुणाः पूजास्थानं गुणिषु न च लिङ्गं न च वयः । कैकेय्याः दारुणं वचः श्रुत्वा महाराजो दशरथः सहसा
भूमावपतन्निश्चेष्टश्चाभवत् । હરિએ વાણી વડે માને શાંત કરી. | તેમ છવ જુનાં શરીર તજે છે નારાયણને નાનો ભાઈ કાશીમાં છે. અને નવામાં પેસે છે. . પાણિનિ વેદોને “દસ” કહે છે. | રઘુએ ધનુષ અને બાણ વડે પવન ફૂલેમાંથી પરાગ લાવે છે પૃથ્વીને છતી. રાજાની કીર્તિ પૃથ્વી ઉપર પ્રસરે. |
અગ્નિમાં નખાયેલાં બલિદાન અગ્નિ પ્રિયવંદા દુર્વાસા પાસે ગઈ અને
વડે દેવતાઓ પાસે લઈ એની માફી માગી. |
જવાય છે. હરિએ (પિતાની) આંખો વડે
સારથિને ઘોડા હાંકતો જોયો. | . અયોધ્યામાં રહેલા લોકો સુખી હતા. રામના નાના ભાઈઓ વડે સેવા
પ્રકાશ પછી અંધકાર આવે છે થઈ.
અને અંધકાર પછી પ્રકાશ
આવે છે. વનમાં રહેનારા ઋવિઓના મઠ ઝાડની ડાળી અને પાંદડાંના
કાંટાઓ ઉપર જાળ છેડી દઈને કરવામાં આવ્યા હતા.
પક્ષીઓ આકાશમાં ઊડયાં. ભગીરી બ્રહ્માને (પિતાના) તપ | દરિદ્ર લેકેનું ધન હરણ કરવામાં વડે વશ કર્યા.
ઘણું મોટું પાપ છે. સવારના પાણીમાં કમળે છે. યોહાઓ કીર્તિને સારુ મૃત્યુને પણ રાજા વિદ્વાનને પૂજે છે.
ગણકારતા નથી. જેમ માણસ જનાં કપડાં તજી દે | નાને ભાઈ મેટા ભાઈની પાછળ
છે અને નવાં ધારણ કરે છે, | ચાલ્યા. 1 દ્વિતીયા વિભક્તિ વાપરવી. ચતુથી વિભક્તિ વાપરવી.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૮ .
સંસ્કૃતમાગપશિયા દેવ પાસેથી ઘણું વરદાન એણે 1. હેય છે. મેળવ્યાં.
સ્થિર મનથી પિતાના) ભક્તો પ્રામાણિક માણસોને (પિતાના) | વડે ઈશ્વર શોધાય છે.
જીવ કરતાં સત્ય વધારે પ્રિય | વિદ્વાન માણસ બધે પૂજાય છે.
૧. અ, , અથવા પથર અને વત્ અંતવાળાં નામના રૂપ સરખાવે.
૨. વર ના ૩ ને સુ કયારે થાય છે? અને એમ થતાં પૂર્વના નું શું થાય છે?
8. ઘણ અને વિષ્ણુ અથવા પ્રયત્ અંતવાળાં નામોનાં સ્ત્રીલિંગ રૂપ શી રીતે થાય છે?
૪. નીચેનાં નામનાં રૂપ લખે –
नमस्, धनुस्, जग्मिवस्, लघोयस्, पयस्, चकवस्, ज्यायस्, રાણુણ, પૌરૂ (. બી.), સેલિવ ઈ.
भाग ११ मो પાઠ ૨૮ મે
વિધ્યર્થ પરીપદ-પ્રત્યય એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પુરુષ ૧ વિ
૪ વિધર્થના પ્રત્યય હસ્તન તકાળના જેવા જ છે. અપવાદ માત્ર નીચે પ્રમાણે છે, પરૌપદ પુ. બ. વ. પ્રત્યય અને બદલે ૩ છે, અને આત્માને પદ ૫.૩ બ. વ. ૫.૧ એ. વ. અને પુ. ૨ અને ૫. ૩ના દ્વિ. વ.ના પ્રત્યયો
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
घसेम
અંજાભાશિકા
પાઠ ૨૮ ४१५२ ईस्त म् ५२.१ ३ ईद
ईताम्
આત્મચાર-અવય પુરવ ૧ કિ
લિપિ
ईमहि ५२५ २ ईथास् ईयाथा પુરુષ કે ઉત
इयाताम् ત્રિ વિધ્યર્થના પ્રત્યય ઘાતુમાં વિકરણ ઉમેર્યા પછી લગાડાય છે. અને સનાં વિધ્યર્થ રૂપ બીજી ચોપડીમાં આપ્યાં છે.
પરસ્પે. - એકવચન
દ્વિવચન. બહુવચન પુરુષ ૧ वसेयम् बसेष પુરુષ ૨ વરઃ
वसेतम् घसेत પુરુષ
ન
वसेताम् वसेयुः
૬ આત્મને. પુરૂષ ૧ युध्येय युध्येवहि . युध्येमहि પુરુષ ૨ युभ्येथाः युध्येयाथाम् . युध्यध्वम् ५१५ ३ युध्येत युध्येयाताम् युध्येरन्
વિધ્યર્થ (૧) સંભવ, આશા, પ્રાર્થના, ઈચછા, આશા ઈત્યાદિ બતાવે છે; (૨) એવા અર્થમાં પેટા વાકયમાં પણ વપરાય છે; (૩) તેમજ જેમાંનું એક વાકય બીજા કથ ઉપર આધાર રાખતું હોય, અને હેતુ કે શરત બતાવતું હોય તેવાં સકેિતિક વાકયોમાં પણ વપરાય છે.* બન, ૨, રુથાન અને તામને બદલે રજૂ, બ, માથાન, અને માતાનું છે. આ પ્રત્યામાં વ્યંજનાદિ પ્રત્યની પૂર્વે હું અને સ્વરાદિ પ્રત્યની પૂર્વે રિ ઉમેરાય છે, એટલો ફેર છે.
• ક્રિાતિપસ્યર્થનાં સાંકેતિક વાકય આમાંથી બાતલ કરવાં. .
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહ ૧૮
સંસ્કૃતમાદેશિકા
શબ્દો બદલેક (કવર . રસ્ત, | સુર્વચા સ્ત્રી. ખરાબ દશા, અવદશા
અને હેર ૫. ખેદ, થાક) માઠી હાલત મુસાફરીને થાક
દુધ ગ. ૪, ૫રસ્પે. દ્રોહ કરે જરૂરલાન ન. પ્રસન્ન કરવું એ
ધીર (વિશે.) ધીરજવાળે, ડાવો અહિત ૫. અભણ માણસ
વિશ્વ (વિશે.) (વરણ અને અviા પું. અપાય, ઈજા, દુઃખ
સાહથા સ્ત્રી. નામ) જેનું
નીરણ નામ છે તે અમૂિત (અમિ+મૂનું ભૂ.ક.).
થાયણમાં મી. (શા !. હરાવાયેલું, જિતાયેલું
ઈન્સાફ અને રમા એ. અહિત ના હિત નહિ તે, નુકશાન કચેરી) ઈન્સાની કચેરી આવા ન. આછાદનું અંતરાય, |. નિકા (નિ ) ગ. ૪, ઢાંકવું એ, આવરણ
આત્મને. નીપજવું હત (અવ્યય) અથવા
ઘર વિશે.) પારકું પણ ગ. ૧, આત્મને સમર્થ થવું | પ્રસિદર (કસિહનું કર્મણિ ભૂતમુદ્ર (વિશે.) હલકું, નજીવું, તુચ્છ કૃદંત) અડચણમાં આવેલું, અવર્ગ . ૧, આત્મને. નાહવું :
અટકાવેલું કાયાપતિ (ઉં. દિ. વ.) વરવહુ |
• પ્રથમ ન. (ઘણા વિશે -
પહેલું, પૂર્વનું અને સુત તપુ ગ. ૧, પરસ્મ. તપવું,
ન. સત્કર્મ) પૂર્વનું સત્યમ પ્રકાશવું
રાક (કાનું . કુ.) ખિન્ના સ્ત્રી. રાત્રિ
પામેલું, પહેચેલું, મળેલું હિં (અવ્યય) તે
હિર (અવ્યય) બહાર પિત્ત (વિશે.) તરસ્યું માથી સ્ત્રી. ગંગા હથિ ન. દળદર, ગરીબ હાલત | મૂરિ (વિશે.) બહુ લિત (વિશે.) દીન, કંગાલ, ગરીબ | મોરx (અવ્યય) અરે, અહ, રે
• પૂ. ૯૩ની ટ૫ + જુઓ. પૃ. ૧૧૧ની ટીપ * જુઓ.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
M
સંસ્કૃતમાં પદેશિકા
erfa (24044) on रक्षण न. २क्षणु, मयाव रज्जु श्री. होर
अधि+वस् ५२ मेसीने विसामो सेवा (स्थण दि. वि. से छे.)
विघ्न पुं. विम, मायालु, विपत्ति श्री. विपत्ति, सउट,
उत
આત विमार्ग पु. या रस्ता, पोटी ચાલ
विमुख (विशे.) रवेसा भोंवालु विभ्रामहेतो: (विभ्रामहेतु पु.
५४ २८
नी पंयमी . व. विश्राम पु. विसामो + हेतु थु. सय्यम ) વિસામાના સબખથી
शोभन (विशे.) सार, ठी
संश्रय थु. याश्रय, विश्रामनु
ઠેકાણું
समाज यु. समान, सभा
• •
} सुचरित नपु. सम्भ सुरभि (विशे) मुहार, सुंदर सुवृत्त (विशे.) सा, सद्दगुणी | fate durg, Hell org.
વાયા
विपदाभिभूतोऽपि न धर्म त्यजेयम् । इच्छामि सोमं पिबेद् भवान् । किं भो नृत्यं* शिक्षेयोत गानम् । भूरिणा प्रयत्नेन तत्त्वमवगच्छेः । पुत्राः सुचरितैः पितरौ प्रीणयेयुः । ईश्वरस्य पूजया शान्ति विन्देवहि । रज्जुं सर्प न मन्येध्वम् । दुर्दशां गते नरि क्षुद्रोऽप्यहितमाचरेत् । वर्धमानं व्याधिं जयन्तं शत्रुं च नोपेक्षेत । पण्डितानां समाजेऽपण्डिता मौनं भजेयुः । कुसुमैः सुरभिणि हर्म्येऽध्वखेदं नयेथाः । प्रजानामनुरञ्जनाय राजानो यतेरन् ।
* આ શબ્દ પછી કાઇ પણ સ્વર કે દ્રેષ વ્યંજન આવે તેા. અને લેપ
थाय छे.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃતમાં પદેશિકા
सुवृत्ताय नृपतये प्रजा न मुह्येयुः । यदि हरिर्विमार्णान्निवर्तेत शोभनं भवेत् । धर्मे रताः प्रज्ञा हरि पश्येयुः । वत्सो, मातुराज्ञामनुरुध्येयाथाम् । धैर्यमवलम्ब्य शत्रुभिः सह युध्येथाः । नारायणस्यालस्याहारिद्र्यं निष्पद्येत । शिष्यस्याविनयं गुरुर्न सहेत । विपत्तौ धीरो न मुह्येद्धर्म वा न परित्यजेत् । इच्छामि पुनरपि पुण्यां भागीरथी मवगाहे वहीत्यवदद्राम सीता । संधयाय प्राप्ते मित्रे प्रथमसुकृतानि स्मृत्वा क्षुद्रोऽपि न
विमुखो भवेत् ।
पाठ १८
तृषिताय जलं यच्छेद्धरेद्दीनस्य चापदम् । नीचैराख्यं गिरिमधिवसेस्तत्र विश्रामहेतोः ।
सूर्ये तपत्यावरणाय दृष्टेः कल्पेत लोकस्य कथं तमिस्रा । ઘેર પાછા આવા ત્યારે (તમારે એએ)* હાથ પગ ધેાવા. માણસાએ મિત્રાને વિસારવા નહિ.
(तुं ) ले ओर जाय तो (तु) भरी लय.
( ये ) थोपडीयो (जे) बाथमां सह नवाय. (તમારે બે જણાએ*) ગુરુ પાસે ન્યાયશાસ્ત્ર શીખવું. यहीं जाउनी छायामां (आप) मेसीओ. રાજાઓએ* પ્રજાઓને ઇજામાંથી બચાવવી.
( आपले ) परमेश्वरने शुद्ध अंतःस्थी भे. (तारे* ) गरी भाष्य सोने घन भाष
११७
♦ પૃ. ૬૪ ની ટીપ હું જુએ.
• આવાં વાક્રયામાં ગુજરાતીમાં કર્તા તૃતીયામાં આવે છે, પરંતુ સાતમાં કર્તા પ્રથમામાં રહે; અને ક્રિયાપદ ક–િવિધ્યમાં આવે.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃતમાર્ગો પરેણિકા (તમારી) ફરજોમાં (તમારે) ચૂકવું નહિ. માણસોએ કારણ વિના ગભરાવું નહિ. . માણસે બીજાના ધનન+ ભ રાખ નહિ. (એ) લુચ્ચાઓને મારવા એવું રાજાએ ફરમાવ્યું. (આપણે) દેશના રક્ષણમાં મરીએ તે કીર્તિ મેળવીએ. સાક્ષીઓએ ઈન્સાફની કચેરીમાં હમેશાં સાચું બોલવું. જે (હું) કાશી જાઉં તો ઘણું સંસ્કૃત પુસ્તકે લાવું.' જે (તમે) જૂઠું બેલે, તે અધિપતિ વડે શિક્ષા પામો. (હું) શત્રુ સાથે લડું (એવું વિચારીને)* રાજા સિપાઈઓને શહેર
બહાર લઈ ગયે. • જે (હું) ખરાબ કામ કરતો જેવાઉં તે અધિપતિઓ વડે દંડાઉં. જે ગરીબ બ્રાહ્મણે શહેરમાં ભીખ માગે તે એઓ કંઈ ધન મેળવે. (મારા) માબાપ ખુશ થાય (એટલા માટે)* મેં બહેનને બહુ
ધન આપ્યું. વરવહુએ દરરોજ ઘરમાં અગ્નિ પૂજ. માણસે ફરજ અદા કરવામાં શ્રમને ગણકાર નહિ. . શિષ્યોએ આચાર્યને નમવું. વિદ્ગોથી અડચણ આવેલી હોય તે પણ તમારે શરુ કરેલું કામ તજવું નહિ. '
સવાલ ૧. હસ્તન ભૂત અને વિધ્યર્થના પ્રત્યય સરખાવે.. ૨. વિમર્થ શા ચા અર્થમાં વપરાય છે? ૩. મોના ને લેપ કયારે થાય છે? ૪. નીચેના ધાતુઓના વિધ્યર્થ રૂપ આપ
૨, , જિમ, , , , , ચા, કાન, પા (કર્તરિ૫ અને કર્મણિ રૂ૫), 8 (કર્મણિ રૂ૫), અનુજ (કર્તરિ રૂપ અને કર્મણિ રૂ૫), શુ કર્મણિ રૂ૫), ગુરૂ (કર્તરિ રૂપ અને કર્મણિ રૂ૫) ઈ. ઈ.
+ દ્વિતીયા વાપરે. અતિ વાપરે. પૃ. ૧૧૭ ટીપ જુઓ.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
भाग १२ मो
પાઠ ૨૯ મા સામ
સંસ્કૃતમાં મુખ્ય સર્વનામ આ છેઃ સર્વ સ, સધળું; તપ્ તે, એ; પણ્ , એ; ચલૂ જે; જિર્ણ્ કાણુ અથવા શું; ગમવું હું અથવા અમે; ચુત્ તું અથવા તમે; મ્ આ; અદ્ભુ આ કૅ પેલું.
૧. આકારાંત સર્વનામના પ્રત્યય આકારાંત નામના જેવા જ છે; માત્ર નીચેના પાંચ પ્રત્યય પુલિંગમાં જુદા છે.
પ્ર. મહુ.
૫. એક.
પ્રથમા
દ્વિતીયા
ચ. એફ.
स्मै
એકવચન
દવેઃ
सर्वम्
सर्वेण
स्मात्
સર્વે પુલિંગ
सर्वस्मै
•
દ્વિવચન
सर्वो
सर्वस्मात्
सर्वस्य
सर्वस्मिन्
""
તૃતીયા
ચતુથી
પંચમી
પૃથ્વી
સપ્તમી
.
૨. આકારાંત સ્ત્રીલિંગ સર્વનામનાં રૂપ, આકારાંત સ્ત્રીલિંગ નામેાનાં જેવાં જ થાય છે. જે પ્રત્યય જુદા છે તે નીચે આપ્યા છે. એમાંના સામ્ સિવાય બાકીના પ્રત્યય લાગતાં આ હવ થાય છે.
ચ. એ. · ૫. એક.
૧. એક,
स्वास्
स्यास्
૧. બહુ
इषाम्
सर्वाभ्याम्
""
""
सर्वयोः
સ. એક. स्मिन्
૫. મહ. सामू
બહુવચન
सर्वे
सर्वान्
सर्वेभ्यः
"9
सर्वेषाम् सर्वेषु
સ એક.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
ષષ્ઠી..
સપ્તમી
ચામ્
.
સાતમા શિકા
ર સ્ત્રીલિંગ પ્રથમા सर्वा सर्वेसर्वाः દિતીયા सर्वाम् તૃતીયા सर्वया सर्वाभ्याम् सर्वाभिः ચતુથી सर्वस्यै
सर्वाभ्यः પંચમી सर्वस्याः
सर्वासाम्
सर्वासु નપુંસકલિંગ પ્ર તથા કિ પર્વનું સર્વે તાનિ
બાકીનાં રૂપ પુલિંગ પ્રમાણે ' ૩. પુલિંગમાં તત્, પત, ચ, અને જિન એ સર્વનામેનાં રૂપ હ, પ, અને , એટલે સકારાંત હેય અને જે રૂપ એઓનાં થાય, તેવાં થાય છે; પરંતુ ત અને પ્રજાનું પ્રથમાનું એકવચન અનુક્રમે રોજ અને પs & થાય છે.
૪. સ્ત્રીલિંગમાં આ સર્વનામેના રૂપ અનુક્રમે તા, પki, થા અને હા, એટલે, થાકારાંત હેય ને જેવાં રૂપ એનાં થાય તેવાં થાય છે; પરંતુ સ, અને પતનું પ્રથમાનું એકવચન અનુકમે ા અને ઘણા થાય છે.
*
*
*
નપુંસકલિંગઃ ] ત
तानि
एतानि પ્રથમા અને }.
यानि દ્વિતીયા
कानि • વાયમાં ૩ અને પુ: પછી કોઈ પણ વ્યજન આવે તે એઓને વિસબને અથવા પ થાય છે, ઉદા-૧ પુણઃ ઈત્યાદિ.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃતમાગશિકા બાકીનાં રૂપ પુલિંગ પ્રમાણે
૫. ત્રણે લિગમાં દ્વિતીયાનાં ત્રણે વચને માં, તુતીયાના એકવચનમાં, અને વકી-સપ્તમીના દિવચનમાં, તને બદલે વિકલ્પ પર વપરાય છે. (વાકષમાં એકવાર કેઈ નામ કે સર્વનામ પ્રજાઈ ગયા બાદ ફરી આ સર્વનામ પ્રજાતાં આ રૂપે વપરાય છે.)
પુંલિંગ એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન દ્વિતીયા હત૬ કે ન एतौ , एनौ एतान् । एनान् તૃતીયા
કે ઘી પછી–સપ્તમી
एतयोः । एनयोः
-
સ્ત્રીલિંગ
હતા કે વન
દ્વિતીયા પતા કે નામ છે કે જે તાર કે પાર વતીયા તથા કે નવા પછી–સપ્તમી
एतयोः । एनयोः
નપુંસકલિંગ द्वितीया एतद् एनद् एते । एने एतानि एनानि
(વતીયાનું એકવચન તથા પછી-સસમીનું દ્વિવચન પુલિંગ પ્રમાણે થાય છે; પન-પાન અને પતયો-યો)
| શબ્દો અક્ષર (વિશે.) સ્થિર, નિત્ય, અ- | કર્થ ગ. ૧૦, આત્મને. માંગવું,
વિકારી, જેમાં ફેરફાર થતો ! પ્રાર્થના કરવી નથી તેવું
અપ (વિશે) અ૫, નાનું, ઘેટું બલિહ (વિશે.) અખિલ, બધું, અરવત (વિશે.) સ્વચ્છ, ઉમદા સઘળું : "
પરમ પું. દીકરો હરી સ્ત્રી. જંગલ, વગડે પાયા૫પ્રયત્ન, શ્રમ
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨ સંસ્કૃતમાસિકા
પાઠ જ છ (૬નું ભૂ. કુ.) ઈલું, I 7 ગ. ૧૦, ઉભય. નાટક કરવું, ચાહેલું, ગમતું
ભજવવું , વિરુ છું. એક ષિનું નામ
| નિષ્ણાત (વિશે.) પ્રવીણ, હેશિયાર પfશન ન. એનું
યુવાન ન. પુરાણ; (વિશે.) પુરાણું ટીન (વિશે.) કુળવાન, ખાનદાન
પૂત (જૂનું કર્મણિ ભૂ. કુ) પવિત્ર, અપ (વિશે. ગુન ગુણ, અને
શુદ્ધ કરાયેલું - શાં જાણવું) ગુણ જાણનાર,
ખપર (ક+
પનું કમણિ ભૂ. ક) કદરદાન જે મ. ૧, પર. ગાવું
યુક્ત, જેડાયેલું, શરણે આવેલું
પ્રથા ન. પ્રયાગ, અલાહાબાદ શાહ (વિશે.) સુંદર જર્ચ ન. ચેરી
કવિ (વિશે.) બ્રહ્મને જાણનાર, આહિર ૫. લુચ્ચો, ઠગ, ખળ
તત્ત્વજ્ઞાની, બ્રહ્મવેત્તા પણ સ્ત્રી. દક્ષિણ
મા (વિશે.) મેરું મહાન નીય (વિશે.) દેખાવડ, ખૂબસુરત | મહિષાસુર ૫. પાડાના આકારને દિ સ્ત્રી. દિશા
એક દૈત્ય સુers (વિશે.) મુશ્કેલીથી મળી | વિતી સ્ત્રી. પૃથ્વી ન શકે એવું, દુર્લભ હુ શ્રી. દુર્ગા, દેવીનું નામ
રાજપુર ૫. રાજપુત્ર દેવાયતન ન. દેવળ, દેવાલય
તણી સ્ત્રી. રાણી થાવાથી સ્ત્રી. (દ્વિવચન) | સેવન ન. રૂદન, રડવું એ
આકાશ અને પૃથ્વી | વિત્ત ને. દોલત, ધન
* વ્યંજનથી શરૂ થતા પ્રત્યય આવે ત્યારે તેમજ પ્રએકવચનમાં તિરા શબ્દના ને , શું થાય છે. અધેષ વ્યંજનની પહેલાં શું થાય છે, અને શેષની પહેલાં શું થાય છે. (પૃ. ૨૭ ની ટીપ 5 જુઓ.).
If વન અને કે ઘરમાં જેને છેડે આવે છે તેવાં નામની. માફક મહત્વ શબ્દને ઉપાસ્ય મ પુલિંગના પ્રથમ પાંચ રૂપમાં, અને નપુંસકલિંગનાં પ્ર, સં. અને દ્વિ. નાં બ. વ. માં દીર્ધ થાય છે, અને અંત્ય ત ની પહેલાં ન મૂકવામાં આવે છે, સમાસમાં પૂર્વ ભાગમાં મહત્ત શબ્દ વાપરતાં એને મા થઈ જાય છે.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
18.२.
સંસ્કૃતમાગપશિકા विधृत (वि+d मन भूतत) | श्रुतिमत् (विश.) वेगना,विहान
ધારણ કરાયેલું, પકડેલું | सगर. सूर्यवश नाम भद्धेय (विशे.) विश्वास रामवा साध्य (विशे.) भने मे य योग्य, असा दाय
सामर्थ्य न. सामय', २
વાકી कोऽत्रागतः।
पण्डितैः सह राजाऽमाषत । कस्यैतानि पुस्तकानि।
कयोस्ते वाससी। कस्याः पुत्रा एते।
ययात्मानं पूतं मन्यते पसिष्ठयं पुरुषं ह्योऽपश्यं तमेवाहयामि।
स्तामरुन्धती वन्दस्व।
सर्वासु कलासु प्रावीण्यमुपगता सा बाला न *किंचिदवदत् ।
. राजपुत्रः। तेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो दक्षिणाम
यया महिषासुरो हतस्तस्यै यच्छम् ।
- दुर्गायै नमः। कस्मान+गराहत मांगतः।
ते नधौ प्रयागे संगच्छेते। एतेषां यद्यविष्ट तत्तक्रियताम् ।
याभ्यां चौर्य कृतं तौ पुरुषो याः कथाः पुराणेषु श्रूयन्ते ता राजाऽदण्डयत्।
एवैते नाटयन्ति। एतस्यामटव्यां पुरा ब्रह्मविदो स एवैष प्रदेशो यस्मिन्प्रियया . मुनयो न्यवसन् । . सह चिरमवसम्। यमदिन्युत्खाता ये च कपिलस्य येनैतदखिलं जगन्निरमीयत तस्मै कोपेन दग्धास्तान सगरस्यानम ईश्वराय।
स्मजान भगीरथो गङ्गाया तेषु तेषु शास्त्रेषु निष्णातैः जलेनोद्धरत्।
* किम् सपनामनां याने चित् अथवा अपि (सने चन) मय था प्रभाती रहीन मनिश्चयाय याय 2 SEl. किंचित् (न.) ४ कधित् (५.) so (माम निम्नां त्र जतिना ३५ने चित्-अपि-चन सारे .) _ + ५. ५९ नी ५६ असो.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪ સંસ્કૃત માર્ગદર્શિકા
પાઠ ૨૯ यासां विवाहाः स्वपुत्रैः सह । पुरा यानि वस्तूनि महता अमेण
समजायन्त तामिर्जनकस्य साध्यान्यासंस्तान्यधुना कन्याभिः प्रपन्नो राजा यन्त्राणां सामर्थ्यादल्पेन સાથોથોથામાદા જયારે રાણાના न श्यतेऽत्र कोऽपि रोदनं तु | किं तया धेन्वा क्रियते यस्या થવા
दुग्धं नोपलभ्यते । यस्या.स्त वित्तं स नरः कुलीनः . स पण्डितः स भूतिमान् गुणक्षः । स एव वका स च दर्शनीयः
सर्वे गुणाः काञ्चनमाश्रयन्ते ।। આઓ કોણ છે?
| પાસે ( પાડોશમાં) જે દાસીઓ તેઓને ધંધે છે છે?
હતી તેઓને રાણીએ પિતાને તે હરિની દીકરી છે.
છે. માટે કૂલ લાવવા ફરમાવ્યું. તેનું નામ શું છે?
મહારાષ્ટ્રિયોને રાજા આ ઘરમાં રામે કેને એમ કહ્યું ?
રહ્યો હતો. તે ગેવિંદને ભાઈ છે.
તે છોકરીઓમાંથી કઈ (બ. વ.) (હું) તે (કરા) સાથે નિશાળે
ગાય છે? ગયો.
અહીં આ પુસ્તક કોણે મૂકયું? તેણે નારાયણને પેલા છોકરાઓ
આ અવિકારી આત્માના સામર્થ્ય સાથે રમતો જોયો.
વડે આકાશ અને પૃથ્વી તેના મિત્રોમાંથી તે કાને સંભારે છે?
ધારણ કરાઈ રહ્યાં છે. તે નદીમાં માછલાં છે.
તેઓ (બે)એ ઉમદા કૃત્ય કર્યું નથી. તે તેનાથી અનુસરાય છે.
(કર્મણિ વાપરે.) જે માણસ ગામમાંથી આવેલા છે તેઓ ક્યાં છે?
તે અરણ્યમાં (હું) લાંબા વખત જે દેવને રાજા શકાય છે ત્યાંથી
સુધી રહ્યો, તેઓ આવે છે.
| કઈ દિશામાં પેલે લુચ્ચ ગયે ?
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાઠ હ
પેલા દેવાલયમાં લક્ષ્મીની સુંદર મૂર્તિ છે. હરિએ તેને વિશ્વાસ ન રખાય એવી વાર્તા કહી.
સત્કૃતમાં પદેશિક
સવાલ
૧. નામનાં રૂપાથી સર્વનામનાં રૂપ શી
બાબતમાં જુદાં પડે છે ?
૨. દશક, સંબંધાય અને પ્રશ્નાર્થ' સર્વનામનાં મૂળ વ્યંજનાંત છે. કે સ્વરાંત છે ? અને એમનાં રૂપ વ્યંજનાંત નામનાં કે સ્વરાંત નામનાં રૂપાને મળતાં છે?
પ્રથમા
દ્વિતીયા
૩. વાક્યમાં સંધિમાં લઃ અને ષઃ ના વિસગનું શું થાય છે? ૪. ચત્, સત્, વિમ્ અને પતર્ નાં ત્રણે લિંગમાં, તથા માધ્ (પુલિંગ અને નપુંસકલિંગ ) અને વિનાં રૂપ લખે.
૫. જિમ્નાં અનિશ્ચિત સર્વાંનામ તરીકે ત્રણે જાતિનાં રૂપ લખો.
તૃતીયા
તુથી
પંચાં
ષષ્ઠી
સપ્તમી
૧૫૦
જે (માણુ)ને લક્ષ્મી શોધે છે તે તે (લક્ષ્મી)ને મળવા મુશ્કેલ.
ક્રમ હાય ?
પાઠ ૩૦ મા
પહેલા તથા બીજો પુરુષ સ`નામ અમ (હું અથવા અમે)
દ્વિવચન
એકવચન
अहम्
मामू } मा
मया
मह्यम् } मे
मत्
मम 3 मे
मयि
आवाम्
3 नौ
""
आवाभ्याम् } नौ
29
आवाभ्याम् आवयोः नौ આવો
બહુવચન
वयम्
अस्मान् नः
अस्माभिः
अहमभ्यम् नः
अस्मत्
अस्माकम् नः
अस्मासु
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्वम्
स्वयि
સંસ્કૃતમાપ શિકા
પાઠ ૩૦ ગુમ (તુ કે તમે) પ્રયમાં
गुवाम्
यूयम् દ્વિતીયા त्वाम् । त्वा , वाम् युष्मान् ः તૃતીયા त्वया
युवाभ्याम्
युष्माभिः ચતુથી
તુમ કે તે , કે સામ્ युष्मभ्यम् वा પંચમી त्वत्
युवाभ्याम् युष्मत् ષષ્ઠી
युवयोः वाम् સપ્તમી
युष्मासु
વાક કપciઈવ . થોડે પામ્ કે ઘરમ+ | મારૂપ બનવું અપરાધ
મ શરણે જવું, તાબે | પ ઢ(વિશે.) ગભજ ગ. ૧, પરસ્મ. | થવું
રાયેલું રક્ષણ કરવું ૨૩ ૫. જીતનારે | g૬ ગ. ૧૦. ઉભય. વિશ્વાણ (વિશે.) | તાલન ન. મારવું એ, પાર જવું, ઓળંગવું વિશ્વાસ નહિ | મારા ત(વિશે.)થોડું નાનું રાખવા લાયક, | રાગ. ૧, આત્માને. | મૃતાર્થ ૫. સત્ય,
ભરોસાદાર નહિ | ત્વરા કરવી, અધીરા ! સાચેસાચું બાય સ્ત્રી. માન | થવું, ઝટ કરવું | તિ શ્રી. વિચાર,
આપવા લાયક સ્ત્રી કવિર (વિશે.)ઉચિત,
રાણાજ . દાસ, સેવક | લાગણી, બુદ્ધિ તૂ (અવ્યય) દૂર | માનિની સ્ત્રી. મદમાન
ચૈવ ન. દેવ, દશા વિજ્ઞ ૫. યજ્ઞ
| ભરેલી સ્ત્રી કરનારે
| નવિની સ્ત્રી, છોકરી | મારવું. ભોમિયો વાઘ વિશે.) આ [.નિમિત્ત ન. નિમિત્ત, | મેઘાઢ ન. વાંદળાંની જાતનું, આવું |
કારણું, બહાનું | ઘટા પાળિયા(વિશે.)દયાળુ, નિકટ (વિશે.)નિષ્ફળ, | રઘુનાથ ૫. રઘુઓના કરુણાળું
વ્યર્થ, ફળરહિત | રાજા રામ
યોગ્ય
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
1180
१२०
સૂર્ય
સંસ્કૃતમાર્ગોપશિકા लय धु. २, मान, | शिव न. स्या, सुभ | साक्षिन ५. साक्षी, અંશ
सवित पु. सविता, साडी वियोग थु. वियोग ।
। सोमवासर ५. सोमवार
વાક્ય नाहमपराधी।
| युग्मदधिगतां वाती सर्वेभ्यः रघुनाथः विह्यत्यावयोः।
शंसामि। कुत्रास्ति मे पुत्रकः। तस्य पीडां हर्तुमस्माभिश्चिन्तित भगवति त्वामहं वन्दे।
उपायो निष्फलोऽभवत्। मास्मानवधीरय।
तव सुचरितं ममेव प्रतनु यतो विष्णुवेोऽवतु।
न दीर्घ कालमावां सुखत्वया सहोपवनं गन्तुमिच्छामि । । मन्वमवाव । आयें कथयामि ते भूतार्थम्।।
त्वरते मम मनोऽध्ययनाय । मधं.धनं न यच्छसि। शिवो वः शिवाय भवतु।
अस्माकमश्व एषः। बालको युवयोः पिता क्वास्ति। | क्व गता ते, माता। पृथिवीं रक्षत्सु युष्मासु कुतो | पतस्य वृत्तान्तस्य श्रवणेन नो भयम् । .
.. पर्याकुलमावयोर्मनः। दीनेष्वस्मास्वप्येताहशो भवतः स्नेहः । मरुता मेघजालमिव देवेनास्माकं सर्वे मनोरथा निरस्ताः। किं तव पापे रामेण मया वा पापं कृतमित्यपृच्छत्कुद्धो दशरथः
कैकेयीं येन निमित्तेन तस्यैवं त्वमनायाद्याधता। xकमपराधलवं मयि पश्यसि त्यजसि मानिनि दासजनं यतः।। • सपाय श द्वितीयामा १५२१५ छ.
* આ ધણીનું સ્ત્રી પ્રત્યે કહેવું છે. જ્યારે ઉર્વશી વેલ બની ગઈ ત્યારે પુરૂરવાએ ઉન્માદમાં આમ કહ્યું છે.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮ સંસ્કૃતમાશિ
પાઠ ૩૦ तेषां वधूम्त्वमसि नन्दिनि पार्थिवानां येषां कुलेषु सविता च गुरुवयं ॥ यूयं वयं वयं यूयमित्यासीन्मतिरावयोः। किं जातमधुना येन यूयं यूयं वयं वयम् ॥ તું ડાહ્યો માણસ છે.
સાક્ષીઓને મેં સેમવારે આવવાને હું ભારેસાદાર માણસ નથી એમ ! હુકમ કર્યો. (કર્મણિ)
તું વહેમ લાવે છે? જ્યારે તમે મારે ઘેર આવ્યા ત્યારે મેં જયારે તમે પર્વત ઉપર ચડ્યા. • તમને ધાન્યના ઢગલા આપ્યા.
ત્યારે તમારો બેમિ કેણ હોં? | તું હરાવા એટલે તારા સિપાઈઓ તને આ વાત કેણે કહી?
જીતનારને તાબે થયા. મારા બાપ કાશી ગયા, અને
અમે (બેએ) ઘણા ઋષિઓના જ્યારે એ પાછા આવ્યા, ત્યારે
- આશ્રમ જોયા. એ બહુ પુસ્તકે લાવ્યા અને
આ ફૂલો અમે લાવ્યા. (કર્મણિ) મને એ આપ્યાં.
મારી પાસેથી એ વાર્તા એને મળી. ત્યાં જે થયું તે અમને કહે.
તમે (બે) સઘળાં માણસોને મારી ચોપડી ક્યાં છે, એમ મેં નિદૉ છે. ' તમને પૂછ્યું.
હું તને આ બંક્ષિસ આપું છું. અમારાથી છૂટા પડવામાં દિલગીર તારી પાસેથી ડાહ્યા માણસોને થાઓ મા.
માર્ગ મેં જાણે. (કર્મણિ) તારી મહેરબાનીથી અમે સઘળી અપરાધ વિના યજ્ઞ કરનારાઓએ સંકટ એગ્યાં.
મને માર્યો. તેઓએ એ વખતે જે કર્યું તે | હે દયાળુ પિતા, અમે–તારાં મને યાદ છે.
| છોકરા–ઉપર ગુસ્સે ન થા. ? આ વસિષનું સીતા પ્રત્યે બાહવું છે. રામ જેના વંશમાં જન્મ્યા હતા તે સૂર્યવંશી રાજાઓના વસિષ્ઠ પુરહિત થાય. (આ વાકચ જુએ. વયમ બહુવચન છતાં વકતા પિતે એક જ હોવાથી જુ એકવચનમાં જાય છે.)
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
પઠ છે
સંજીરામાપ શિકા અમે, તેના મિત્રેથી એ દૂર ; તું પાળનાર છતાં, તારી પ્રજા - ભટક.
વિપત્તિ કેમ ભેગવે? તારા વડે એ કૂતરાને મારવામાં આપણામાં હરિ શ્રેષ્ઠ છે. આવ્યા એ અયોગ્ય કૃત્ય કરાયું. |
વયત
ચતુથી
પાઠ ૩૧ મો " બાર આ કે પેલું, વ આ
અરણ પુલિંગ
એકવચન દ્વિવચન પ્રથમ સૌ
અક ममी દ્વિતીયા ममुम्
अमुन् તતીયા अमुना
अमूभ्याम् अमीभिः अमुष्मै अमुभ्याम् अमीभ्यः પંચમી अमुष्मात् ષષ્ઠી અનુષ્ય, अमुयोः अमीषाम् સપ્તમી अमुष्मिन्
પ્રથમાના એકવચન વગર મન પુલિંગ રૂપ શિખવવાની ટૂંકી રીત – એમ ધારે કે અક્ષ ને બદલે મૂળ શબ્દ છે; એનાં સર્વ પ્રમાણે પુલિંગ રૂપ કરે, એ રૂપનાં જૂને ઠેકાણે જૂ મૂકો, અને ઉર્વના માં મળેલો સ્વર ને હસવ હેય તે એને બદલે ૩ મૂકો, અને દીધું હોય તે મૂકે; વળી, એ રૂપમાં બહુવચનમાં
ત્યાં હોય ત્યાં શું મૂકે એટલે ઉપર લખેલાં રૂપ થશે. તૃતીયાના એકવચનમાં અને બહુવચનનાં રૂપ મન અને અવૈ ન ધારતાં, મન અને મિ ધારી બનાવવાં. ને થવા બાબત પૂર્વે જે ટીપ આપેલી છે તે લાગુ પાડવી. આવી જ રીતે સલિંગમાં પણ મૂળ કલા ધારી પેટે રૂ૫ ૦૫નવવાં.
૧
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
130
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
षष्ठी
સપ્તમી
પ્રથમા
દ્વિતીયા
अ. तथा हि.
તૃતીયા
યતથી
પંચમી
લખી
સસમી
પ્રથમા
દંતીયા
પ્રમા
દ્વિતીયા
સતમાર્ગીપણા
સ્ત્રીલિંગ
એકવચન
असौ
अमूम्
अमुया
ममुष्यै
अमुष्याः
39
अमुष्याम्
अदः બાકીનાં રૂપ પુલિ'ગ પ્રમાણે.
નપુંસકલિંગ
એકવચન
अयम्
इमम् (पनम् )
अनेन (पनेन)
अस्मै
अस्मात्
अस्थ
अस्मिन्
इदम् *
इयम्
इमाम् (पनाम् )
""
દ્વિવચન
अभू
अमुभ्याम्
स्त्रीसि ंग”
"
अमू
દ્વિવચન
इमौ
??
अमुयोः
""
""
माभ्याम्
99
33
अनयोः (एनयोः)
""
18
इमे
(एने)
બહુવચન
मभूः
>>
अमूभिः 'अभूभ्यः
( पनौ) इमान् (पनान् )
एभिः
एभ्यः
""
अभूषाम्
अभूषु
ममूनि
બહુવચન इमे
""
पषाम्
पपु
इमाः
( एनाः)
99
* આ સત્રનામનાં દ્વિતીયાનાં ત્રણે વચનમાં, તૃતીયાનાં એકવચનમાં અને પછી તથા સપ્તમીના દ્વિવચનમાં ત્રણે લિંગમાં, પૂર્વે આપેલા નથી થયેલાં રૂપ પણ નિપે વપરાય છે. ( આ સર્વાંનામનાં પુતની જેમ વિકલ્પ રૂપ થાય છે, તે ત્યાં त्यां संभ्रमांव्याभ्यां छे.)
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુથી
સકૃતમાર્ગો પરણિકા વતીયા ' નવા (ઉનાવા) શાળાનું मामिः • ' બહૈ
माभ्यः પંચમી
मस्याः પછી
અનાથ (જનતા) आसाम् સસની अस्याम्
मासु નપુસકલિંગ wથમાં
इमानि દ્વિતીયા
, (નવ) , (ને) , (વનાર) બાકીનાં રૂપ પુલિંગ પ્રમાણે.
શબ્દો અક્ષા સ્ત્રી. અદેખાઈ, હરીફાઈ | દશ (વિશે) દશ્ય, દેખાય એવું અથવા (અવ્યય) અથવા કે, કિંવા, | રેવાર પું. દેવદારનું વૃક્ષ - અગર, યા
કુત: (અવ્યય) જલદી, તરત સર્વ સ્ત્રી. એક અસરા પુગીત વિશે.) (કુર દીકરે અને
વર્ય પું. કંજુસ માણસ, કદરી | ત કરેલું) દીકરા તરીકે પાણી પુ. (વિ અને ઈંડા રાજા) માનેલું, દત્તક લીધેલું કવિરાજ
પુરણ (અવય) સંમુખ, આગળ જિટ્સ (અવ્યય)
પુણઘાનિ વિશે.) પુષ્પ ધારણ મા શણગારવું
કરનારું, ફૂલવાળું વાર્તા સ્ત્રી. ખાડે વૃષાર પુ. ગીધ પક્ષીઓને રાજા;
દૂર ગ. ૧૦, પૂરવું, ભરવું - જટાયુ
જય (વિશે.) દેવા ગ્ય, લગ્નમાં છર (જનું કમણિ ભૂતકૃદંત) આપવાનું છુપાવેલું, ઢકિલું
કમર પું. ઉત્પત્તિ, ઉત્પત્તિસ્થાન વાવ . ઉતાવળ, ત્વરા
પ્રિયતમ (વિશે.) સૌથી પ્રિય, (વિશે.) દુખી, દિલગીર છે વહાલામાં વહાલું
Sા
.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
Ave
સંસ્કૃતમ પદેશિકા
પ્રિયાગવૃત્તિ શ્રી.(ક્રિયા વહાલી અને પ્રવૃત્તિ ખખર)વહાલીની ખબર મિક્ષા શ્રી. ભિક્ષા ઔર શ્રી. બીકણું શ્રી મહિાક્ષી શ્રી. મનહર આંખવાળી મમ્ યું. મધ કરનારા, ભમરા રચ્છ યું. ધાડા
વિમ્ પરૌં. થાભવું, અટકવું રીતિ શ્રી. રીત
હતાયુદ્દ ન. લતામંડપ, વેલના માંડવા
વતનું (વિશે.) સુંદર અંગવાળુ, ખૂબસૂરત
વા સ્ત્રી. હાથીની પત્ની, સહચરી
યાલ પુ. રહેઠાણ વિત્રિય (વિશે.) અપ્રિય; ન. વાંક
વીષિ શ્રી. શેરી, રસ્તા
વૃષમધ્વજ્ઞ હું. શિવ યાજ્ઞેય (વશે.) સમજાવવાનું શિવાય પુ. શિવનું દેરું સંગત ન. સંગતિ, ઢાસ્તી
સંગમ યું. સ`ગમ, મેળાપ સંગમોલ વિશે.) મળવાને આતુર સારા પુ. એક જાતનું પક્ષી સાહન ન. સાહસ, ક્રમ
સ્રોન ન. રત્નરૂપ શ્રેષ્ઠ સ્વાદુ (વિશે.) સ્વાદિષ્ડ
વાયા
इदमासनमलं क्रियतां भवता ।
मृगस्य नवस्याशमयेवामी रथ्या धावन्ति ।
अनया रीत्या व्याख्येयोऽयं ग्रन्थः ।
પાઠ-૧
वत्स विरमास्मात्साहसात् । अमू तौ तरू यौ ह्योऽपश्यम् ।
अस्मै विदुषे ब्राह्मणाय दक्षिणां प्रयच्छ । अनयोः कन्ययोः संगतं मे रोचते । * इमं सारङ्गं प्रियाप्रवृत्तयेऽभ्यर्थये ।
* આ નિશાની જે જે વાયા ઉપર મુશ્કેલી છે, તે વાકયા એક રાજાનાં ખેલેલાં છે, એ રાજા પેાતાની પ્રિય પત્ની સાથે એક કુંજમાં વિહાર કરતા હતા. તેવામાં કાઈ ચમત્કારી યોગે કરીને એ સ્ત્રી એકાએક ગૂમ થાય છે; એની શોધમાં એ જ ગલમાં પશુ પક્ષીને એની ખબર પૂછતા ફરે છે. આ ચિહ્નનું બીજું વાકય હાથી પ્રત્યે કહેલું છે.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાજિક + अयं स ते तिष्ठति संगमोत्सुको विशसे भीरु यतोऽवधीरणाम् ।
ममुं पुरः पश्यसि देवदारु . पुत्रीकृतोऽसौ वृषभध्वजेन । * स्त्रीरत्नेषु ममोर्वशी प्रियतमा यूथे तधेयं वशा। * मधुकर मदिराक्ष्याः शंस तस्याः प्रवृत्ति
वरननुरथवासौ नैव रष्टा त्वया मे। * हंस प्रयच्छ मे कान्तां गतिरस्यास्त्वया हता।
अस्मिन्नेष लतागृहे त्वमभवः। अस्यैवासोन्महति शिखरे गृध्रराजस्य वासः । मनोहरा अमी वृक्षा श्यन्ते पुष्पधारिणः । भगच्छदमुया वीथ्या दास्यमूं द्रुतमानय । कृतं किमेभिस्तव विप्रियं य
दनिष्टमेशामसि कर्तुमुद्यतः । पादानमीषां प्रणतो यतोऽसौ
भद्रं ततोऽमीभिरमुष्य कार्यम् । पुयों पुराऽस्यां किल कालिदासो
नानाभवद्यो व्यवसत् कधीशः।
यदि प्रसन्ना भगवतीमं वरं याचे। मरिमल्लँके यत्क्रियते तस्य फलेममुष्मिल्लोकेऽनुभूयते । - एमिर्वचोभिः सान्त्वय मे दुःखितां भार्याम् ।
हे सीते पुत्राविमौ ते।
-
+ કદાચ મારે એ અંગીકાર નહિ કરે, એવી ધાસ્તી રાખતી કુમારિકા પ્રત્યે એના પ્રિયતમનું આ બેલવું છે
# શિવને વહાલા એક ઝાડ વિશે, એક જણનું બીજા પ્રત્યે આ કહેવું છે. . હું દંત્ય વ્યંજન પછી જ આવ્યો હોય તો તે દંત્યનો થાય છે; પરબ न ५७ ल् मा at न ने १६ मनुनामि ३ () mb. .
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪ સંસ્કૃતમાગેપદેશિકા
પાઠ ! આ મારી પડી છે.
મેં મારું સોનું આ બે) ચેરી આ માણસ પોતાના રાજાની પાસેથી બચાવ્યું. છતથી ખુશ થાય છે.
રણસંગ્રામમાંથી દોડતા એ સિપાઈને આ છોકરીઓ નૃત્ય શીખે છે.
મેં જોયું હતું. આ ગામોમાં બહુ વિદ્વાન છે.
| મુસાફર પેલા માર્ગથી ગયે. હું આ અખોએ દેખતો નથી.
માટીથી આ બે ખાડા પૂરો. આ ઝાડ ઉપર વદરે છે.
કંજુસ માણસની પાસેથી હું આ નદીઓમાં બહુ પાણી છે.
ભિક્ષાની આશા રાખતા નથી. આ પર્વત ઉપરથી બહુ પથ્થરો પડેલા છે.
આ નદીથી રાજાનો મહેલ (બે) મેં આ લાકડી વડે ચેરને માર્યો.
કેશ. છે. મેં આ સ્ત્રીઓને શિવનાં દેરામાં એ સ્વાદિષ્ઠ કરી મને આપ. જોઈ.
આ હરણ વડે શ અપરાધ કરાયો ? આ નદીઓનાં ઉત્પત્તિસ્થાન આ (બે) નદીઓને સંગમ હિમાલયમાં છે.
પવિત્ર છે. આ છોકરાઓને અને પેલી છોક- આ વસ્ત્ર વડે ઢંકાયેલે હું અદશ્ય
રીઓને કેટલાક લાડુ આપે. થાઉં છું.' મેં પેલા પર્વતના શિખર પરથી આ (બે) કન્યાઓ પણ લગ્નમાં ઊતરતા વાઘને જોયે.
આપવાની છે.
સવાલ ૧. કયાં સર્વનામનાં રૂપ કેવળ વિલક્ષણ થાય છે? ૨. અરણ્ અને દ૬ (ત્રિ.) તથા અમર્ અને સુખનાં રૂપ આપે. 8. વરૂનાં રૂપ બનાવવાની ટૂંકી રીત સમજાવે ૪. દત્ય વ્યંજન પછી જ્ આવે તે સંધિ શી થાય? '
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાઠ ૩રમો
[सुभाषित संहा] विद्वत्त्वं च नृपत्वं च नैव तुल्यं कदाचन । स्वदेशे पूज्यते राजा विद्वान् सर्वत्र पूज्यते ॥ वरमेको गुणी पुत्रो न च मूर्खशतान्यपि । एकश्चन्द्रस्तमो हन्ति । न च तारागणोऽपि च ॥ * एकेनापि सुवृक्षेण पुष्पितेन सुगन्धिना।
वासितं तद्वनं सर्व सुपुत्रेण कुलं यथा ॥ उत्सवे व्यसने चैव दुर्भिक्षे शत्रुविग्रहे। राजद्वारे श्मशाने च यस्तिष्ठति स बान्धवः ॥ दुर्जनः प्रियवादी व नैतत् विश्वासकारणम् । मधु तिष्ठति जिह्वाग्रे हृदये तु हलाहलम् ॥ दुर्जनः परिहर्तव्यो विद्ययालङ्कतोपि सन् । मणना भूषितः सर्पः किमसौ न भयंकरः ।। कुलीनैः सह संपर्कः पण्डितैः सह मित्रताम् । शातिभिश्च समं मेलं कुर्वाणो न विनश्यति ॥ यो ध्रुवाणि परित्यज्य अध्रुवं परिषेवते । ध्रुवाणि तस्य नश्यन्ति अध्रुवं नष्टमेव च ॥ पादपानां भयं वातः पनानां शिशिरो भयम् । पर्वतानां भयं वज्रः साधूनां दुर्जनो भयम् ॥ तस्मात्स्वविषये रक्षा कर्तव्या भूतिमिच्छता। यसै वाप्यते स्वर्गौ रक्षणात्प्राप्यते यथा ॥ यथा फलानां पक्वानां नान्यत्र पतनाद्भयम् । एवं नरस्य जातस्य नान्यत्र मरणाद्भयम् ॥ + हन् १. २, ५२भै. पशु-तरित... 3 . मे * एक सर्वनाम, तेनां सर्व २i ३५ याय छे. x . ८ ना मात्मन, वित...प्र.से..
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
6
.
સંસ્કૃતમાણિક न भीतो मरणादस्मि केवलं दूषितं यशः । विशुद्धस्य हि मे मृत्युः पुत्रजन्मसमः किल ॥ अपापानां कुले जाते मयि पापं न विद्यते। यदि संभाव्यते पापमपापेन च किं मया ॥
अर्थमनर्थ भावय नित्यं नास्ति ततः सुखलेशः सत्यम् । पुत्रादपि धनभाजां भोतिः सवत्रैषा विहिना रीतिः ॥ का तव कान्ता कस्ते पुत्रः संसागेऽयमतीव विवित्रः। कस्य त्वं वा कुत मायातस्तत्त्वं चिन्तय तदिदं भ्रातः ॥ शत्रौ मित्रे पुत्रे बन्धौ मा कुरु यत्नं विग्रहसंधी। भव समवित्सः सर्वत्र त्वं वाञ्छस्याचगद्यदि सत्तत्त्वम् ।।
महता पुण्यपण्येन क्रोतेयं कायनौ स्त्वया ।
पारं दुःखोदधेर्गन्तुं तर यावन्न भिद्यते ।। धैर्य यस्य पिता क्षमा च जननी शान्तिश्चिरं गेहिनी सत्यं सूनुरयं दया व भगिनी भ्राता मनःसंयमः । शय्या भूमितलं दिशोऽपि वसनं शानामृतं भोजनमेते यस्य कुटुम्बिनो पद सखे कस्माद् भयं योगिनः ॥
विपदि धैर्यमथाभ्युदये क्षमा सदसि वाक्पटुता युधि विक्रमः । यस चाभिरुचियसनं श्रुतौ
प्रकृतिसिद्धमिदं हि महात्मनाम् ।। आलस्य हि मनुष्याणां शरीरस्थो महारिपुः । नास्त्युचमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति ॥
* ગૌ શબ્દનાં રૂપ, સંધિના નિયમ પ્રમાણે પાઠ ૨૫ માને મથાળે આપેલા સામાન્ય પ્રત્યય લગાડવાથી થાય છે.
+ આ શખનાં રૂ૫ અનિયમિત રીતે થાય છે.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
"સ્મૃતમ પદેશિકા
I
मस्ति ब्रह्मारण्ये कर्पूरतिलको नाम हस्ती । तमवलोक्य सर्वे शृगालाश्चिन्तयन्ति स्म, यद्ययं केनाप्युपायेन म्रियते तदास्माकमेन देहेन मासचतुष्टयस्य भोजनं भविष्यति । तत्रैकेन वृद्धगृगालेन प्रतिज्ञातं मया बुद्धिप्रभावादस्य मरणं साधयितव्यम् । अनन्तरं स वञ्चकः कर्पूरतिलकसमीपं गत्वा साष्टाङ्गपातं प्रणम्यावददेव दृष्टिप्रसादं कुरु । हस्ती ब्रूते करत्वं कुतः समायातः । सोऽवदजम्बूकोऽहं सर्वैर्वनवासिभिः पशुभिर्मिलित्वा भवत्सकाशं प्रस्थापितो, यद्विना राशाऽवस्थातुं न युक्तं तदत्राटवी राज्येऽभिषेक्तुं भवान्सर्वस्वामिगुणोपेतो निरूपितस्तद्यथा लग्नवेला न विचलति तथा कृत्वा सत्वरमागम्यतां देवेन । इत्युक्त्वोत्थाय चलितः । ततोऽसौ राज्यलोभाकृष्टः कर्पूरतिलकः शृगालवर्त्मना धावन् महापङ्के निमग्नः । ततस्तेन हस्तिनोक्तं सखे शृगाल, किमधुना विधेयं, पङ्के निप तितोsहं म्रिये, परावृत्य पश्य शृंगालेन विस्वोक्तं देव मम पुच्छकावलम्बनं कृत्वोत्तिष्ठ यन्मद्वयसि त्वया प्रत्ययः कृतस्तदनुभूयतामशरणं दुःखम् ।
५४३२
110
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧. ૬ અથવા ફ્ ના ગુણુ અર્, અને
परिशिष्ट સંધિ – નિયમા
ગુણ અને વૃદ્ધિ
ગુણુ ૬, ૩ અથવા ગુણુ ઔ, અથવા ≈ના ગુણ અર્જુ થાય છે.
૨. ચની વૃદ્ધિ આ, ર્ ર્ફે અથવા ૬ ની વૃદ્ધિ ૬; ૩ % અથવા ઓ ની વૃદ્ધિ ઔ, ની વૃદ્ધિ માર્, અને હ્રની વૃદ્ધિ ગાભ્ થાય છે.
અથવા
રા
૩. સંસ્કૃતમાં એ સ્વર લગાલગ આવે ત્યારે સંધિ થાય છે. ૪. બે સ્વર પાસે આવ્યા છતાં સંધિ થતી નથી, એવું થાડે જ પ્રસંગે બને છે.
૫. જ્યારે નામ કે ક્રિયાપદના દ્વિવચનને છેડે હૈં, ઝ (દી) ૩૬ આવ્યેા હાય ત્યારે પછીના.સ્વર સાથે એની સધિ થતી નથી; ની+ આોયિ-નિરી આìન્તિ. આની સાથે નીચેના નિયમ ૧૩, ૩૭ અને ૪૨ જુએ.
૬. છેલ્લા ચાર સ્વર (૬, વે, ઓ, ઔ, ) સિવાયના ખીજા કાઈ પણ સ્વર પછી હવા આવે તે સંધિ કરવી, અથવા તે સંધિ ન કરતાં માત્ર પૂર્વાંના સ્વર દીધ' હોય તા હસ્વ કરવા; બર્થેન+જિમ્ અર્ધ્યન ઋષિમૂ; અથવા (નિયમ ૭ મુજબ) અર્ધ્યવિમ્ ।
૭. જો આ કે આ પછી
સ્વ કે દી` ૬, ૩, ૪ કે હૈં આભ્યા હાય, તા પાસે આવેલા ખે સ્વાને બદલે પર (પછીના) સ્વરને ગુણ મુકાય છે; =લે ।
૮. મૈં અથવા આ પછી ૬ કે તે આવે, તેા પાસે આવેલા સ્વર મળી જઇને, એ બન્નેને ઠેકાણે જે થાય છે; દૈવત્વે= પેઃ । વળી એ કે
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદ્ધિ-નિયમ
સાતમા પદેશિકા
૧૩૯
આ પછી ઓ કે શો આવે, તેા પાસે આવેલા સ્વર મળી જઈને ઔ થાય છે; રૃપનો=રૃપ |
૯. છેલ્લા ચાર સ્વરા (૫, છૅ, ઓ, ઔ, ) સિવાયના બાકીના ક્રાઈ પણ હસ્ત્ર અથવા દીધ સ્વર પછી સજાતીય ( એને એ) સ્વર હસ્વ કે દીધ આવે, તેા પાસે આવેલા એ સ્વર મળી જઇ બંનેને ઠેકાણે દીધ' સ્વર ચાય છે; હૈસ્થઃ કૃત્યાર: વિદેશ:-વીશઃ ।
૧૦. હવ કે દી` ૬, ૩, ૪ તે હૈં પછી વિજાતીય (એના સિવાયના ખીજા) સ્વર આવે તેા ૬, ૩, તે હ્રને ઠેકાણે અનુક્રમે ચ્ ચ્, ૬, ૢ મુકાય છે; સુખાતિ+શ્રુત્તિ=7નાત્તિ, વધુ+બા=વા, તુઓ=:, .+આકૃતિ=સ્રાકૃતિઃ ।
૧૧. પદાન્ત એટલે શબ્દને છેડે હૈં કે આ હાય, ને પછી આ આવે તેા એ આ પૂર્વના સ્વરમાં એટલે ૬ કે ઓ માં ડૂબી જાય છે, એટલે એ ખેલાતા નથી, લખાયે નથી, પણ એને ઠેકાણે (s) અવગ્રહ ચિહ્ન ધણું કરીને મૂકવામાં આવે છે; (નિયમ ૩૬ મુજબ) મો+અથમ્-મોડ×વમ્ ।
૧૨. ૬, ઘે, અે, અને ૌ પછી કાઈપણુ સ્વર આવે, તે એએને બદલે અનુક્રમે શ્ર, આર્, અર્ અને.આત્ મૂકવામાં આવે છે; નૈ+ =નય, વૈવાય, મો+ત્ર=મય, અથ્યો+પતત:-અાવુપતતઃ ।
૧૩. પદને અંતે ૬, દે, ઓ અથવા ઔ હેાય, ને પછી કાઈ પણુ સ્વર હોય, તા એને બદલે મુકાયેલા અ, આર્, અર્ અથવા આના અંત્ય ર્ = ના વિકલ્પે લાપ થાય છે; આ લાપથી સાથે આવતા ખે સ્વરાની સધિ થતી નથી. મન્યતે+માત્માનમુ=મન્યતામાનમ્ અથવા मन्यत आत्मानम् ।
યુજન
૧૪. પદને અંતે એકથી વધારે વ્યંજન હોય તેા એએમાંના પહેલા જ કાયમ રહે છે, અને ખીજા બધા ઊડી જાય છે; મ=મહમ્, પણ છેલ્લે सू ઊડી જવાથી મહત્ રૂપ રહે છે.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
તમાર્ગો પરણિકા સંધિ-નિયમ ૧૫. અનુનાસિક સિવાય કોઈપણ સ્પર્શ વ્યંજન પદને છેડે આ હોય તે એને બદલે એના વર્ગને વિકલ્પ પહેલો કે ત્રીજો અક્ષર મુકાય છે; જા અથવા નવા
૧૬. અનુનાસિક સિવાયના કોઈ પણ સ્પર્શ વ્યંજન પછી અષ વ્યંજન આવે તે, સ્પર્શ વ્યંજનને બદલે એના જ વર્ગને પહેલો અક્ષર મૂકવામાં આવે છે, કાન્તા= ગુણાત દરાપતિ પાપતા
૧૭. અનુનાસિક સિવાયના કોઈ પણ સ્પર્શ વ્યંજન પછી શેષ વ્યંજન કે શબ્દને પ્રથમાક્ષર સ્વર આવે તો, પૂર્વના વ્યંજનને બદલે પૂર્વ વ્યંજનના જ વર્ગને ત્રીજો અક્ષર મૂકાય છે; નહાવાદતિ गरादागच्छति।
૧૮. પદને એટલે શબ્દને અંતે આવેલા વ્યંજન પછી અનુનાસિક આવે તો એ વ્યંજનને બદલે એના જ વર્ગને અનુનાસિક વિકલ્પ મૂકવામાં આવે છે; કુર=પતા અથવા પત મુ . જે અંજન પછી આવનાર અનુનાસિક તદ્ધિત પ્રત્યયને આઘાક્ષર હોય તે એ વ્યંજનને બદલે અનુનાસિક અવશ્ય મૂકે જોઈએ; =ર્જિન, त+मात्र-तन्मात्र।
૧૯જ્યારે કે અન્ય દત્ય વ્યંજન | કે અન્ય તાલવ્ય વ્યંજન સાથે જોડાય ત્યારે દત્યને ઠેકાણે એને મળતે તાલવ્ય મુકાય છે, એટલે કે
ને ઠેકાણે , ને ઠેકાણે , ને ઠેકાણે સૂઈ થાય છે. જ્યારે ર કે દંત્ય વ્યંજન ૬ કે મૂર્ધન્ય સાથે જોડાય ત્યારે પણ એવી જ રીતે દત્યને ઠેકાણે મળતો મૂર્ધન્ય થાય છે, એટલે કે રૂ ને ઠેકાણે ૬, ને ઠેકાણે ૩, ૬ ને ઠેકાણે ઇ થાય છે; અર્થાત તાલવ્ય કે મૂર્ધન્ય સાથે દિત્યના વેગમાં દત્યને અનુક્રમે મળતે તાલબ કે મૂર્ધન્ય થાય છે – વિદોરાથતિક કાર, સરઢી=સદ્દા -
૨૦. દંત્ય વ્યંજન પછી જ઼ આવ્યો હોય તે દત્યને છું થાય છે; અરોરા=જારાણા જે પછી સ્ આ હેય તે = ને
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધિનિયમ અમાપ સિહા
982 બદલે અનુનાસિક ત્ત થાય છેએટલે જૂને ઠેકાણે જ થાય છે; પરિવાર +लोके-मस्मिलोके।
૨૧. પદને અંતે 1 g, ૬ આવે અને એની પૂર્વે હસ્વ સ્વર હેય, અને એની પછી કોઈ પણ સ્વર હેય તે, એ સુ , ; બેવડાય. ॐ वसन्+अम्बराव-वसनम्बरात् ।
૨૨. કે પછી અધોષ વ્યંજન આવે તે એ , ને , અને અર્ધસ્વર કે અનુનાસિક સિવાયને ઘેષ વ્યંજન આવે તે થાય છે. આ અક્ષર પદને અંતે આવ્યા હોય તે અર્ધસ્વર કે અનુનાસિક પૂર્વે પણ ફેરફાર થાય છે; રાજ્યત=રાણતા
૨૩. સ્વર પછી શું આવે તે કશું લખાય છેકાછિયજક અછિન; પણ પદાંતે દીર્ધ સ્વર હેય તે ઇચ્છું વિકલ્પ લખાય છે; છીછરાજી છાશ અથવા પીછા ના (નહિ) અને જ (ઉપસર્ગ) પછી છું ને કરુ કરે જ જોઈએ.
૨૪. પદના અંતભાગમાં જે 7 પછી ૨૬ અથવા આવે તે એ ને અનુસ્વાર થાય છે; કાંતો .
૨૫. પદાંત પછી ૪, શ, અથવા ૨ આવે તે એ ને ઠેકાણે અનુસ્વાર અને વિસર્ગ થાય છે; પિતાનનાહત વિવાદાવતિ અને (૩૯ મુજબ) વિવારના તિ .
૨૬. સમાનપદે (એક ને એક જ શબ્દમાં) , ૬, ૪ પછી લાગલ જ નું આવ્યું હોય તે એ – ને થાય છે; વળી , , , અને ની વચ્ચે સ્વર, સિવાયને અર્ધસ્વર, મહાપ્રમાણ , તેમજ કંઠય કે એક વર્ષને વ્યંજન હોય તે પણ જૂને જૂ થાય છે; પૃarm પરંતુ જે 7 પદતિ આ હેય, તે એ = ને શુ થતું નથી; વાન
૨૭. પદાંત ૬ પછી કઈ પણ વ્યંજન આ હેય તે એ ને બદલે વિકલ્પ પૂર્વના અક્ષર ઉપર અનુસ્વાર થાય છે, અથવા ને ઠેકાણે પછીના વ્યંજનના સ્થાનને અનુનાસિક થાય છે; જે પદાંત પછી જ
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
સાતમામ પદેશિકા
સષિ-નિયમ
ઘૂ કે આ હાય તા મ્ ને બદલે પૂર્વના અક્ષર ઉપર અનુસ્વાર, અથવા વિકલ્પે મેં તે ઠેકાણે અનુક્રમે નાસિકાસ્થાને ખેલાતા ૬; વ્ કે જૂ થાય છે; પરંતુ જો પાંત ક્રૂ પછી ક્, ૫, સ્, ≈ ૐ ૐ હોય તા મ્ તે બદલે અવક્ષે પૂર્વના અક્ષર ઉપર અનુસ્વાર જ લખાય છે; સમજીને= "સાચ્છને અથવા લઇને, સમ્યકૃતિ=સંપત્તિ અથવા સત્ત, -મૂથમયમાં અથવા સથમ, સમ્દતિ=સંપત્તિ ।
૨૮. પદંત ૬ ના અધેાષ વ્યંજનની પહેલાં, મગર કશુ ંચે ન આવે, તા વિસગ થાય છે; માતપર્યં=માતઃ વચ્ચે ।
૨૯. ૬ ની પછી ૬ આવે તે પૂર્વ (પહેલાંને) ગ્ લેાપાય છે તથા એની પહેલાંના ( ૪ સિવાયને ) સ્વર હસ્વ હોય તેા દીધ થાય છે; પૂર્ણસિ:+તિ=(નિયમ ૩૮ મુજબ) ધૂઽટિ+તિ-પૂર્નેટી રક્ષત્તિ
૨૦. જો શબ્દ વા રૂપને છેડે કાઇપણ વર્ગના પહેલા ચાર વર્ણમાંના એક વણુ' આવ્યે હાય ને એ વણુ પાછળ ર્ આવ્યા હોય અને એ ની પેાતાની પાછળ કાઈ સ્વર, અધસ્વર કે અનુનાસિક આવ્યા હોય, તે ૬ ના વિકલ્પે ૢ થાય છે; અવસ્+યાદ+=(નિયમ ૧૯ મુજબ) અવ
રાઇઃ અથવા અતઃ ।
૩૧. સ્થા ધાતુના સ્ ને સ્ ઉપસની પૂર્વે લેાપ થાય છે; sq+થા+T=sQ+થાય= (નિયંમ ૧૬ મુજબ ) ઉત્થાય.
૩ર. વર્ગના પહેલા ચાર વ્યંજનના કાઇ પણ વ્યંજન પછી ૢ આવે તાક્ તે ઠેકાણે પૂર્વ વ્યંજનના વર્ગના ચોથા અક્ષર વિકલ્પે થાય છે; રઘમાણ્ (નિયમ ૧૭ મુજબ) +xr===માર્; અથવા સમાનઃ । ૩૩. ૩પાનદ્ શબ્દના ૢ નેા અધેષ વ્યંજનાદિ પ્રત્યય પર હેતાં ૬ થાય છે, Àાષ વ્યંજનાદિ પ્રત્યય પર હતાં ૢ થાય છે, અને પાન્ત ૢ અથવા ૢ થાય છે.
૩૪. જો પ્રત્યયના ર્ની પૂર્વે આ કે આ સિવાયના કાઇપણ સ્વર કે કંઠય વ્યંજન કે ર્ આવ્યા હાય તા, ઘણું કરીને, ર્ ના થાય છે; યાદ્ (નિયમ ૨૨ મુજબ ) +ત્તુવાલુ ।
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુધિનનય
તમામ પદેશિકા
૩૫. પદને અંતે ક્ હાતાં એની પછી કશું યે આવ્યું હાય વા ન આવ્યું હોય તા ફ્ ના વિસગ' થાય છે; વામણું==યામાં | મૈં અથવા વિસ
૧૪૩
૩૬. વિસમ'ની પૂર્વે આ હાય, તેમજ એની પછી અક્રે ધેાષ વ્યંજન આવ્યા હાય ત્યારે વિસગતા હૈં થાય છે; અને એ ૬ પૂર્વના (પહેલાંના) આ માં મળી ઑ ( નિયમ હું મુજબ ) થાય છે; ત્રુપ:ચત્તિ=ો કાતિ ।
૩૭ વિસની પૂર્વે આ હાય ને પછી સ્વર કે ધેાષ વ્યંજન આવે તા વિસર્ગ ઊડી જાય છે; વળી વિસની પૂર્વે આ હાય ને પછી અ સિવાયના કાઇપણુ સ્વર ઢાય તાપણુ વિસ લેપાય; નાનામેના ભૈ, યુષના ઇતિ=યુષ ઋત્તિ ।
૩૮. ર્ અથવા, વિસગની પહેલાં આ કે આ સિવાયનેા ક્રાઈપણુ સ્વર હાય ને પછી સ્વર કે ઘેષ વ્યંજન આવે તે એ ર્ અથવા વિસનાર્ થાય છે; ધ્રુતિયજ્ઞતિ-નૃતિયંતિ)
૩૯. વિસ'ની પછી ર્ કે જ્ આવે તા વિસ"ના ઘૂ થઈ જાય છે, ૬ કે ર્ આવે તો સ્.થઈ જાય છે, તે હૈં કૈટ્ આવે ત ્ થઈ જાય છે; ચિતિ= થિતિ, સમતિામસત્તિ, રામ+રીતે =મજીતે ।
૪૦. વિસ'ની પછી શ્, જ્ કે ર્ આવે તે વિસ કાયમ રહે છે; અથવા એ વિસને બદલે અનુક્રમે વિકલ્પે ા, કે ર્ મુકાય છે; યઃ નધાસ્થતિ= યઃ પતિ અથવા ષવદ્યાયન્તિ |
૪૧. વાકયમાં સઃ અને વષઃ પછી કાઈપણુ વ્યંજન આવે તા એના વિસ`ના અથવા ણ તે લાપ થાય છે; સ પુરઃ ।
૪ર. મોર્ પછી કાઈ. પણુ સ્વર કે ઘેષ વ્યંજન આવે તેા સ્ ના લોપ થાય છે; લુ+નૃત્યમ્=ો નસ્યમ્।
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃતમાર્ગોપશિક
ાયરાના વાકયરચના જે નામને લઇ અવ્યય જોડવામાં આવે છે તે નામ તૃતીયા વિભતિમાં મૂકવું જોઈએ; gઃ તા.
કેટલાક ધાતુ કિક છે; જેમકે ની, ૪ થા; વળી આ ધાતુના જેવા અર્થવાળા બીજા ધાતુ પણ દિકર્મક છે. સિનિશાન્ ના નથતિ
ક્રિયાપદ ગતિવાચક હેય તે, જે સ્થાને જવાનું હોય તે સ્થાન બતાવનાર શબ્દ દ્વિતીયા વિભક્તિમાં, ને કોઈ વખત ચતુથી વિભક્તિમાં આવે છે; કાર અથવા વધારા કચ્છના
જ્યારે ઇ ધાતુને અર્થ “દાર હેવું” થાય છે ત્યારે લેણદારનું નામ ચતુથીમાં આવે છે, અને લેણું બતાવનાર શબ્દ દ્વિતીયામાં આવે છે, તથા દેવાદાર પ્રથમામાં આવે છે; નિશાન ઘાતથતિ ના રિટા
જે નામને છેડે નમઃ કે શરત જોડવામાં આવે તે ચતુથીમાં આવે છે; વિના જોડવામાં આવે તે બીજી, ત્રીજી, કે પાંચમીમાં આવે છે; देवेभ्यः; वधं, वधेन अय। वघाद् विनारिन शाम्यति । | કિધ, દ્રોહ (5ષ), ઈર્ષ્યા (=ચડસાચડસી), કે અસયા (=અદેખાઈ) ના અર્યનાં ક્રિયાપદ સાથે, ક્રોધ વગેરે જેના પ્રત્યે બતાવવામાં આવે છે તેને ચતુથી લગાડવામાં આવે છે. ઈદ ક્રિયાપદની સાથે ઈચ્છિત વસ્તુવાચક શબ્દ પણ ચોથીમાં આવે છે; તિ; મોઃ સ્થાતિ
જે પદો જોડવાનાં હેય કે છૂટાં પાડવાનાં હેય, તે સધળાને છેડે એક જ વાર, કે દરેકને છેડે જુદી જુદી વાર જ કે શા મુકાય છે, એ गोविन्दश्व, हरिगोविन्दश्च जल्पतः।
૨ અને એવા અર્થનાં બીજ ક્રિયાપદ સાથે, ખુશ કરનાર પુરુષ કે વસ્તુ પ્રથમામાં આવે છે, અને ખુશ થનારનું નામ ચતુથીમાં આવે છે; मोदको बालकाय रोवते।
રાષ્ટ્ર ધાતુનાં બન્ને કમ કેટલીય વાર દ્વિતીયામાં મૂકવામાં આવે છે; અથવા અનુપસ્થ (ગૌણ) કર્મ ચોથીમાં કે છઠ્ઠીમાં મુકાય છે; ગુરૂ, કૃપાથ, नृपस्य कथयति वार्ताम्।
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃત ગુજરાતી શબ્દકોશ
અદ્ ગ. ૨, પરસ્મ. ખાવું પઢિ ( ) . અગ્ય બણ (અવ્યય) આજ વખત
અઘા ૫. કરજદાર, દેવાદાર પાણીના સ્ત્રી. અદેખાઈ હરીફાઈ અને ૫. અધર્મ, પાપ અક્ષર વિશે. બદલાય નહિ એવું, અધિપતિ ૫. અધિપતિ, ઉપરી
અવિકારી, સ્થિર, નિત્ય, ૫. અજુના (અવ્યય) હમણાં પરમાત્મા
અથથન ન. અધ્યયન, અભ્યાસ ચરિત્ર વિશે. બધું, સઘળું અવિવ વિશે. વસેલું, રહેલું કવર પં. ઓસડ
મgવ વિશે. અનિશ્ચિત ત્તિ પું. અગ્નિ, દેવતા
અaણેક પું. (અaમું રસ્તે અv ન. અઝ, ટોચ
કણેર પું. થાક) મુસાફરીને એ -( ૪) ૫. અંગ્રેજ
થાક અ -( )મુનિ સ્ત્રી. ઈંગ્લાંડ ચાત્ત (અવ્યય) પછી અવિના (અવ્યય) જલદી અનર્થ છું. અનર્થ, અનિષ્ટ એક . બકરો :
અનઢ પું. અગ્નિ ચાર ન. અજ્ઞાન
અનિg ન. સંકટ, અનિષ્ટ, દુઃખ - અ ગ. ૧, પરમૈ. અટિ મારવે, અનુનાવિન વિશે. ચાકરી કરનાર, - ભટકવું, ભમવું
ચાકર, સેવક, આશ્રિત અટલી સ્ત્રી. જંગલ, વન
અાશા સ્ત્રી. પરવાનગી, રજ અતઃ (અવ્યય) આથી, તેથી અનુસન ન. મનોરંજન, પ્રસન્નતા તિથિ પું. પણે
અનુદાઇ પું. પ્રીતિ અતીષ (અવ્યય) અત્યંત
અનુષ્ઠાન ન કરવું એ, કૃત્ય, કામ પણ . નાશ; જવું એ
થત ન. અસત્ય; જતું; વિશે. અર (અવ્યય) અહીં
અસત્ય, જૂઠું અથવા (અવ્યય) અથવા, કે કિવા | અને સારા (અવ્યય) વારંવાર
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃતમાગેપદેશિક સં. ગુ. શબ્દકોશ અજાણ ન. અંતઃકરણ [ પણ ન. અરણ્ય, જંગલ અa gr ન. જનાનખાનું
હરિ . શત્રુ તારમન ૫. અંદરનો જીવ, આત્મા આવતી સ્ત્રી. વસિષ ષિની સ્ત્રી અન્ન ન. અન્ન
વચ્ચે ન. પૂજાને સામાન અશ્વગ (અવ્યય) અન્ય-બીજે ઠેકાણે અર્વન ન. પૂજા, અર્ચા ગણિત પું. પંડિત નહિ તે, મૂર્ખ | મન છું. અર્જુન કgધ પુ. અપરાધ, વાંક, ગુને ! અ ગ. ૧૦, આત્મને. ( અથવા અવધઢવ થોડે અપરાધ . અમ ઉપસર્ગ સાથે) પ્રાર્થના થાપાદિન વિશે. અપરાધી, ગુનેગાર કરવી, વીનવવું સાથ ! અપાય, નુકસાન, હરકત . અર્થ ૫. પૈસે, ધન, વસ્તુ, બનાવ વિ (અવ્યય) વળી, પણ
અ ગ. ૧, પરમૈ. લાયક થવું વિશે. અપ્રિય
ચઢાર પું. અલંકાર, ઘરેણું અમદાર ન. નામ
અટકની વિશે. ન ઓળંગાય એવું અમૂિત (આમમૂનું ભૂ. ) સસ્ટમ (અવ્યય) પૂરતું, બસ (તૃતીયા હરાયેલું, જિતાયેલું
. વિભક્તિ સાથે વપરાય છે.) અમિરિ સ્ત્રી. સચિ, ઈચ્છા અ૪િ મું. ભમરે બિહાઇ ૫. ચાહના, ઈચ્છા અા વિશે. અ૫, નાને. જિજે ૫. અભિષેક
અલ્ગ. ૧, પરમૈ. રક્ષવું અમિતુમ (મિ+રિ નું હે. અવકાશ પું. અવકાશ, જગ્યા
કુ.) અભિષેક કરવાને, રાજા અરવલ પુ. જ , એકઠું કરવું બનાવવાને
માતર (વા ગ. ૧, પરસ્પે. અમૃમિ શ્રી. અવિષય, અગોચર
નું વ. ) ઊતરતું રાપુરા ૫. ઉદય, ચડતી
ઝઘવાત વિશે. સ્વચ્છ, ઉચ્ચ મurષત સ્ત્રી. ઈંદ્રની રાજધાની આવી સ્ત્રી. અવસા અન્ય ૫ પ્રધાન
આવતી સ્ત્રી. ઉજજયિની ચર ન. આકાશ
અવરોજી (વસ્ત્રોનું સંબંધક સવોwા સ્ત્રી. અયોધ્યા
ભૂકુ) અવલોકન કરીને, જોઈને
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદાર્થ
સં. શુ શબ્દકોશ સંસ્કૃતમા૫શિકા અર7 ન. વસ્તુ નહિ તે, મિથ્યા
મારા પુ. ન. આકાશ વિવારે . મિથ્યા પદાર્થની સારું છું. અંગ્રેજ ક૯૫ના
આ પુ. આચાર, ચાલ, અવિવાહિત (+વિજિત, શિ વર્તણુક
+ચર્ નું ભૂતકૃદંત, સ્થિર, મારા પુ. આચાર્ય, ગુરુ હાલચાલે નહિ એવું
મારા સ્ત્રી, આશા, હુકમ અવિશ્વારા વિશે. વિશ્વાસ મૂકવાને ગાતા ૫. તડકે
નાલાયક, અણભરોસાદાર આતમા પું. દીકરે અરાળ વિશે. જેનું શરણ (=રક્ષણ સાતમાં સ્ત્રી. દીકરી
કરનાર) નથી તે, અનાથ ગરમ . આત્મા, પોતે અરમ– ૫. પથ્થર
ગરમીથ વિશે. પોતાનું અ ન. અબુ, અસુ
ચાર પું, આદર, સરકાર : . અશ્વ, ઘોડે .
આપે ૫. હુકમ અavસ પુ. વિશેષનામ
આશારિમા વિશે. આધ્યાત્મિક અણ ગ. ૨, પરભૈ. હેવું આશાન ન. ધ્યાન અર્ ગે. ૨, પરમૈ. ફેકવું નિ+ આ મેળવવું; = કે અા ઉપસર્ગ
=નિ વિખેરવું ? | સાથે, મેળવવું, પામવું; વિ કચ=ાણ ફેંકવું
ઉપસર્ગ સાથે, વ્યાપવું અeો વિશે. અસંખ્ય, અગણિત બાપ સ્ત્રી. આપત્તિ, આત જાસત્ય ન. અસત્ય, જ’
આ ન. કેરી માતા સ્ત્રી. નિરુપયેગિતા આધાર પું. પ્રયત્ન, શ્રમ અતિ પં. તલવાર
ચાલુભવ વિશે. લાંબી આવરદા વાળ અકુર પું-અસુર દૈત્ય
આમ પુ. આરંભ, શરુઆત અત્ર ને. અસ્ત્ર, ચમત્કારી હથિયાર | આણવત્તા ન. આરાધના, મહેરબાની અતિ ને. હિત નહિ તે, નુકસાન, મેળવવી એ - ઈજ
વાઇ પું. આરોપ
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
સંસ્કૃતમાગપશિયા ૪. યુ. શબ્દોમાં આપણ ન. રેપવું એ, વાવવું એ | બ સ આશા રાખવી, કર્મ આર્ય પું. આર્ય, આબરૂદાર માણસ | પખવું; રિણિ પરીક્ષા લેવી, આ સ્ત્રી. શાણ સ્ત્રી,
તપાસવું પણ ઉવેખવું આવાજ ન. આચ્છાદન, અંતરાય, | બેદરકાર રહેવું . ઢાંકવું એ
સ્કિાર પુ. ઈશ્વર, પરમેશ્વર બાહ્ય સ્ત્રી. આશા
રોવર . આશીર્વાદ .૩s (ા નું ભૂ. ક) કહેલું, આધ્યમ પુ. આશ્રમ, મઠ
બેલેલું વાહન ન. આસન
વિત વિશે. ઉચિત, યોગ્ય થાકારા વિશે. ખુદાકારક સવ (અવ્યય) ઊંચેથી
શિની સ્ત્રી. એક નગરીનું નામ, છા જી. ઈચ્છા
ઉજજૈન પતિ (અવ્યય) ઈતિ, એમ swaઈ (અવ્યય) ચળકાટથી, કરણ (અવ્યય) એવી રીતે
પ્રકાશિત રીતે ૩ ૫. ચંદ્ર
કચ્છ મ. ૬, પરઐ. વીણવું જ . ઈંદ્ર
કરા ૫. ઝૂંપડું જાળી સ્ત્રી. ઇન્દ્રની સ્ત્રી
હત (અવ્યય) કે, અથવા જન ન. બળતણ
કા સ્ત્રી. ઉત્કંઠા, ઈચ્છ જય (અવ્યય) પેઠે, જાણે
sણત (કાનનું ભક) ખોદેલું ૬ (૬ઠ્ઠ) ગ. ૬, પરઐ. ઈચ્છવું હાય (+રા નું સંબંધક પણ ગ. ૪, પરમૈ. (ઉપ.
ભૂ. કુ. ) ઊઠીને સાથે) શોધવું
હિં વિશે. ૫. ન. ( હુ છું. તીર
. ખો) ખેાળામાં બેઠેલું 0 (ાનું સૂકુ) ઈષ્ટ, ઈડેલું કરવ પં. ઓચ્છવ 8 (અવ્યય) અહીં
કરા !. ઉત્સાહ
સત્ર ન. ઉદક, પાણી ગ. ૧, આત્મને. જોવું હરિ ૫. સમુદ્ર, દરિયે
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪. શું રાખો
અથવા * કામ પું. ઉદ્દભવવું એ, દેખાવ હત (
કનું કમણિ ભૂત- પર સર્વ. એક - કુદત) ઉહત, ગર્વિષ્ઠ, તાછ તારા વિશે. આ જાતનું, આવું સજાવ . ઉદ્દભવ, જન્મ * પછાપુv ન. શહેરનું નામ, વેરળ વાત (હસ્થ નું કર્મણિ ભૂ. પર (અવ્યય) નક્કી, જ કે.) તૈયાર, તત્પર
પમ્ (અવ્યય) એ પ્રમાણે કષમણ વિશે. (વન વિશે. જેવું)
- ઓ ઉદ્યમ જેવું
ઓપન ૫. ભાત
ઓ હવન ન. વાડી
ઔષધ ન. ઔષધ, એસ. હતો. ૫. ઉદ્યોગ હas S. ઉપકાર
ગુનિ ૩૪ . ઉપદેશ
૫. કંચુકી, અંત:પુરને
વડે અધિકારી ૩પવન ન. બાગ, વાડી
જર છું. સાદડી ઉપર ૫. ભેટ
કાષ્ઠા ૫. કટા હપ સ્ત્રી. જેડ, ખાસ viષ ૫. ઉપાય
પર ૫. કંઠ, ગળું પરમ પું. ઠપકે
7 ગ. ૧, આત્મને. વખાણવું, કરી સ્ત્રી. વિશેષનામ
ખુશામત કરવી રાષ્ટ્ર ગ. ૧૦, કથન કરવું, કહેવું
થ (અવ્યય) કેમ શી રીતે ગુiા સ્ત્રી. પ્રામાણિકપણું
શા સ્ત્રી. કથા, વાત મru ૫. વિશેષનામ, એક રાજા | પર્ય પું. કંજૂસ માણસ કવિ . યસ કરનાર
થરા (અવ્યય) ક્યારે બાપુ ગ. ૪, ૫રસ્પે. રાષ્ટ્ર માનવ વિશે. વધારે નાનું, નાનું આબાદ થવું
ન્યા શ્રી. કન્યા, કુમારિકા હરિ કું. અષિ
avટ ન. કપટ શિષ્ય પં. રામને બનેવી | | કવિ છું. વાંદરા
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત
સંસ્કૃતમાગો પદારિક સં. ગુ. શબ્દકોશ જાવ છું. એક કવિનું નામ
પૃદન. કારાગૃહ, કેદખાનું, જેલ રુ. ૫. ગાલ
જાળા વિશે. કરુણુયુક્ત, દયાળુ પણ સ્ત્રી અંબોડે, વેણું જાણ ન. કરુણા, દયા પણ ગ. ૧, આત્મને. કંપવું, હાલવું wાર્તિક પું. કાર્તિક મહિને જામહ ન. કમળનું ફૂલ
વાર્થ ન. કાર્ય, કામ
ઠારું છું. કાળ, વખત પરમ શું હાથીનું બચ્ચું
ગ. ૧, આત્મને. (૪ ઉપ. ' જ પું. કાન, કર્ણ રાજા
- સાથે) પ્રકાશવું, ચળકવું ન. કર્તવ્ય
વાણ ના કાણુ, લાકડું થા વિશે. કર્તા, કરનાર
વાતા-પું તળાવ જૂનિસ્ટ પં. વિશેષનામ , ાિર . ચાકર
તિ૮મીપમ્ કરતિલકની જિતુ (અવ્યય) પરન્તુ, પણ જ પાસે
ઝિરિ . ભંડ જર્મન ન. કર્મ, કામ
વિર (અવ્યય) ખરેખર પાર ૫. કલંક, ડાઘ
રજા ૫. વિરાટરાજાને સેનાપતિ વાઢ ધું. કલહ, કજિયો, કંકાસ ર્તિ શ્રી. કીર્તિ પાછા બી. કળા
યુરિન . કુટુંબનું માણસ ઢિ પું. કળિ, ટેટો
કુખ્યત (કુ નું ભૂ.ક.) અટતથા ન. કલ્યાણ
કાયેલું, રોકાયેલું વિ . કવિ
કુતિઃ (અવ્યય ક્યાંથી વારા પું. (ાવિકા . રાજા) |. કુર (અવ્યય) કયાં કવિરાજ
| ગ. ૪, પરસ્પે. કેપ કરે, જાસુજ ન. એનું
| ગુસ્સે થવું wજતા સ્ત્રી. વહાલી, વહુ
કુમાર સ્ત્રી. કુંવારી, કુમારિકા પતિ શ્રી કાંતિ, શોભા કુન્મજાત ૫. કુંભાર કામ પુ. ઈચ્છા
સુદ ૫. (બ. વ.) એક દેશનું નામ જ ન. કારણ
ફક (નું પરસ્પે. વ. કુ.) કરતું
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
સં. સુ. શબ કેસ સરકૃતમાદેશિક
ન (નું આત્મને. વક) કરતું | મુવી સ્ત્રી. ચાંદની કુકીન વિશે. કુળવાન
વરાજ ન. કુશળતા, હોશિયારી, ફુડ પુ. રામના પુત્રનું નામ કુટિ વિશે. કુશળ, સુખી
રાજ્ઞી સ્ત્રી. એક શહેર યુ ગ. ૪. પરમૈ. ભેટવું
હરિ ૫. લુfસને વંશજ કુમ ન. ફૂલ
કામેળ (ામ શબ્દની તૃતીયાનું ૫. ફૂલે
એકવચન) ધીમેધીમે, આસ્તે કૂર્મ કાચબો
કી ગ. ૪, પરસ્પે. ક્રીડા કરવા, શું કરવું; અવિઅધિકાર આપો,
ખેલવું, રમવું ઠરાવવું; અમુક અલંકૃત
| જો સ્ત્રી. કીડા, રમત કરવું, શણગારવુંસાવરક્સ
- શીત (નું ભૂ કુ) વકરાથી
લીધેલું. ખરીદેલું (વિ) દેખાડવું, બતાવવું
શુદ્ધ ગ. ૪, પરસ્પે. ક્રોધ કર, નું ભૂ. 5). કરાયેલું
| ગુસ્સે થવું તશતા શ્રી. કૃતજ્ઞતા ,
જોધ પું. કેધ ત્તિ જો. કૃત્ય, કામ
કોઇ ૫. કેશ, ગાઉ (અવ્યય) માટે, સારુ, વાસ્તે
કરે ૫. કલેશ, દુઃખ શ્રી. કૃપા, મહેરબાની
જa (અવ્યય) ક્યાં ગ. ૧, પર. અથવા ગ. ૬,
મુ ગ. ૧, આત્મને. ક્ષમા કરવી, ઉભય. આકર્ષણ કરવું, ખેડવું
માફ કરવું, ખમવું પીઠ પુ. ખેડૂત
(ફામ) ગ. ૪, પરમે. ક્ષમા gu ૫. કૃષ્ણ
કરવી, માફ કરવું અા ગ. ૧, આત્મને સમર્થ થવું
ક્ષામાં સ્ત્રી. ક્ષમા, માફી દિર વિશે. કેવળ
વિન વિશે. ક્ષય પામતું, ઓછું થતું વસ્ત્રમ્ (અવ્યય) કેવળ, માત્ર
ક્ષક્ (ક્ષા) ગ. ૧૦, ધોવું; + શિથી સ્ત્રી. દશરથ રાજાની એક
સ પખાળવું દેવું રાણીનું નામ
ણિ (ક્ષિણ) ગ. ૧, પરસ્પે. ક્ષય જો ૫. ભંડાર
થ, ઘસાઈ જવું ,
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
Ak
.
ક્ષિત્ ગ. ૬, ઉર્જાય. ફૅંકવુ ક્ષુદ્ર વિશે. ક્ષુદ્ર, તુચ્છ, હલકું શ્રુમ્ ગ. ૪, પરમૈં. ખળભળવુ, ગભરાવું
ષિત વિશે. સુષિત, ભૂખ્યા ક્ષેત્ર ન. ક્ષેત્ર, ખેતર ક્ષેત્રામિન વિશે, તીર્થ ભણી જતું
સત્કૃતમાં પદેશિકા
ख
લગ્ન પુ. લંગડા; વિશે. લંગડું
ડ કું. ખડગ, તલવાર વન ગ. ૧, ઉભય. ખણુવુ', ખેાદવું, પ્લન ખાવુ સ્વનિય ન કાદાળા
સહ પું. લુચ્ચા
ग
પા શ્રી. ગંગા નદી
ગત્ (ગમ્ ગ. ૧, પરઐ.નું વ. .) જતું.
ગન કું. હાથી
ગળુ ગ. ૧૦, ગણુવું, ધારવું, ગણકારવું ગત ( ગમ્ તું ભૂ, રૃ.) ગયેલું પતિ સ્રો. ગતિ
ચન્દુ વિશે, ગમન કરનાર, જનાર વે યું. ગંધવ', સ્વર્ગ'માં રહેનારા દેવાની એક જાત
નમ્ [ળ] ગ. ૧, પરઐ. ગમન કરવું,જવું; અવિગમ્ મેળવવું
સર્વે શું, શબ્દશ
ગામ અનુસરવું, પાછળ જવું; અવગમ્ જાણવુ'; નિર્ ગમ્ નીકળવું'; 'રાળમ્ કે વામ્યમ્ શરણે જવું, તામે થવુ' સમમ્ (આત્મને. ) એકઠા થવુ, મળવુ; પ્રણ + આ + ગમ્ પાછા આવવું ગમન ન. ગમન, એવુ' એ માઁ સ્ત્રી. ખાડા દુ વિશે. નિંદવા લાયક ગદ્ ગ. ૧, પરઐ. ગળવું, ટપકવુ ગમ્ ગ. ૧, આત્મને. (ત્ર સાથે ) બડાઈ મારવી
પાત્ર ન. અવયવ
માત્ર ન. ગાયન
નાદ્ ગ. ૧, આત્મને. (અર સાથે) નાહવું. ગાય પું. ગાયક, ગયા નિત્તિ પુ. ગિરિ, પર્વત
નીલ ન. ગીત
કુળ પું. ગુણ
શુળજ્ઞ વિશે. (તુળ ગુણજ્ઞા જાણવું)
ગુણવત્
ગુણ જાણનાર વિશે, ગુણવાન રુત્તિર્ વિશે. ગુણવાન गुरु વિશે. ગુરુ, લાગુ. ગુરૂ પું. ગુરુ, આચાર્ય, પૂજ્ય માણુસ
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ યુ. શાકાશ
સસ્કૃતમાં
સુધા પુ. ગીધ પક્ષીઓના રાજા, જટાયુ જે દશરથના મિત્ર થાય
સંન. ઘર
નંદિની . વહુ મૈં ગ. ૧, પરઐ. ગાવું મોધ ન. ગાત્ર, કુળ જોવી . ગેાદાવરી નદી શોવ પુ. ગેાપ, ગોવાળ ોઇ પુ. ન. ગાયની ગમાણુ પ્રથન ન. ગૂંથવુ એ પ્રગ્ન્ય પુ. ગ્રંથ, પુસ્તક
પ્રળ ન. ગ્રહણ કરવું એ, પકડવું એ પ્રામ પુ. ગામ
શીખ પુ. ગ્રીષ્મૠતુ, ઉનાળે
घ
અટ પુ. લડા
૩ ૨. ૧૦, જાહેર કરવું ત ન. ધી
૪ (અય્ય) અને ચડો પુ' ચકાર પક્ષી ચ ન. ચક્ર, પૈડુ પણ્ ન. ચક્ષુ, આંખ પત્રુદ્ધ વિશે. ચંચળ, ચપળ જલ વિશે. પ્રચંડ, ઉગ્ર
૬ પુ. ચંદ્ર
ચન્દ્રીય પું. એક રાજપુત્રનું' નામ
પશિકા
A
આ ગ. ૧. પરઐ. ચાલવુ; આ+ વર્ આચરણ કરવું ઇશ્તિ ન. ચરિત્ર, આચરણુ વર્મન્ ન. ચામડું
ત્ ગ. ૧, પરઐ, ચાલવું, વળવું આ ન. ચતુરાઈ
આપ મુ. કામઠું વાહ વિશે. સુંદર
વિત્ત ન. ચિત્ત
ચિત્રકૂટ પુ. એક પહાડનું નામ ચિત્ ગ. ૧૦, ચિંતન કરવું, વિચારવું વિશ્વા શ્રી. ચિંતા, ફિકર fafeaa (fariæg 21. §.) lilaa, ચિંતન કરેલું, વિચારાયેલુ વિર વિશે. ચિરકાળનું, લાંબા વખતનું ચિમ્ (અવ્યય) ચિરકાળ, લાંબા વખત સુધી વિજ્ઞ ન. ચિહ્ન
સુર્ (ચો) ગ. ૧૦, ચારવું ચોદ્ (સુત્ ગ. ૧૦, નું વર્તમાન કૃદંત) પ્રેરતુ, હાંકવું ચોર પુ. ચાર
શૌયૅ ન. ચેારી
અર્ ન. છંદ, વેદ અન્ન (અનુ કમણ ભૂતકૃદંત ) કિલુ', સ'તાડેલું'
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
r
સત્કૃતમાગ પદેશિકા
છાત્ર કું. વિદ્યાથી, શિષ્ય છાયા શ્રી. છાયા
ઇટ્ (ક્રમ'ણિપ્રયાગમાં) કપાવું
ज
પત્ ન. જગત
નશાત પું. જગતને રચનાર,
પરમેશ્વર
હ્રન્ [જ્ઞા] ગ. ૪, આત્મને. જન્મવું, ઉત્પન્ન થવું
ન પું. (એક) જણુ, માણસ, લેક નનન્દ પું. બાપ, સીતાને બાપ નનની . મા નવૃત્ત પુ. શિયાળ નવત્ (નિંગ. ૧, પરઐ. નું વ. કૃ.) જીતતું, વિજયી
નયન્ત પું. ઇંદ્રના પુત્ર સરઢ પુ. ધરડા માણુસ
ના સ્ત્રી. ધડપણુ
નહ ન. જળ, પાણી નળ્ ગ. ૧, પરમઁ, ખડખડવું નવ પું. ઉતાવળ, વરા નાચ ન. આળસ, સુસ્તી નાત (જ્ઞનું ભ્રુ. રૃ.) જન્મેલું દત્ત સ્ત્રી. જાતિ
નામાતુ પું. જમાઈ નાયાપતિ પું. (દ્રિ.) વરવહુ
હાય ત. જાળ
સ. ગુ. શબ્દકાશ
નાબ પું. લુચ્ચા, ઠગ
નિ ગ. ૧, પરઐ. જય પામવા જીતવું; વિ+ઽિ આત્મને. વિજય પામવા, જીતવું
નિંદા શ્રી. જીલ
નિદાઘ્ર ન. (નિંદા શ્રી. જીભથપ્ર ન. ટાંચ) જીભનું ટેરવું જ્ઞીના (જ્ઞ નું ભૂ. કુ.) છણુ* નૌર્ ગ. ૧, પરમ્મે, જીવવું સૌય પું. જીવ નૌવિન્ના શ્રી. આજીવિકા નીવિત ન. વિત, જિંદગી સૈદ્ય વિશે. જીતનાર જ્યાથર્ વિશે. વધારે મેટું
જ્યોના સ્ત્રી. ચાંદની જ્ઞા જ્ઞાન થવું, જાણવું જ્ઞાતિ શ્રી. સચું
જ્ઞાન ત. માન
જ્ઞાનાપુત ન. (જ્ઞાન ન. જ્ઞાન + અમ્રુત ન. અમૃત) માનરૂપી અમૃત
મિ યું. બાળક
હી ગ. ૧, આત્મને. ઊડવું..
ત
સવુ (તાડ્) ગ. ૧૦, તાડન કરવું, મારવું
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ. ગુ. શબ્દશ
તાપ યું. તળાવ તજુજ હું ચાખા
સતઃ (અવ્યય) તેથી, પછી
સત્ત્વ ન. તત્ત્વ
સત્ર (અવ્યય) ત્યાં
તથા (અવ્યય) તે પ્રમાણે સવા (અવ્યય) ત્યારે
નય કું. તનય, દીકરી તનુ વિશે, નાનું, થોડું
સર્ ગ. ૧૦, આત્મને, સાંભળવું, રક્ષણ કરવું
સર્ ગ. ૧, પરઐ. તપવું
સવર્ ન. તપ
તમમ્ ન. તમ, અંધારુ મિસ્રા શ્રી. રાત
સસ્કૃતમાગે પદેશિકા
તદ્દ પું. ઝાડ · સચ્છિક્ વિશે. ઊભેલું તાકન ન, મારવું એ તજ ન. તારા
તારાબ યું. (તારા શ્રી. તારા + ગળ પું. જથ્થા) તારાને જથ્થા તાલુ . તાળવું સિહ પું. તલ
તીર ન. તીર, તટ, કાંઠા ૐ (અવ્યય) પરંતુ પણુ, (વાકયની શરુઆતમાં વપરાતા નથી) તુર્ ગ. ૬, ઉભય. કનડવું, દુ:ખ દેવું
vk
ન્રુત્યુ સોન) ગ. ૧૦, તાળવું તુલ્ય વિશે. તુલ્ય, સરખું સુપ્ ગ. ૪, પરમૈં. સંતેષ પામવે, ધરાવુ
તૂજ પું. કપાસ, રૂ તૂન્તિમ્ (અગ્ન્ય) મૂંગાં, શાંતતાથી
તુળ ન. તરણું, તણુ ખલું તૃતિ વિશે. તરસ્યું તૂળા શ્રી. તૃષ્ણા,તરસ,ઇચ્છા,લાલ ૐ ગ. ૧, પરૌં, તરવું, એળગવું; અવTM ઊતરવુ*
તેનÇ ન. તેજ
ચણ્ ગ. ૧, પરૌં, તજવું
થાળ ર્યુ. ત્યાગ .
વર્ , ૧, આત્મને. ઉતાવળ કર્વી, અધીરા થવું
ઘટ્ટ પુ. વિશ્વકર્માં, દેવાના શિલ્પી
द
વૃક્ષ વિશે. ઉદ્યોગી, ખંતીલું, મહેનતુ રક્ષિળા શ્રી. દક્ષિણા
ટ્રૢ ગ. ૧૦, ૬ડવું, સજા કરવી ફ્રૢ પું. લાકડી; શિક્ષા સ્ઽા શ્રી. એ નામનું વિધ્યાચળ ઉપરનું જંગલ
વૃદ્ધિ વિશે, દરિદ્રી, ગરીબ ૉન ન. દન, દેખાવ
!
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંતા માર્ગો પરણિકા સં. સુ. શાકેશ પનીર વિશે. દર્શન કરવા ગ્ય, | વીર પું. દીવે ખૂબસૂરત
લઈ વિશે. દીધ, લાં થયું. સૂર્યવંશી રાજા, રામને સુણ ન. દુખ બાપ
હત વિશે. દુઃખી વધુ ગ. ૧, પરસ્પે. દાહ કરે, સુશોધિ . (ગુણ ન. દુખ બાળવું
+ાધિ ! સમુદ્ર) દુઃખને (કર્મણિરૂપ વિ) દાન કરવું, દરિયે આપવું
સુવા દુષ્ટઆચાર,ખરાબ ચાલ ચિર] ગ. ૧, પરસ્પે. દાન કરવું તુરતાપ વિશે. દુર્લભ, મુશ્કેલીથી મળી આપવું; ઘા આપવું, દાન શકે એવું
કરવું; બલિના બદલે આપવું કુd ન. સંકટ, કિલ્લો કોઇ વિશે. દાતા, દાતાર, આપનાર | ૩ શ્રી. દુર્ગા, દેવીનું નામ ચાશ ન. દળદર, ગરીબ પણું કુન દુર્જન, ખરાબ માણસ દ્વારા વિશે. ભયંકર, ઘોર કુશા શ્રી. અવદશા, માઠી હાલત પસાર ૫. (વાસ ૫. દાસાન યુમિલ ન. દુકાળ
પું. જણ, માણસ) દાસ, ચાકર સુરણ પું. દુર્વાસા ઋષિ મારી સ્ત્રી. દાસી
કુલ ન. દુષ્કત, દુષ્ટ કામ દિલ ન. દિવસ
તુતિ સ્ત્રી. ખરાબ કામ હિરા (અવ્યય) દિવસે
સુદ (ડુ ગ. ૪, પરસ્મ. નું ભૂ. ) લિવર પુ. દેવ વિ શ્રી. દિશા
તુટર બી. દીકરી હિરા ગ. ૬, ઉલ્ય દેખાડવું, બતાવવું સૂત પું. દૂત, જાસૂસ
ભાવિ ફરમાવવું કવિ ( વિશે. દૂર ઉપદેશ કરે, સમજાવવું
ટૂમ્ (અવ્યય) દૂર શિખવવું; નિરિ બતાવવું દૂષિત (પ્રેરકનું ભૂ. 5.) દેખાડવું
દેલવાળું, અપવિત્ર કરાયેલું હીન વિશે. દીન, ગરીબ દહન (અવ્યય) દક, મજબૂત રીતે
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
. ગુશબ્દકોશ સાતમા શિકા હા (9) ગ. ૧, પરસ્પે. દશન | કુતમ (અવ્યય) જલદી, તરત કરવું, જેવું
૬ ગ. ૪, ૫રસ્પે. દ્રોહ કર પણ બી. પથ્થર
તાલwા સ્ત્રી. એક શહેરનું નામ s ( નું ભૂ. ક) દીઠેલું
. બ્રાહ્મણ શ્ય વિશે. દૃશ્ય, દેખાય એવું દિપ . દ્વીપ, બેટ; ખંડ ofણાર ૫. (gf સ્ત્રી. નજર તે પુ. શત્રુ; વિશે. દેવી, દ્વેષ કરનાર
હાલ . મહેરબાની) જોવાની મહેરબાની, નિધા
ઘર ન. ધન ૩ () ગં. ૧૦, ફાડવું જાપતિ પુ. કુબેર દેવ પૃ. દેવ, ઈશ્વર
ધનમારૂ વિશે. ધનાથ હવા જી. દેવ
ઘરના પુ. ધનિક; વિશે. ધનાશ્વ વિવર કું. વિશેષનામ
ધનુણ ન. ધનુષ, કામઠું દેવરાહ પુ. દેવદાર
ઘ પુ. ધર્મ, ફરજ, રાવતન ન. દેવાલય, દેવળ ઘા ( કમણિ પ્રયોગમાં) દિલી સ્ત્રી. દેવી .
અમિwા બેલાવવું, નામદેવું. દિયર ,
આપવું; જિલ્લા મૂકવું તા પું. દેશ
વાવ ૫. પિદા કરનાર, પરમેશ્વર દિ પુ. દેહ
શાળ ન. ધાન્ય, અનાજ, સૈન્ય નદીનપણું ગરીબ પણું હલકાપણું વાર્તp S. ધૃતરાષ્ટ્રને પુત્ર વિ ન. દૈવ, નસીબ
જાણ ગ. ૧, પરસ્મ ધાવું, દેડવું પાવાપુથિવી સ્ત્રી. (દ્વિવચનમાં) | વીમદ્ વિશે. ડાહ્યું, બુદ્ધિમાન "આકાશ અને પૃથ્વી
પીન્ગ ૧૦, અર+ધતિરસ્કારનું ઇ ગ. ૧, આત્મને. પ્રકાશવું ! ઘર વિશે. ધીર, ધીરજવાન, વણ ન. દ્રવ્ય, ધન
હિંમતવાળું કચ્છ વિશે. દર્શન કરનાર, જનાર ધીરવું. ધર્યવાન માણસ,ડાહ્યો માણસ 1 ગ. ૧, પરસ્મ. ગળવું, પીગળવું, | પૂરિ . શિવ " દયાથી પીગળવું
ઇ ગ. ૧૦ ઉભય. ધારવું, ધીરવું.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
રૃ ગ. ૧, ભય, પકડવું; T ઉદ્ધાર કરવા, છેડાવવુ’ શ્રૃતિ શ્રી. ધીરજ, હિંમત શ્વેતુ . ધેનુ, ગાય
ધ્યાન ન. ધ્યાન
ધ્રુવ વિશે. સ્થિર
સંસ્કૃતમાર્ગીપદેશિકા
ધ્વર્ગ. ૧, આત્મને. નાશ પામવું ન હું. અવાજ, શબ્દ
न
મૈં (અવ્યય) નહિ
ન જાવ અવ્યય) કદીએ નહિ
રસ ન. નખ
નવર ન. નગર, શહેર
નારી સ્ત્રી. શહેર મટી શ્રી. નટી
નક્ યું. નદી
નથી સ્ત્રી. નદી
અનાદ શ્રી. નણુંદ નમ્ ગ. ૧, પરૌં, અમિનન્ય ખુશ થવું, આનંદ પામવેા, ચાહવું નાની સ્ત્રી. છોકરી નવ્વુ પું. દીકરાના દીકરા, પૌત્ર નમણું ન. આકાશ નમ્ ગ. ૧, પરઐ. નમવું; અવ+નમૂ નમવું, નમી જવુ
નમલ (અવ્યય) નમસ્કાર નયન ન. નયન, તેણુ, આંખ
સ. ગુ. શબ્દકાશ
નર યું. નર, પુરુષ નહ યું. નળરાજા નવ વિશે. નવું
નક્ ગ. ૪, પરઐ. નાશ પામવું
નટ્ટ (નનું ભૂ. રૃ.) નાશ પામેલું નળ યું. હાથી
નાદ્ ગ. ૧૦, ઉભય. ભજવવું
નાટક ન. નાટક
નામ (અવ્યય) નામે, એટલે કે નામનૢ નં. નામ
નાચદ પું. નાયક, આગેવાન
નક્યું. એક દેવઋષિ
નારાયળ પું. વિશેષનામ
નારી સ્ત્રી. નારી, સ્ત્રી
નાવિષ્ઠ પું. નાવ ચલાવનાર, ખલાસી નારા યું. નાશ
નિત્યમ્ (અવ્યય) નિત્ય, નિત, હંમેશ નિધિયું. 'ડાર નિર્ ગ, ૧, પરઐ. નિવું નિમ્ન સ્રો, નિદા નિપુન વિશે. હોશિયાર નિમગ્ન (નિ+મનું ભૂ. રૃ.) ડૂબેલું નિમિત્ત ન. નિમિત્ત, કારણ, હેતુ નિતિશય વિશે. પૂ', અપ્રતિમ, અનુપમ, જેનાથી બીજું ડિયાતું ન હોય તેવું
નિષ્ણ (નિ+અલ્ ગ. ૪, પરઐ, નું ભૂ.કૃ.)વિખરાયેલું,નાશ કરાયેલું
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ. ગુ. શબ્દશ
નિતિ (નરનુ` ભૂ..) જોવાયેલું, ખેાળી કઢાયેલું નિર્દેશ પુ. સૂચના નિયમ્ય પું. કાલાવાલા, આજીજી નિર્મિત (નિ+માનું ભૂ, પૃ.) નિર્માણ કરેલું, સરજાયેલું, ઉપજાવાયેલુ' કરાયેલુ નિવૃત્તિવ્ વિશે. નિરાંતવાળુ નિવૃત્ત (નિવૃતનું ભૂતકૃદ’ત) પાછું આવેલુ નિર્દેશિત (નિષિના પ્રેરક પ્રયાગનું કણ ભૂતકૃદંત) મૂકેલું
'તમા પશિકા
નિશા સ્ત્રી. રાત નિરાવર પુ. દૈત્ય
નિતિ વિશે. તીક્ષ્ણ ધારવાળું નિશ્ચેષ્ટ વિશે. સ્તબ્ધ, સ્થિર, નિશ્રળ નિષળ ( નિ+રવું નું ભૂતકૃદંત ). બેઠેલુ નિષ્ઠ પું. સાનામહાર
નિષ્ણાત (નિનાનુ` ભૂ. કૃ.) પ્રવીણુ નિષ્ઠ વિશે. ફળરહિત, અર્થ વિનાનુ
↑ ગ. ૧, ઉભય. લઇ જવું, દારી
જવું; આની આણવું, લાવવું; પ+ની પરણવું; પ્ર+ની રચવું અપની ખસેડવું; વિ+જ્ઞી શિખવવું, વિનય શિખવવે
૧૧૭
નીચેાહય વિશે. (નીચૈનમાયા સ્ત્રી. નામ) જેનું નામ નીચેર્ છે તે નીત્તિ સ્ત્રી. નીતિ, રાજનીતિ
TM પું. નર, પુરુષ
નૃ ગ. ૪, પરઐ. નૃત્ય કરવું
નૃત્ય ન. નૃત્ય
૪ યું. રાજા
વ્રુતિ પું. રાજા નૃત્ય ન. રાજાપણું' નૃશંલ વિશે. ક્રૂર, દુષ્ટ નેત્ર ન, નેત્ર, આંખ તૈયાચિહ્ન પું. ન્યાયશાસ્ત્રી નૌ શ્રી. વહાણ; જાયનૌ સ્ત્રી. શરીરરૂપી વહાણુ
ન્યાય પું. ન્યાયશાસ્ત્ર
ન્યાયલમાં શ્રી. (ન્યાય પું. ઇન્સાફ અને સમા શ્રી. કચેરી ) ઇન્સાફની કચેરી
प
પાન પું. પક્ષી, પખી
પ૬ યું. કાદવ
વર્ ગ. ૧, ઉભય. પાક કરવા, રાંધવું જીટી સ્ત્રી. પ`ચવટી વલ્લુર પુ. પાંજરું
પદ્ ગ. ૧, પરૌં. પાઠ શીખવા, ભણવું, શીખવું શક્તિ પું. પડિત
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
- સંતા માપદેશિકા સં. યુ. શાખણ goણ ન. મૂલ્ય, પુથuથ ન.
૫. પાછલે અધ ભાગ પુણ્યરૂપી કીમત
પરિણામ . પરિણામ પણ ગ. ૧, પરર્મ. પતન પામવું, ર્તિ વિશે. તજવા લાયક
પડવું, ખાવું બનવું હતું પરિણિત (ષિાનું ભૂ.કુ) પહેરેલું પણ ઊડવું, ફરવું
fણ ન. પાંદડું પતન ન. પડવું એ
શિક વિશે. વ્યાકુલ થયેલું, . તિત (જનું ભૂ. ૩) પહેલું
ગભરાયેલું પત્તિ ૫. પાળો
પર્વત છું. પર્વત ઘની સ્ત્રી. પત્ની, વહુ
પgર ૫. પલ્લવ, ફણગો પણ ન. શરીરને સુખ કરી આપે ! પરઢ . ન. તળાવ
એવું ઓસડ, હિતકારક વસ્તુ પવન પું. પવન પ ગ. ૪, આત્મને. ૩ ૬ gવ પુ. વજ ઊપજવું, ઉત્પન્ન થવું; નિષ
પણુ છે. પશુ નીપજવું, પ્રતિષ્ણ તરફ જવું,
are (અવ્યય) પછી કરવું
રય ( ગ. ૧, પરસ્મ. નું વ. ૨ ન. પગલું
ક) જેતું જ ન. કમળ
vi [fi] ગ. ૧, પરસ્મ. પાન પણ ન. પાણી
કરવું, પીવું (કર્મણિરૂપ ) જ વિશે. પરમ, શ્રેષ્ઠ .
gig ૫. ધૂળ કિય વિશે. પારકું
૪ ૫. પાઠ હું (અવ્યય) તો પણ
પાછા સ્ત્રી. પાઠશાળા ઉમા વિશે. પરમ, અત્યંત પતિ પુ. હાથ gવ વિશે. પરાધીન
જાવ છું. પાંડુ રાજાને પુત્ર શુ પં. ફરશી, કુહાડે
પાત ૫. પડવું એ, પતિને પામવું. પૃથ્વી નક્ષત્રી કરનાર પગ ન. યોગ્ય માણસ, યોગ્ય વસ્તુ બ્રાહ્મણ હો
પર ૫. પગ દમ ૫. પરામ
| mas S. ઝાડ
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪. ગુ. શકોણ સંસ્કૃતમાગપશિયા પળ પુ. મુસાફર પથે ચાલનારે | પુt (અવ્યય) પૂર્વે
ન. પા૫; વિશે. પાપી પુરાણ ન. પુરાણ વિશે. પુરાણું પાપ ૫ પાપી માણસ
જુવો બી. પુરી, શહેર જ ગ. ૧૦, પાર પામવું, ઓળંગવું પુલ ૫. પુરુષ, મરદ પર ૫. પાર, છેડો
પુણ ગ. ૪, પરસ્પે. પિસવું પિતા ન. ઈનામ
guધારિન વિશે. પુષ્પ ધરાવનારું, પાથર ૫. રાજા
કલવાળું પાછા વિશે. પાળજ્ઞાર
gવિત વિશે. પુષ્યવાળું, લેલું પિs . પિંડ, પ્રેતને બલિદાનમાં |
પુત ન. પુસ્તક આપેલ ભાતને ગળે
પૂરૂ ગ. ૧૦, પૂજવું જિવ ૫. પિતા, બાપ; કિ. માબાપ
પૂરા વિશે. પૂજ્ય વિશ્વ ૫. કાકે
૬ શ્રી. પૂજા વ૬ ગ.૧૦, પીડવું
"જ્ઞાનિ ન. સરકારનું કારણુ, પાત્ર પુછarટાર ન. (પુછાય ન.
પૂત (નું ભ. ૧) પવિત્ર કરાયેલું,
• પાવન - પૂરું + અ ાન ન. કો) |
[૬ ગ. ૧૦, પૂર્ણ કરવું, ભરવું. પૂછડાને ટેકે
જૂધ ૫. પહેલો અધ ભાગ પુણ ન. પુણ્ય; વિશે. પવિત્ર
પૃથ્વી સ્ત્રી. પૃથ્વી guથવા વિશે. પુણ્યવાન, પુણ્યશાળી |
geટ (કનું ભૂ. ક) પુછાયેલું પુર ૫. પુત્ર, દીકરે
નૌર ૫. પુરવાસી, નગરવાસી પુરામાર વિશે. દીકરાના જન્મ
જાઉં છું. ઉત્કૃષ્ટતા, અત્યંતતા
ઘai . પ્રકાશ પુરી વિશે. (પુર દીકરે શત
પ્રતિ સ્ત્રી. પ્રધાનમંડળી, પ્રધાન કરેલું) દીકરા તરીકે માનેલું,
પ્રકૃતિ, સ્વભાવ દત્તક લીધેલું .
પરિસિદ્ધ વિશે. (પ્રતિ શ્રી. પુન (અથય) ફરી
સ્વભાવ +રિજ, નિદ્ ગ ૧, પુરણ (અવ્ય) આગળ, સામે કેગ. ૪નું ભ. કુ) સિદ્ધ થયેલું, પુરણ (અવ્યય) આગળ, સમક્ષ, રબર સ્વભાવસિહ, સ્વાભાવિક - ૧૧
જેવું
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃતમાપદેશિક સં. શુ શબ્દોશ [9] ગ. ૬, પરસ્મ. પ્રશ્ન | ઘા ઝી. પ્રભા, તેજ કરો, પૂછવુ + $ (આત્મને.) ૬ પ્રભુ. ઈશ્વર નીકળતી વેળાએ પૂછવુ, વિદાય લેવી પ્રભૂત વિશે. પુષ્કળ ઘા એ. પ્રજા, રેવત; સંતતિ કરવા સ્ત્રી. જુવાન સ્ત્રી જ ૫. ડાહ્યો માણસ
પ્રભાઇ ન. પ્રમાણ કલનુ વિશે થોડું, નાનું
થાન ન. પ્રયાગ, અલાહાબાદ પ્રતિતિ સ્ત્રી. છબી, નકલ ઇવર ન, પ્રેરણા; સ્થાપના રિતિકા સ્ત્રી. બદલે, વેર વાળવું પ્રવાદ પું. પ્રવાહ, વહેણ
એ, વેર લેવાની રીત વિછ (કવિ નું ભૂ, કુ) પ્રવેશ તિરત (પ્રતિજ્ઞાનું ભૂ. 5.).
પ્રતિજ્ઞા કરીને કહેલું, કબૂલેલું પ્રકૃત્તિ બી. પ્રવૃત્તિ, વલણ, માહિતી, બરિજ સ્ત્રી, પડવે
ખબર . ઇતિદાન ન. સ્થાપના
કરારા વિશે. પ્રશંસાને પાત્ર, ઇતિદત (ઘતિનું કર્મણિ ભૂત- |
વખાણવા લાયક કૃત) અડચણ કરેલી છે એવું, | કચય ૫, સભ્યતા, વિનય અટકાવેલું, બંધ કરેલું છે ?
કરજ કરૂણનું ભકુ) પ્રસન્ન, કથા . વિશ્વાસ
પ્રહાર ૫. કૃપા, મહેરબાની કઇ ગ. ૧૦, પ્રસિદ્ધ કરવું
કરાવત (કરવાના પ્રેરક પર વિશે. પ્રથમ, પહેલું
પ્રવેગનું કર્મણિ ભૂ. ૩) એકલેલું પ્રથમણુકર ન. (૪થમ પહેલું +
શ્રી. પૂર્વ દિશા સુરત સત્કર્મ) પૂર્વનું સત્કર્મ
પ્રાશ ૫. ડાહ્યો માણસ કો વિશે. આપવાનું, લગ્નમાં
પુ(બહુવચનમાં) પ્રાણુ, જીવ આપવા યોગ્ય
કાળિ ૫. પ્રાણ શપત્ર ( ગ. ૪, નું કર્મણિ
પ્રાસ (અવ્યય) પ્રાતઃકાળે, પઢિયે ભૂતકૃદંત ) જોડાયેલું, યુક્ત
સવારે = વિશે. પ્રબળ, મજબૂત
પ્રાણ (+ા નું . કુ) પ્રાપ્ત કમર . ઉત્પત્તિસ્થાન, ઉત્પત્તિ | થયેલું, પામેલું, પહોંચેલું
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ. જી. શબ્દશ
માવત્ (અવ્યય) ઘણું કરીને માન્ય ન. પ્રવીણતા હૅશિયારી
પ્રાંન્નિષ્ઠ પું. પ્રશ્ન કરનારા મામાન્ યું. મહેલ
સાતમ પદેશિકા
માલારતજ ન. (માલાય્ પું. મહેલ તજ ન. પૃષ્ઠ, મહેલની અગાશી દિન વિશે. પ્રિય, વહાલુ પ્રિયંવદ્ા શ્રી. શકુન્તલાની સખીનું
નામ
પ્રિયતમાં સ્ત્રી. અતિપ્રિય શ્રી પ્રિયાવિન વિશે. મીઠું' બોલનાર પ્રિયલ ન. મીઠા મેલાપણું પ્રિયાપ્રવૃત્તિ સ્ત્રી. પ્રિયા ઓ. વહાલી પ્રવૃત્તિ શ્રી. ખબર) વહાલીની
ખબર
મી [ીળ] ગ. ૧૦, પ્રસન્ન કરવું, ખુશ કરવું
પ્રીતિ શ્રી. પ્રોતિ, પ્રસન્નતા પ્રેમન્ પું. ન. પ્રેમ, પ્રીતિ નયન વિશે. વધારે પ્રિય, વધારે વહાલુ, વહાલુ.
જ ફળ
ગ. ૧, પરઐ. ફળરૂપ થવું, ફળદાયક થવું
રાશિનૢ વિશે. ફળ ખાનાર
વધુ પું. બંધુ સગા ય પુ. બળ; લશ્કર
૧૩૬
વહિ પુ. ખળિદાન વૃત્તિ પુ. બલિરાજા afze (24344) 44612 ચન્દુ વિશે. બહુ ચટ્ટુશન (અ) ઘણી વખત, વાર વાર
વાળ પું. બાણુ, તીર સાન્ધવ હું ભાઈ, સગા ૬૪ પું. બાળક, કરા સારું પું. ખાડુ, હાથ
દુષ્ટ ન. પુષ્કળતા, બહુ પણું બહુ વિરાહ પુ બિલાડ
વિર પુ. ટપકું', ટીપુ વિ ન. બિબ થાક ન. બીજ, ખી યુદ્ધ સ્ત્રી. બુદ્ધિ યુરિકમાલ પું. ( વૃદ્ધિ બુદ્ધિ પ્રપાત્ર કું. સક્તિ ) બુદ્ધિ
શક્તિ
ઃ ગ. ૧, ઉભય. ખેષ થવા
જાણવું, સમજવું. સુધ કું ડાહ્યો માણસ
બ્રહ્મન્ હું બ્રહ્મા; ન. પરણ્યા બ્રહ્મવિદ્ વિશે, બ્રહ્માને જાણનાર તત્ત્વજ્ઞાની
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃતમાણિકા સં. ૨. શબર (ાથ ન. એક જંગલનું નામ છે માળી સ્ત્રી. ભાગીરી, ગંગા હાઇ પં. બ્રાહ્મણ
પર ૫. ભાર કે (ફૂગ. રનું આત્મને વર્ત- વજન ૫. ભારતવર્ષને એટલે 5. 2 નું એક વ) કહે છે. હિંદુસ્તાનને રહેવાસી
માય બી. ભાર્યા. વહુ ૪ (મનું ભૂતકૃદંત) તલીન,
માયણ (મૂના પ્રેરકના આજ્ઞાર્થ પુ. તcપર, પરાયણ
નું એ.વ.)કર, સમઝ, બનાવ; ૪ ૫. ભક્ત, ભગત
* સંગાથ (પ્રેરક કર્મણિરૂપ) જ શ્રી. ભક્તિ
સંભવતું જણાય છે. # ગ. ૧૦, ભક્ષણ કરવું, ખાવું
માહિર વિશે. ભાવિ, થનાર, થવાનું પણ વિશે. દિવ્ય, પૂજ્ય
ખા ગ. ૧, આત્મને. કહેવું પ્રતિ વિની શ્રી. બહેન
- +આg જવાબ આપો, ઉત્તર ના . એક સૂર્યવંશી રાજા
આપો . ભંગ
માહ્ય શુગર વિશે. થળકને 7 ગ. ૧, ઉભય. ભજવું, સેવવું,
ધળો (રંગ). આશરો લે, પકડવું બિલ ગ. ૧, આત્મને. ભિક્ષા ૬ ન. ભલું, સુખ, કલ્યાણ
માગવી, ભીખવું. શ ન. ભય
fખા શ્રી. ભિક્ષા પર વિશે. ભયંકર
'ખટ્ટા! ભિક્ષુ, માગનાર, યાચક : ૫. લાર, વજન
વિ ભેદવું છે !. ભર્તા, ધણી, શેઠ
નીતિ સ્ત્રી. ભીતિ, બીક - સર્વ. તું, તમે, આપ મીન ૫. પાંડુના બીજા દીકરાનું નામ
મીક સ્ત્રી. બીકણ સ્ત્રી Ra૫. પડેશ) આપની મૂ ગ. ૧, પરસ્પે. હેવું, થવું, અ7
+ અનુભવું; હુ+મ્ ઉપન્ન પતિ (ના ભવિષ્યકાળના થવું, નીપજવું ૫ ૩નું એ. વ) થશે
ન. પ્રાણી
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
સં. શું તમારા મનમાદેશિકા મૂલાઈ ૫. સત્ય, વસ્તુતા મદ્ [માર્ચ ૨. ૪. પરસ્પે. મઃ સ્ત્રી: ચડતી, આબાદી
હેવું, ગાંડા થવું, ભૂલ ખા I ! ભૂપ, રાજા
ઘન મિાર્ગ ભૂલ કર ૧ ૫. રાજ, પર્વત
ભૂલ ખાવી મજ સ્ત્રી. ભૂમિ, ભય, પૃથ્વી મર . મદ મૂય વિશે બહુ મોટું, વધારે મોટું મરા ! મદન, કામદેવ મૂરિ વિશે બહુ
માિ સ્ત્રી. મદિરા, દારૂ 5 ગ. ૧૦, ભૂષિત કરવું, શણ- મદિરાક્ષી સ્ત્રી. મનોહરનેત્રવાળી ગારવું, શોભાળવું
મજુ ન. મધ મૂષ ન. ભૂષણ, ઘરેણું
મધુ પું. મધ કરનાર, ભાર છ ગ. ૧, ઉભય. ભરવું (કર્મણિપ | મધુરમ્ (અવ્યય) મધુર રીતે
મન ગ. ૪, આત્મને. માન
વિચારવું; અનુw થિ છે. ચાકર છે
8 બોજ છે. ઉપભેગ
રાખવું; અરજ અપમા જે ન ન. ભજન, જમણ
કરવું; અવજ્ઞા કરવી, તિરસ
કરવા મોણ (અવ્યય) અરે, અહે
માણંદ . ( નિગ્રહ આ . ભમર, મધમાખી
મનને કબજામાં રાખવું એ આર . બ્રાતા, ભાઈ
મારું ન. મન આજ (ઝનું ભૂકુ) ભ્રમમાં
મનુ પં. વિશેષનામ પડેલું, બાવરું
ખા ગ. ૧૦, આત્મને. વિચાર
નિમ ગ. ૧૦, નિમંત્ર નિ ૫. મણિ
કરવું, તરવું fiાર ૫. ઝવેરી
જ છે. મંત્ર મા ! મંડપ, માંડ
મજ વિશે. મંદ, ધીમું નતિ સ્ત્રી. મતિ, બુદ્ધિ
મયૂર ૫. મોર મચિ ૫. માછલું
મા ન મરણ, મત
-
-
-
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
"si
સંસ્કૃતમાર્ગો પરશિયા
વ્ યું. પવન, વાયુદેવ, દેવ વિશે. મહા, મહાન, મેટુ
I
ઘુમન્ પું. મહાત્મા, મહાપુરુષ દ્ઘાતિg_પું. (g_પું.
ૠતુ )
મેટા શત્રુ વિન્ પુ, મહિમા દિન પુરું પાડે વિષાકુર પુ. એક દૈત્યનું નામ
દિથી ઓ. પટરાણી ઠ્ઠી સ્ત્રી. પૃથ્વી તેશ્વર પુ. મહાત્સવ ૧ (અવ્યય) ના, નહિ (નિર્દ્ સાથે) નિર્માણુ કરવું, નિપાવવું; નિમ્નવરે (કમણિરૂપ)
સઁદન માંસ ૫૪ પુ વિશેષનામ રઘુ સ્ત્રી. માતા, મા પુછ્યું ન. મધુરપણું, મીઠા નવ પુ. માણુસ, માનવી શનિની ઓ. માનવાળી શ્રી
Tā પું. પવન, વાયુદેવ મે ગ. ૧૦, પરઐ. શોધવું ને પુ. માર્ગ, રસ્તા
ના શ્રી, માળા પુ. અદ લ પુ. માસ, મહિના લિટલ ન. (માલ પુ. મહિને
સ. યુ. શાશ
ચતુષ્ટ ન. ચાકડું') ચાર મહિના મિત્ર ન. મિત્ર
મિત્રના શ્રી. મિત્રતા, મિત્રાઈ નિસિયા (નિતુ' સંબંધક ભૂ કું.) મળીને
મુTM (મુન્નુ` ભૂ, પૃ. મુક્ત), ટુ થયેલું
મુત્તા સ્રો. મેાતી
મુત્તિ સ્રો. મુક્તિ, મેાક્ષ ધ્રુવ ન. મુખ, માં
मुख्य વિશે. મુખ્ય
મુર્ત્ત [મુશ્] ગ. ૬, ઉભય. મુક્ત કરવું, મૂકવું, છૂટા કરવું મુક્યું ગ. ૧, આત્મને. ખુશ્ન થવું મુષ્ટિ પુ: મૂડી
મુદ્ ગ. ૪, પરઐ. મેાહ પામવે, ઘેલા થવું, બેભાન થવું મૂક્ત વિશે. મૂંગા, શાંત
મૂર્ખ પુ, મૂર્ખ, મૂરખ મૂત્રજ્ઞતન. (ક્ષ ન. સેા ) સા મુર્ખા
મૂ ગ. ૧, પરઐ. મૂર્છા આવવી, એલાન થવું મૂર્તિ શ્રી. મૂર્તિ, પ્રતિમા સૂતિમમ્ વિશે. મૂર્તિ' માન, સાક્ષાત્,
પ્રત્યક્ષ
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
.ગુ. શબ્દકોશ સંસ્કૃતમાદેશિકા જ પુ. માથું, મસ્તક ચર ( સાથે ગુણત્ વત. ન. મૂળ, તળિયું
કુદત), ઊગતું, તૈયાર થતું []િ ગ. ૬, આત્મને. મરવું | યુતિ ધું. જતી, ગી ૬ ગ. ૧૦. આલ્બને. શોધવું થત: (અવ્યય) જેથી, કારણ કે જ છું. હરણ
થના ૫. યન મૃત્યુ, મેત
(અવ્યય) જ્યાં ૬ શ્રી. માટી, માડી
ચણા (અવ્યય) જે પ્રમાણે, જેમ . ૬, પરસ્પે. વિષ્ણુ ચણા (અવ્યય) જ્યારે પારખ કરવી, પરીક્ષા કરવી ચરિ (અવ્યય) જે મેર ૫. મેધ, વાળું
જ ન. યંત્ર, સાંચે પારું ન. વાદળાનો જથ્થો યશવ ન. યશ, જશ રેકની સ્ત્રી. પૃથ્વી કે
પર વિશે. જલવા, પ્રખ્યાત પાવન વિશે. બુદ્ધિમાન, ડાહ્યું થર્ ગ. ૧, ઉભય, યાચના કરવી, ૪ પુ. મેળાપ, સંઘ
યાચવું, માગવું ૌરાવિદ . સમયજ્ઞ કરાવનાર- થી ૫. યાચક, માગનાર માને એક ગોર,
ચર (થાનું ભૂ. ) ગયેલું
ચાં- જ્યાં આવવું હોય જે ૫. લાડુ
આવવું (હયાત ભૂક). ગૌરિ ના મોતી
થા, સ્ત્રી. દેરાણી, જેઠાણી નર ને. મુંગા પણું.
વારા . યાત્રાળુ
વાવ (અવ્યય) જ્યાં સુધી થયું. કુબેરને સેવક : ગુજર (પુરનું ભૂ.કે) યુક્ત, જોડાયેલું પર . ૧, ઉલય. યજ્ઞ કર, પૂજવું યુજ ન. યુહ, લડાઈ થવા ૫યજમાન, યજ્ઞ કરનાર ગુરુ શ્રી. યુદ્ધ, લડાઈ fa વિશે. યા સંબંધી યુષ ગ. ૪, આત્મને. યુદ્ધ કરવું, પણ ગ. ૧, આત્મને. યત્ન કર, લાવું
મથવું, મહેનત કરવી | પૃપ ન. શે, ટાળું
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંતભા પશિ સં. શું શાક પિન પુ. યોગી, જેગી | મુ ગ. ૧, આત્માને. રમવું, આનંદ શાન ન. જેજન, ચાર ગાઉ | થ; વિશ્વ પરસ્પે. થોભવું, શોધ પું. જોધ્ધો, લડવા
. વહાલે, ધણી રસ ગ. ૧, પરમે. રક્ષણ કરવું (ા સ્ત્રી. લક્ષ્મી બચાવવું
૫. રવિ, સૂર્ય હાપ ન. રક્ષણ, બચાવ
શિવ . રસ લાર ન. રાક્ષસ
હાલાર . રાક્ષસ, દુષ્ટ પુરુષ રણા સ્ત્રી. રક્ષા, ચાવ, રક્ષણ રાન્ ગ. ૧, પર. અને આત્માને રાસ (કાનું ભૂ. કુ) રક્ષાયેલું, રિક્ષ વિરાજમાન થવું, બચાવાયેલું
શોભાયમાન દેખાવું યા, ૫. રક્ષક વિશે. રક્ષણ કરનાર તાવાર ન. (કાર ન. બારણું) જs વિશે. રાતું, લાલ
દરબાર, સરકાર, કચેરી ૫. (બહુ) રઘુ રાજાના વંશજ ૫. રાજા પુનાથ પું. રઘુઓમાં શ્રેષ્ઠ, રામ | રંગપુર ૫. રાજાને કુંવર ત્ર ગ. ૧૦, ચવું, ગોઠવવું રાષyષ . રાજાને માણસ, યાદી બી. રાત
' અધિકારી જાણ ન. રજ, ધૂળ, પરાગ રાશિ સ્ત્રી. રાણી ( સ્ત્રી. દેરડી
ક્ય ન. રાજ્ય તિ સ્ત્રી. કામદેવની સ્ત્રીનું નામ ! જ્યોમાષ્ટિ વિશે. (ાથ ન. ખુશી, મજા
રાજ્યમ પુ. ભવાઇ પત્ર ન. રત્ન
ખેંચાયેલું) રાજયના લેભથી રથ પું. રથ
ખેંચાયેલું & ૫. ઘેડ
જ શ્રી. રાત્રિ, રાત વધ્યા સ્ત્રી. શેરી
જ પં. વિશેષનામ હા ગ. ૧. આત્માને. આરંભ કર, | . રામને શત્રુ, લંકાને રાજા હાથમાં લેવું; આ શરુ કરવું | શ ૫. ઢગલે
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
સં. ગુ. શબ્દકોશ સંસ્કૃતમા૫શિક્ષા પણ ન. દેશ.
તા સ્ત્રી. લતા, વેલ શનિ સ્ત્રી રીત
હતા. ન. લતામંડ૫, વેલને રુ ગ. ૧, આત્માને. રુચિ થવી, માંડ ગવું
૪૫ ગ. ૧, આત્મને. લાભ થવે, જ રડવું
મેળવવું હષ ગ. ૪, આત્મને. અra અણ ગુ. ૧, આત્મને પણ
માનવું, તાબે થવું; નિરા આશરો લે, પકડવું ( કર્મણિ પ્રયોગમાં) અટકવું, ઢના બી. સ્ત્રી ભવું
૪૧ . રામને પુત્ર જ ગ. ૧, પરર્મ. ચડવું શક્ય જય . લવલેશ, રજકણ, અણુ ઊગવું
રણ ન. લૂણ, મીઠું; વિશે ખારું છે ? (અવ્યય) અરે !
ત્રાટ ન. પૂછડું ન ન. સદન, રડવું એ
ઢામ પુ. લાભ
જિક ન. જાતિ (સ્ત્રીવર્ગમાં કે અમ્ ગ. ૧૦, રપઢશું લક્ષ્ય પુરુષવર્ગમાં હેવાપણું).
આપવું, જેવું, પરીક્ષા કરવી, સુગ. ૪, પરઐ.લટવું, આળોટવું સાબિત કરવું
સુમ ગ. ૪ તથા ૬, પરસ્મ લેભ ચક્રન પુ રામને ભાઈ
કરે-રાખ, તકાસવું, મેહિતા ફક સ્ત્રી. લક્ષ્મી ,
વેઢા સ્ત્રી. મુદ્દતની ઘડી ઢોર ૫. લક, દુનિયા રિપત્ર ૫. ડાપણું, હલકાપણું સ્ત્રોમ ૫. લેભ પુ વિશે. લઘુ, થે, નાનું 8 ગ. ૧, આત્મને; ઓળંગવું હરાવવું
વંશ પુ. વંશ, કુળ જ ગ. ૬, આત્મને. લજજા
વિશે. વક્તા પામવી, લાજવું, શરમાવું વાણ ન. છાતી ઇશા શ્રી. લજજા, લાજ
અર7 ન. વચન, ઉપદેશ, વિનંતિ
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ee
સંસ્કૃતમાપ શિકા . યુ. શબ્દકે રીઝ વિશે. નિંઘ; ન. નિંદા, ( (પનું વ. ) વસતું
જે કોઈ નિંa હેય તે હરતિ સ્ત્રી. વાસ, રહેઠાણ રણ ન. વચન
કવન ન. વરુ રઝ ૬. ઠગારે
વગત ૫. વસન્ત ઋતુ પણ છે. બચું
વહુ ન. વસુ, ધન, ગ. ૧, પરસ્પે. વદવું, કહેવું કg S. કૃષ્ણને બાપ થઇ છે. વધ, મારવું એ |.મહુધા બી. પૃથ્વી વધુ બી. વહુ, જુવાન સ્ત્રી | વ ન. વસ્તુ, વાસ્તવિક પદાર્થ ઉન્ન ન. વન
पत्र न. ti વાવાલિમ્ વિશે. વનમાં વસનાર મ. ૧, ઉજાય. વહેવું, લઈ જવું . -રહેનાર
at (અવ્યય) અથવા નવર . વનમાં રહેનાર પાટુતા સ્ત્રી. (૯તા સ્ત્રી. વર્ગ. ૧, આત્મને વંદન કરવું | હેસિવારી ) બોલવાની છટા
વાય ન. વાકય, શબદ થાયણ ન. વય, ઉમર
વરૂ શ્રી. વાચા, વાણી કથા ૫. મિત્ર
રાજા સ્ત્રી. વાચા, વાણી થર ૫ વરદાન, બક્ષિસ, પ્રસાદ પાચ્છ ગ ૧, પરસ્પે. ઈચ્છવું વતનું વિશે. ખૂબસુરત અંગવાળું
વાળી સ્ત્રી. વાણું , થય (અવ્યય) વારુ, બહેતર; ઠીક are ૫. વા, પવન વાહ !. ડુક્કર, ભૂંડ
પાવન ન. બારી વ ગ. ૧૦, વર્ણવવું, વખાણવું વાર્ ગ. ૧૦, આત્મને અભ્યા વર્ષ ૫. વર્ણ, જાત, રંગ
નમવું વન ન. રસ્તે
હારી સ્ત્રી, વાવ હમ પં. વહાલો, ધણી
વારસ કાગડો ઘa સ્ત્રી. હાથણી, હાથીની પત્ની વાયુ પુ. વાયુ વર્ગ. ૧, પરર્મ. વસવું, રહેવું; વા િન. પાણી અધિ+ત્ રહેવું
( વાત સ્ત્રીવાર્તા, વાત
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪. ગુ. શબણ સંસ્કૃત માર્ગો પૉશિકા વાહ વાસ '
કિરિ સ્ત્રી વિપત્તિ, આત હરણ ન. વસ્ત્ર, કપડું
વિઘ સ્ત્રી. વિપત્તિ, આફત વારિત વિશે. ખુશબોદાર થયેલું પિરિશ ન. અપ્રિય કામ, તકસીર, वासुदेव पु.
વિશે. અણગમતું શિત પું. વિકાર, રૂપાંતર, ફેરફાર વિમર . ધન, દલિત, વૈભવ વિકાસ મું વિકાસ, પ્રકાશ, વિસ્તાર વિજ પું. આડે માર્ગ-રસ્તો વિષિ . વિશદ્ . લડાઈ વિગુણ વિશે અવળા મોંવાળું - કરંપ પુ. સલાહ) લડાઈ અને | વિથ ન. આકાશ સલાહ
વિરોજ ૫. વિયેગા વિાર ૫. વિધ, અડચણ
પિતા પું. ચીસ પિરિશ વિશે. વિચિત્ર, રંગબેરંગી શિes વિશે. કદરૂપું વિર ન. દેલત, ધન, વિત વિર ન. ગુફા વિ૬ કિ. ગ. ૬, ઉભય. મેળવવું | વિઠ્ઠ . વિવાહ, વેશવાળ વિ ગ. ૪. આત્મને. વિદ્યમાન વિવિધ વિશે. વિવિધ તરેહનું હેવું, હેવું
લા ગ. ૬, પરસ્તે પ્રવેશ કરે એ વિષા શ્રી. વિદ્યા
પેસવું; કવિઝ બેસવું વિર શ્રી. વીજળી
વિશુદ્ધ (વિશુદ્ધ ગ.૪, પરસ્પે. વિદરા ની વિદ્વતા, વિદ્વાનપણું નું ભૂ. ) શુદ્ધ લિદસ વિશે. વિદ્વાન, ભણેલું. વિન્દ્ર સ્ત્રી. શુદ્ધિ, સ્વચ્છતા વિષિ . નિધિ, ધર્મશાસ્ત્રની આજ્ઞા | વિજાપતો વિષે વિસામો વિત (વિષ્ણુનું કર્મણિ ભૂત- + ૫ સબબ. એ શબ્દને 'કુદત) ઊંચકી રાખેલું, આધાર, સમાસ વિશ્વાસુ ૫. એની –આશરે આપેલું
પંચમી વિભક્તિનું એકવચન) શિપ વિશે કરવા યોગ્ય
વિસામો ખાવાના સબબથી વિના ૫. વિનય, નમ્રતા વિશ્વ સવિશ્વ બધું વિના (અવ્યય) વિના, સિવાય વિશ્વાન ! વિશ્વકર્મા વિનાશ ૫. નાશ.
વિશ્વામિત્ર ૫. એક
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃત માપદેશિક સં. ગુ.શકો વિવારણ ન. (વિશ્વાસ પુ. | કમાવા . મહાદેવ
સે+
પણ ન. કારણ) દેવ પુ. વેદ વિશ્વસનું કારણ
રેવડુ મું. બ્રહ્મા વિષ ન. વિષ, ઝેર
જે ગ. ૧. આત્માને. પૂજવું, થરથર વિષ્ણુ પુ. વિષ્ણુ
વૈદ ન. વિષ્ણુનું રહેવાનું ઠેકા વિજ પું. પક્ષી
ચાત્ય ન. અસભ્યતા, ધષ્ટતા ક્ષિતિ (વિશ્વનું ભૂ.ક.) ફર- ર ન. વેર, શત્રુત્વ, દુશ્મનાઈ
માવેલું, સ્થાપેલું, કરેલું ચણા સ્ત્રો. વ્યથા, પીડા, ઈજા લોક સ્ત્રી. રસ્તે, શેરી
થાન ન. વ્યસન, દુઃખ, સંકટ વિર પુ. વીર, શર, લડવૈયે
ટેવ, લત લીધે ન. વીર્ય, પરાક્રમ
કરાશેય વિશે. અર્થ સમજાવવા ૬ (ઉપસર્ગ પર સાથે) વીંટાળવું, યોગ્ય, અર્થ કરવા યોગ્ય ઘેરવું
થાય . વાલ સ ૬. વૃક્ષ, ઝાડ
થાય છે. પારધી દુલ ગ. ૧, આત્મને. વર્તવું, તેવું કથાપિ પું. રોગ
નિ પાછા આવવું; કરૂ કથાથી સ્ત્રી. વાઘણ; સાપણી g૧ શરૂ કરવું, લઈ બેસવું; | ત્ર ગ. ૧, પરસૈં. જવું પર પાછા વળવું, Ta- | વુિં. ચોખા કે ચોખાને દાણ:
ત્ય સં. ભૂ કુ. પાછા વળીને; પ્રતિનિરૂત પાછા આવવું ર ગ. ૧, પરર્મ. પ્રશંસા કરવી, gયા (અવ્યય) વૃથા, ગટ
વખાણવું, કહેવું, મારાંશ શિક વિશે. વધતું, લંબાતું
ગ. ૧, આત્માને. આશા રાખવી,. pg ગ. ૧, આત્માને. વૃદ્ધિ થવી, તકાસવું
વધવું; પ ણ વૃદ્ધિ થવી, શતા શ્રી. વિશેષનામ વધવું; આબાદ થવું
૨૬ ગ. ૧, આત્મને શંકા યુજ ન. થડ, સાઠે, ડાંખળી
લાવવી, વહેમ આણ gષ પુ. બળદ
_ સ્ત્રી. શંકા, વહેમ
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ. ગુ. શબ્દકેશ સંસ્કૃતમારિકા પર ૫. લુચ્ચે, ઠગ
રિસાદ . ન. શિખર થત ન.સ. શતક
રિરિક પું. પર્વત પ. પુ. શત્રુ, દુશ્મન
શિક્ષણ ન. શિર, માથું પાહિ પુ. શત્રુ, સાથે લડાઈ શિાત્રા શ્રી. શિલા, પથ્થર શRણ (અવ્યય) ધીમેધીમે, હળવે શિવ ન. કલ્યાણ, સુખ હળવે
પિશાચ ન. શિવનું દેવું ઘમ શાગ. ૪, પર્સ. શાંત શિશિર ૫. શિશિર ઋતુ થવું.
શિશુ પં. બાળક ઇસ્કૂલ ૫. વિશેપનામ
શિક્ષણ મું. શિષ્ય, વિદ્યાથી મુ ૫. શંભુ, શિવ, મહાદેવ સર્ષ ન. શીશ, માથું જગ્યા શ્રી. સેજ, પથારી
શુ ૫. સૂડો, પિપટ શા પું. તીર
શુરુપક્ષ કું. (શુગર વિશે. ધોળું સ્ત્રી. શરદ ઋતુ
પણ છું. પખવાડિયું) શુકલ we ન. શરીર
પક્ષ, સુદિ, અજવાળિયું ઇરા વિશે. શરીરમાં રહેતું શુ ૧, પરસ્પે. ચવું, શેક જય પં. ન. શબ, મડદું
કર થઇ ન. શ, હથિયાર
ગુરુ ગ. ૧, આત્માને શોભવું, aa સ્ત્રી. શાખા, ડાળી
ઘટારત હેવું પ્રારા શ્રી. રામની બહેન ગુમ વિશે. શોભા આપનારું, સારું પતિ શ્રી. શાંતિ
શુ ગ. ૪, ૫રમૈ. સુકાવું પ્રાણા શ્રી. શાળા
ત્ર ૫. શદ્ર ૩ રાજ્ય ચલાવવું '
શુ પં. વિશેષનામ જાણવ (જાણ નું વ. કુ) રાજય રૂટિન મું. શિવનું નામ ચલાવતું
મૃષ્ટિ પ્ર. શિયાળ Wહન ન. શાસન, હુકમ
શોખન વિશે. શોભા આપનારું, સારું પણ ન. શાસ્ત્ર
મા શ્રી. શોભા શિક ગ. ૧, આત્મને. શીખવું | શૌર્ય ને. શૌર્ય, પરાક્રમ
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
સંસ્કૃતમાદેશિકા સં. ગુ. શબ્દકેશ પાન ન. સ્મશાન, મસાણ | | ઋણ વિશે. ઢીલું થયેલું નયન વિશે. સ્પામ, કાળો
ઋા ગ. ૧, આત્મને વખાણવું શાખા આ. મેલ, અસ્વચ્છતા અs ગ. ૪, પરસ્પે. ભેટવું; અદા સ્ત્રી. શ્રદ્ધા, વિશ્વાસ
આ+ગિક ભેટવું મા.વિશે. વિશ્વાસ રાખવા યોગ્ય,
ગો પુ. લેક, કવિતા, છંદ વિશ્વાસનીય
શ્યમ્ સ્ત્રી. સાસુ શ્રમ શ્રિા ગ. ૪. પર. શ્રમ | Paણ (અવ્યય) આવતી કાલે કરવો, થાકવું; વિશ્વમ છા)
ઢાપણ પું. શિકારી, પ્રાણી વિશ્રામ લેવો, વિશ્રાતિ લેવી | શ્વેત વિશે. સફેદ ધોળું
થાક ખાવો અમ પં. શ્રમ, મહેનત
) સંચાર ન. સંકટ, સંકડામણ કરણ ન. શ્રવણ કરવું એ.
સિંગર ૫. સંગત, મેળાપ સાંભળવું એ
સંગમ ૫. સંગમ િગ. ૧, ઉભય, આશિ આશ્રય હિંસ ન. સંગીત, ગાયન લે, આશરે જવું-રહેવું
રંગમોલુ વિશે. મેળાપને માટે શરણે જવું
આતુર, મળવાને ઈ-તેજાર શ્રી વિશે. શ્રીમંત, આબાદ, સુખી
રંવાર ૫. જથ્થ, સમુદાય આવે ! વિશેષનામ
સંવઝન ન. આમતેમ ચાલવું એ શુ શ્રવણ કરવું. સૂણવું, સાંભળવું
સંતા (વા+તાનું ભૂક) તપેલું
બળેલું થતિ જી. ધર્મશાન, વે; સાંભ
સંજી પું. સંદેશ ળવું એ; કાન
પસંદ ૫. સદેહ, શંકા બિર વિશે. વેદ જાણનાર,
સંનિધિ . પાડાશ વેદપારંગત
સિંઘ સ્ત્રી. સંપત્તિ, આબાદી એક વિશે. શ્રેષ્ઠ
સં છું સંબંધ, સંસર્ગ શ્રેય વિશે. બહેતર, કલ્યાણકારક,
વિવાર પું. તૈયારી, સામગ્રી ન. કલયાણ
સંપાન ન. વાસીદુ વાળવું એ, ઓ વિશે. શ્રોતા, સાંભળનાર
કચરે કા એ.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
જોરાવર
સં. ગુ. શબદલેશ સંસતમાર્ગો શિકા સંધ્ર પુ. આશ્રય
( કમર વિશે. (સક વિશે. રંવાર . સંસાર, ભવ, દુનિયા સરખુ+જિત્ત ન ચિત્ત) સરખા રવિ પુ. મિત્ર, દસ્ત
દિલવાળું, સમાન ગણતું રાણી સ્ત્રી. બહેનપણી
સમાજ ન. રણભૂમિ પર . સૂર્યવંશી રાજાનું નામ | વન વિશે. સમર્થ, બળવાન,
પુ. પ્રધાન હ૬ (અણ હેવું, થવું એ ધાતુનું | હજાર પું. સમાજ, સભા, મંડળ
વર્તમાનકૂદત) છતાં, સારું, | સબુક . સમુદ્ર, દરિયે ભલું; ૫. સજન
મૂદ ૫ સમૂહ, સમુદાય ઉત્તર ન ખરેખરું તત્વ સવૃત્તિ બી. સમૃદ્ધિ, વિપુલતા સરાન. સત્ય; ભલમનસાઈ, ડું પ્રાણી
સથરા (અવ્યય) સારું, ઠીક
સાલુ ન સરોવર રહ્ય ન. સત્ય; વિશે. ખરું, સત્ય પામ્ (અ) ખરેખર
a ! સર્ષ, સાપ રણમ્ (અવ્યય) સત્વર, જલદી
= (અવ્યય) સર્વ ઠેકાણે, બધે પર લી) ગ. ૧, પર. અા
સર્વા (અવ્યય) સર્વથા, સર્વ રીતે + વિ દુઃખી થવું;
પર્વતા (અવ્યય) સર્વદા, સદા, હમેશાં નિકસ (નવી) બેસવું
વિરપું સવિતા, સૂર્ય
vg ૫ સારથિ કરણ ન. સભા
રદ્દ . ૧. આત્મને સહન કરવું, રા(અવ્યય) સદા, સર્વકાળ, હમેથી
સહેવું સરાવાર ૫. સદાચાર
તો સ્ત્રી. સહિયર, સેબતણુ, વિકસતાપર (અવ્યય) હમેશ,
સેબતમાં રહેનારી સદા
રાણા (અવ્યય) એકદમ એકાએક હ૬ ન. ઘર
સાક્ષર ૬ સાક્ષી હર (રણ ગ. ૨, ના વ. કે. સારથિત વિશે સાધી શકાય
- વતનું ૫ પ્રથમ એ. વ.) છતાં - તેવું, કર્તવ્ય (વસ્તુ). હમા શ્રી. સભા, ઘર
સાપુ છું. સાધુ, પુરુ; વિશે. સારું
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃતમાપદેશિક સં. ગુ. શબ્દહેશ સા વિશે. મળી શકે એવું, કરી ! સુષ્યિ વિશે. સુમધી, સુવાસિત, શકાય એવું, લભ્ય
ખુશબોદાર હા ગ. ૧૦, શાંત પાડવું સુગર ૫. સજજન, સારે માણસ હમ ના સામર્થ, જેર
મજ મું. રામને સારથિ રાજ પું. એક જાતનું પક્ષી સુમ વિશે. ખુશબોદાર રાશિ ૫સારથિ
ન. સોનું સામે ૫. કૂતરે
જુવાર ૫. સોની સાર્થ ૫. સાથ, ટાળું, કાલે ! સુવૃત્ત વિશે. સારી ચાલનું સાપ વિશે. શાક ભરેલું
(અવ્યય) સારું, ઠીક સાદાત (સામાસિક અવ્યય) . મિત્ર - સાષ્ટાંગ નમસ્કાર કરીને
છે ને. વેદના મંત્ર સાહસન. સાહસ, જોખમનું કામ | વાઘાત પં. સુત્રધાર કિંઇ પુ. સિંહ
જૂન્ગ. ૧૦, નિરૂ [ નિ] સિંહાસન ન. સિંહાસન
નાશ કરે, ફના કરવું સિદ્ [a] ગ. ૧, ઉભય.
રૂ. ૬. રસોઈ અભિષેક કર, સીચવું, છાંટવું
સૂનું છું. દીકરા તો સ્ત્રી, વિશેપનામ
સૂર્ય પુ. સૂર્ય તમનું સ્ત્રી. સીમા, હદ
૩ () ગ. ૧, પરસ્પે. સરકવું, કુ (નામને આરંભે અવ્યય તરીકે)
ખસવું, જવું; g+ફ પ્રસાર
થ, પસરવું, ફેલાવું; ગુરૂ સારું
અનુસરવું, પાછળ જવું રાતિ સ્ત્રી. } સત્કર્મ
સુજ્ઞ ગ. ૬. પરસ્પે. સરજવું, સુતિ ન.
નિપજાવવું; મૂકી-છેડી દેવું; ]
આપવુ . દુલ ન. સુખ, સ્વસ્થતા, નિરાંત
બી. સૃષ્ટિ દુખા વિશે. સુખી
સેના શ્રી. સેના, લેકર gar j. ( શ્રેષ્ઠ . અંશ) સેનાપતિ મું. સેનાપતિ, લશ્કરને
સુખને મંચ
સરદાર
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
T
સં. ગુ. શબ્દશ સંસામારિકા તેલ ગ. ૧, આત્મને સેવા કરવી, | Wા (ા નું ૧. ) w સેવવું; દરે સેવવું
કરેલું, અડકેલું સહિત ૫ લશ્કરી સિપાઈ લાવૈ | ગ. ૧૦, ચંખવું, વિષ્ણા રાખવી હવાઇ વિશે. ચિંતાતુર
૬ ગ. ૬, ૫રસ્પે. કરવું, તરવું ન ૫. સામવલી કે સમરસ હિ . ૧, આત્મને. હસવું, ગો લોકવાણા ૫. સોમવાર
મલકાવવું; બિપિ વિસ્મય તો (વાનું ભૂ. ) સહેવાયેલું પામે, આશ્ચર્ય પામવું. હો ન. સુંદરપણું, ખૂબસૂરતી || (૨) . ૧, પરએ. સ્મરણ હતુતિ સ્ત્રી. રસ્તુતિ, વખાણ, પ્રાર્થના કરવું, સંભારવું, યાદ રાખવું તેલ . ચેર
વિષ્ણુ (સા) વીણવું, ન ન. રત્નારૂપી શ્રી |
ભૂલી જવું હા [સિ] . ૧, પરસ્પે. નિ:સ્ત્રી. સ્મરણ, યાદદાસ્ત, સ્મૃતિ
સ્થિતિ હેવી, ઊભા રહેવું; (ધર્મશાસ્ત્ર) (મણિરૂપ શી); કુશ જાણ ગ. ૧, આત્મને. ખરવું, નીચે પ્રમાણે વર્તવું, હુકમ બજાવ;
કથા ઊડવું; ઇરશા આમને. નીકળવું, બહાર જવું
જ ! સુષ્ટિકર્તા વિશે સરજનહાર ચાર ન. સ્થાન, જગ્યા, ઠેકાણું |
સાય ન. પિતાની ફરજ હિગ. ૪, ૫રસ્પે. સ્નેહ રાખો
રાશિ પુ. (રા પિતાને પુ. નિષ (હિનાનું ભૂતકૃદંત) | મુલાક) સ્વદેશ માયાળુ, મમતાળુ, સ્નેહશીલ
વચન . સ્વપ્ન, શમણું હ પુ. નેહ હર્ગ . ૧, આત્મને. ફરકવું,
વિષs . (લિવર પું. મુલા) ધડકવું
પિતાને મુલક વર્ષ ગ. ૧, આત્માને. બરાબરી
૩ શ્રી. બહેન કરવી, સરસાઈ કરવી રરિસ (અવ્યય) સ્વસ્તિ, અખંડ શા . ૬, પરસ્પે. સ્પર્શ કરે, કલ્યાણ - અડકવું.
રાજ્ય વિશે. સ્વસ્થ, શાંત
પડવું
-
૧૨
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
4.
સ્વાદ્ ગુ. ૧, આત્મને. સ્વાદ પડવા, ચાખવું, ભાવવું રા વિશે. સ્વાદવાળું સ્થાનિંગુળોત વિશે.(સ્વામિન્ ધણી+મુખ ગુણપત યુક્ત ) ધણીના ગુણેાથી યુક્ત સ્થામિન પુ. સ્વામી, ઘણી સ્થ્ય ન. સ્વસ્થતા, શાંતિ
સ્ત્રીય વિશે. પેાતાનું
६
ત્ર હણુવું, મારવું
ર ન. હરણુ કરવું એ, લઈ જવું એ પતિ કું. વિશેષનામ ર િયું. હરણુ સભ્યે ન. હવેથી
સૂક્તમ પદેશિકા
સ. શું શબ્દકો
ચુસ્ત પુ. હાય દિહ મેકલવું દિન વિશે. હિતકારક; ન. હિત, ભટ્ટ વિશે, હિતકર, ફાયદાકારક
દિન હિમ ન. બરફ.
પાણ્ડ ન. હળાહળ, ઝેર વિસ્ ત. બળિાન સ્ ૨. ૧, પરઐ. હસવું વિન લ • મશ્કરીમાં હસવું, સશ્કરી કરવી
કુમક યું. અગ્નિ
૬ મ. ૧, ઉભય. હરણ કરવું, લઈ જવું, હરી જવું; આ+વું આહાર કરવા, ખાવુ; ( યજ્ઞ) કરવા; લઇ ખસેડવું, દૂર કરવું, પ્રદ પ્રહાર કરવા, મારવું વિદ ક્રીડા કરવી
ઇન્ટ્સ ન. હૃદય, હૈયું હૈ (અન્ય) અહે, અરે ફેમર્ ન. સેાનું
રાઘુ પુ. પુરાહિત, ગાર, હવન કરનારા
ાર (અવ્યય) ગઇ કાલે
is ગ. ૧૦; આલાર્ ખુર કરવું, આનંદ આપવા; આજ્ઞાતિ કરવું કે ગ. ૧, ઉભય. મેલાવવુ
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
* ગુજરાતી સંસ્કૃત શબ્દકોશ અખંડ કલ્યાણ નિ (અવ્યય) [ અણસાદાર અધિકાર વિશે. અગ્નિ પું, પણ ૫, | અતિશયો અdણ (અવ્યય) અન૪ ૫.
અત્યંત , વિશે.
અત્યંતતા પું. અચ ન. અંગ્રેજ માઇ ૫,
અથવા જઇr (અજય), ૪ ૫.
a
| (અવ્યય), થા (અવય) અગણિત પશેર વિશે.
અદેખાઈ સ્ત્રી. અગાશી પ્રાણાવતર ન. (ઘણા
અધર્મ અપ પુ. મહેલ તળિયું, પૃષ્ઠ)
અધિકારી રાકgણ મું. અગોચર અમૂરિ સ્ત્રી.
અધિકાર આપ બધા જિ) અંગીકાર કરવું ઉત્તેિર ગ. ૧, |
અધિપતિ અવિરત પું, મા ! આત્મને.
અધીરા થવું રણ ન. ૧, આત્મને. અજવાળિયું પણ પું.
અનર્થ અને પું. અજ્ઞાન ભાન ન.
અનાજ જાણ ન.. અટકવું વિષ ગ. ૧, પરસ્પે.
અનાથ યાણ વિશે. અટકાવું બિરુ (કમણિ પ્રયોગમાં)
અનિષ્ટ રાઈ પું, બલિદ ન. અટકાયેલું શુતિ ( યુનું કમણિ અનુભવવું અનુમ્ ગ. ૧, પરસ્પે.
જાય તેના પ્રેરક પ્રયાગના અટકાવાયેલું ગીત (હિન્દ આજ્ઞાર્થનું દિ. પુ. એકવચન) નું કર્મણિ ભૂ.ક.)
અનુસરવું ગુરૂ (1) ગ , અડકવું રા ગ. ૬, પરમે. - પરસ્પે. અનુપમ્ ળિ] ગ. અડચણમાં આવેલું તિલક (હિ+ ૧. પરસ્પે. જનું કર્મણિ જૂ. ). અને ૪ (અવ્યય)
અંતકરણ ન. અડદ જ છે.
અંતપુરને વડે અવિકારી લઇ અણગમતું પિઝિન વિશે
કિ .
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંતામાપ શિયા
મુ. સં. શાકેશ
અંતરાય આપ ન.
[ અંશ . અંદરને આત્મા-જીવ શાતામ!.! અશુહ દૂષિત (કુ પ્રેરકનું ભૂ. ) અંધારું તપ ન.
અસત્ય અને ન, રણક્ય ન. અપરાધનો લેશ અપાર ૫. | અસ્થિર મકર વિશે. અપવિત્ર કરાયેલું પિત્ત (ગુણના અસભ્યતા શિલ્ય ન. પ્રેરકનું ભૂ. કુ).
અસ્વચ્છતા રાશિ બી. અપ્રિય વાર્ષિ વિશે.
અહીં દર (અવ્યવ) અભિષેક અરે !.
અહિંયાં રહ (અ) અભિષેક કરવાને પરિજન 1 અહે મોણ (અવ્યય), (અવ્યય) (ખમણ મ. , ઉભયનું [ રે રે (અવ્યય)
આ અભ્યાસ કથા ન.
આંખ નયન ન. sgણ ન અમૃત વાત ન.
' ન. અંડે પણ સ્ત્રી.
આંસુ પણ ન. અરે મોણ (અવ્યય), , (અવ્યય)
આકાશ માપદ ન, વિજ ન, છે (અવય), જે છે (અવ્યય) અર્થ કાર્ય ન.
આકાશ અને પૃથ્વી પરણાથી અર્થ કરવા યોગ્ય શાહ વિશે.
સ્ત્રી. (દ્વિવચનમાં) અવકાશ લાલણ પુ.
આગળ પુરણ (અવ્યય), કુતર અવજ્ઞા વર્ષમાં સ્ત્રી.
(અવ્યય) અવજ્ઞા કરવી કાર ગ. ૪, | આગેવાન નારદ પું. આત્મને.
આચરવું આશ્વર્ગ. ૧, પર. અવદશા સુa સ્ત્રી.
આચાર્ય માર્ણ ૫, ગુહ અવયવ પાર ન.
આછાદન આપણ ન... વળા મેં વાળું વિષ વિશે. આજ કલ (અવ્યય) અવાજ શનિ પું.
આ જાતનું પણ વિશે. અવિષય પર સ્ત્રી.
આજીજી જિજિ
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
મતમા રશિકા
યુ. અ શબ્દકોશ
માડી રસ્તો વિમાન પુ. માણવું આની ગ. ૧, ઉભય. માત્મા તમન્ પું., અારામન પું, આતુર હોર વિશે. માથી આતઃ (અય)
માદર આવ્ યું.
આધ્યાત્મિક આર્ત્તષ્ઠ વિશે.
આત્મને.
માનંદ થા ત્ મ. ૧, માનંદ પામવે। મિનટ્ટુ ગ. ૧, પરમૈં.
આપ સવત્ સર્વોનામ આપનાર વાહૂ વિશે. માપની હજૂર મણહાય પું. (મવત્ સ'. આપસTM A કું. પાડેાશ)
માપવું રા [ચક્ર] ગ ૧, પરઐ. અતિ+પુત્ર ગ. ૬, પરમૈ, પ્રા (ક્રમ་ણિ ૨૫ થી) ભાપવા ।ગ્ય પ્રય વિશે. આફત આવર્ પ્રો., વસ્ ત્રી, વિપત્તિ શ્રી.
આાનદાર માણસ આવે છું. આબાદ શ્રીમદ્ વિશે.
આબાદ થવું ગમ્ ર્ ગ. ૪, પરમૈં. શાબાદી વૃત્તિ શ્રી., લંપ શ્રી., સમૃદ્ધિ સ્ત્રી.
આમતેમ ચાલવું એ વજન ન.
આયુષ સહિત ન.
આરાધના સાધન ન. આરભ આમ યું.
આરોપ આવેવ પુ. આય સાથે પું.
૧૮૯
આવવું આસ્થા, સપ્તા આવતી કાલે શ્વસ્ (અય) આશરે જવું આશ્રિ ગ. ૧, ઉભય. આશરા આપેલા વિદ્યુત વિષ્ણુનું મણિ સૂ. ¥.)
આશરો લેવા અલહમ્ ગ ૧, આત્મને., મર્ ગ. ૧, ઉભય. મિલેર્ ગ. ૧, આત્મને. આશા આયા સ્ત્રી.
આશા રાખવી આશંર્ગ. ૧, આત્મને.
આશ્ચર્ય પામવું વિનમિ ગ. ૧, આત્મને.
આશીર્વાદ માણીગર્ પુ. આશ્રય સઁથય પું. આશ્રિત અનુજ્ઞોવિન્ વિશે
આસન અતુલ ન.
આરતે મેળ (મતી તૃતીયાનું એકવચન), નેટ્ (અમ)
આળસ કરણ ન.
આળાવું છુ ગ. ૪, પરસ્ત્રે.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાણપતશિયા શુ સં. બહાણ
I | ઉત્પત્તિસ્થાન પર છું. ' ઈશ્વિક પાન ૫, રણ
ઉત્સાહ પલ્લાઇ પું.
ઉદ્ધાર કરવા ૩૫ ગ. ૧, ૧૦, ૪ ૫.
ઉજાય. ઈગ્લડ ગામ સ્ત્રી. ઈછનું રણ ]િ ગ. ૧, પર. | ઉડામ કર . - ગ ૧, પરસ્પે.
ઉદ્યમ જેવું કામણમ વિશે. ઈચ્છા શક્તિ સ્ત્રી, મિત્રા
ઉદ્યોગ કોઇ પું. : ૫. ઝા સ્ત્રી, જાજ છે.
ઉઘોગી રક્ષ વિશે. હોમ ડું, ના ,
ઉનાળે ઘીમાં . છેલું ( ગ. ૬, પરમે.નું ઉપકાર .
ઉપજાવેલું નત્રિ(
નિઝ્માનું જ) ઈજા પાસ ન, યથા જી. ઉપજીવિકા વિવિધ સ્ત્રી. ઈન્સાફની કચેરી પાવરલા જી.. ઉપદેશ કરજેશ . ઈનામ પારિતો િન.
ઉપભેગ નોન ૫. ઈન્દ્રની રાજધાની બનાવતી સ્ત્રી | ઉપરી વજન ૫.
ઉપાય હાય !.
ઉમર ન. 32 vs વિશે.
ઉવેખવું ૩૫ . ૧, આત્મને. ઉતાવળ ગવ પું. ઉતાવળથી તાર (અય) ઉત્કંઠા જાટા બી.
ઊગવું 8 ગ. ૧, પરસ્મ, કw ઉત્કૃષ્ટતા કરી મું.
ઊજળો વગ (અવ્યવ). ઉત્પત્તિ .
ઊઠવું કરવા તિશે ગ ૧, પન્ન થવું [s] મ. ૪ | ' પરમૈ. આત્મને,
ફ ગ. ૧, પરસ્પે. ! ઊઠીને શાક (કાનું સંબંધક હ મ. ૪, આત્મને. ? 'ભૂ ) ઉત્પન્ન થયેલું દાહ (. ૧) { ઊડવું હી ગ. ૧, આત્મને, હજી
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે . શબકેશ સમાપ શિકા ઉતરતું જ (અર7 અ, , , પરસ્મ.નું વ. )
કંકાસ પઢિ પું, પારા !. ઊભા રહેવું શા ]િ ગ. ૧. | કંજુસ માણસ . પરસ્પે.
કંઠ હાઇ ૫. ઊભેલું તરિ વિશે.
કથા શા બી.
કચરો કાઢે એ સંપાન ન હતુ ? ૫.
કચેરી રબા બી. ઋષિ રાશિ પુ.
કદીયે નહિ જ લાપ (અથય)
કનડવું તુ ગ. ૧, ઉભય. એ કવિ (અવ્યય)
કપટ પર ન. એક જ સવ.
કપાવું છિ (કમણિ પ્રયોગમાં) એકઠું કરવું એ માર ! એકઠા મળવું ના ]િ
કપાસ 8 S.
ગ. - ૧, આત્મને.
કબજામાં રાખવું એ સંયમ પુ. એકદમ
(અવ્યય)
કબર રાખવું અનુમન્ ગ. ૪, એકાએક | St. (૧૧) આત્મને. એટલા માટે માતર પર
કખલેલું બતાર (કાનું એ પ્રમાણે પાક (અવ્યય) એમ ત (અવ્યય)
કમળ ખરું જ, પણ ન. એવી રીતે થમ્ (અવ્યય) :
કંપવું પણ ગ. ૧, આત્મને.
કર મારા (મ્ ધાતુના પ્રેરક : છવ કરવા ૫.
યેગનું આશાથે દિપુએ.વ.) ઓછું થતું વિર વિશે. કરજદાર વખd S.
પાવવું શું ન. ૧. આત્મને. કરતું પુન (હનું પરમે. વ. ) એસા કવાર ૫, વોશ ન.
ન (ઝનું આત્મને. વ. ) ઓળંગવું ગ. ૧, પર, જ
કરનાર જન વિશે. ( મ. ૧૦. ઇ . ૧, આત્મને, | કરવા ગ્ય શિવ વિશે. આ કે ગ ૧, પરમે. 5 કરાયેલું નિમિત (વિનાનું જ છે.
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંતમા પશિણ 9 સં. શબ્દકોશ ર (દનું ભૂત ક), વિડિત | કાન ૪ પૃ. થાવા ન, પતિ શ્રી. ( વિષ્ણાનું ૧. કુ).
કાંતિ હામિત . . ' રણું ય ન., જો સ્ત્રી. કાલે સાંજે ૫. કર્તવ્ય પણ ન. :
કામ કર્મ ન, તિ શ્રી, કપૂરતિલાની પાસે દરિયા- ચતુદાન ન, જી ન. મીન (અવ્યય)
કામઠું પાર ૫, ધનુ ન.
કામદેવ પરમ પું. ૧૯યાણ કલ્યાણ ન., કે ન
કારણ જણ ન, નિમિત્ત ન. હિપ ન.
કાર્તિક મહિને વાર્તા પું. ક૯યાણકારક અથર્ વિશે.
કાલાવાલા વિવિધ પુ. કવિ હરિ !
કાળ . કવિરાજ ની પુ.
કાળે રામ વિશે. કહે છે કૂતે (ફૂગ. ૨,નું આત્મને.
કિવા અથવા (અવ્યય) વા(અવ્યય,
હત અભ્ય) વર્તમાનકાળનું તે પુ. એ. વ)
કી કે સ્ત્રી. કહેલું ૩૪ (યનું ભૂ.કુ)
કુંભાર મઠાર ૫. કહેવું ૪૬ ગ. ૧૦, ૬ ગ. ૧,
કટુંબનું માણસ કુરિવર પુ. આત્માને શણ ગ. ૧, પરસ્પે.
કુબેર ઇનસ ૫. વ ગ. ૧, પરસ્મ.
કુમારિકા વાગ્યા સ્ત્રો, કુમારી જી. કહ્યા પ્રમાણે ચાલવું અનુકથા
કુશળ ગુજરાત્રિનું વિશે. - સિ] ગ. ૧, પરર્મ.
કુળ વંa j. કળા કા સ્ત્રી.
કુળવાને ગ્રીન વિશે. કટ હાઇટ ૫.
त। सारमेय धु. કઠિ તીર ન, પાર ૫.
કૂવ કપ પુ. કાકે fuથ .
કૃતજ્ઞતા તાતા સ્ત્રી. - કાગડે વાઘણ .
કૃપા છ સ્ત્રી. કાચબે ર્મ .
કે અથવા (અવ્યય), વા (અવ્યય) કાદવ ઉ૫.
વલ (અવ્યય)
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમા રશિય
યુ. સ. શબ્દશ
કેદખાનુ જાગૃત છે. પ્રેમ થમ્ (અય) કેરી બન્ન ન.
કેવલ ઝેવજી વિશે, જે ચરમ્ (અવ્યય) કૈકયી જેથી સ્ત્રી. (દશરથ રાજાની સ્ત્રીનું નામ) કાદાળા સ્થાનિક ન. કાશ તેલ પું. (ગાઉ)
* ૧ (અવ્યય), ગ (અવ્યય)
ત્યાંથી તઃ (અવ્યય)
ક્યારે RA (અવ્યય)
ગ યું.
ફ્લેશ ક્રીડા શીલા સ્ત્રી.
ક્રીડા કરવી ઝૌર્ ગ. ૧, પરઐ. ર નર્શલ વિશે. ધ જાય પુ.
ક્ષમા મા સ્રો.
ક્ષમા કરવી. ક્ષમ્ [ક્ષામ્] મ. ૪, પરૌં., ક્ષમ્ ગ. ૧, આત્મને.
ખ
ખંડ દીવ પુ.
ખબર વામાં સ્ત્રી., પ્રવૃત્તિ સી. ખમનું ક્ષમ્ ગ. ૪. આત્મને, ક્ષમ્ [ક્ષામ્ ગ. ૪, પરમૈં.
.
ખરવું Íર્ગ. ૧, આત્મને. ખરાબ કામ સુસ્કૃતિઓ. ખરાબ ચાલ તુાચાર કું.
ખરાબ માણસ દુઝેન પું. ખરીદાયેલું ગીત (જીતુ ભ. કે.) ખરેખર શિલ્ડ (અન્યય) ખરેખરું તત્ત્વ સત્તસ્થ ન. ખરેખર લવમ (અય) ખલાસી નાવિદ પું. ખસવું ૬ () ગ. ૧, પરઐ. ખસેડવું x ગ. ૧, ઉભય, અવની ગ. ૧, ઉભય. ખળભળવું ધ્રુમ્ ૫. ૪, પરઐ. ખળાયેલું જિસ (ઝુનું ભૂ. કૃ.) ખાડી ગર્તા સ્ત્રી.
ખારું હરણ વિશે.
ખવુ અર્ ગ. ૨, પરૌં. આદ ગ. ૧, ઉભય., અન્ન ગ. ૧૦ ખાસડું કાનદ્ સ્ત્રી.
ખુશ કરવું કો [શ્રીપ્] ગ. ૧૦, આવું ગ. ૧૦ ખુશકારક આહાર્ડ વિશે. ખુશ થવું મુદ્ ગ. ૧, આત્મને. મુર્ ગ. ૧, આત્મને. ખુશખાદાર વાઈલય વિશે., સુગન્ધિ
વિશે, ઘુમ વિશે, ખુશી રતિ સ્ત્રી.
ખૂબસૂરત રોનીય વિરો,
ખૂબસૂરત આ ઘરતનુ શ્રી. ખૂબસૂરતી સૌયૅ ન.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંતમા પરિણા
શાહ ખેંચેલું શાક (બાળનું ભૂ ) [ ગરમ ણ વિશે. ખેડવું જ ગ. ૬, પર. ગરીબ વન વિશે. ' ખેડૂત વિરુ છું.
ગરીબ પણું હારિન, ફેશન. ખેતર ફેર ન.
ગર્વિષ્ઠ વાત (ધનનું કમણિ ખેલવું ; ગ. ૧. પરઐ. ખોટો રસ્તે રિમાઈ ૫.
ગર્વ ના !. ખોદવું ગ. ૧, ઉભય, | ગળવું જૂ સ. ૧, પરમૈ. . ખેલું જ્ઞાત (ફરજ ભૂ ) • ૧, પરસ્પે. ખોળામાં બેઠેલું સત્તાનું વિશે. | ગાંડા થવું ના[] ગ. ૪, પરસ્પે. (૩રર પુ. ખોળા)
ગાઉ કરે ૫. ખેળી કઢાયેલું નિહિત (
હિન્દુ ગાય સ્ત્રો.. નું ભૂ. ૬)
ગાયન ગાન ન., નીત ન.
ગાયની કેડ બાઇ . ન. ગઈ કાલ હ (અવ્યય)
ગાલ પોરું . ગંગા કાકા સ્ત્રી, ગાળી સ્ત્રી.
ગાવું ને ગ. ૧, પરમે. ગણવું જ ગ. ૧૦
ગીત નીત ન. પતિ ન. ગણકારવું | ગ. ૧૦, ગ. ગુણ ગુણ ધું. એ ૧, આત્મને.
ગુણ જાણનાર ગુna વિશે. ગતિ નતિ આ.
ગુણવાન કુળવાન વિશે, ગુના વિશે. મધર્વ ૫ (સ્વર્ગમાં રહે
ગુનેગાર સાહિત્ર વિશે. નારા દેવેમાંની એક જાત)
ગુને અવાર પું. અભરાયેલો માર (ઝનું ભૂ. ક),
ગુફા રિવર ન. પથ વિશે.
ગુરુગુ છું. મારા પુ. ગભરાવું સુય ગ. ૪, પર. ગુસ્સે થવું ગ. ૪, પર. યમવું ગ. ૧, આત્મને.
દ્ ગ. ૪. પરમે. થયેલું ત નું ભૂ, કુ) પાત | ગુંથવું એ પ્રથા ન., (થાનું જ. ક).
ગોઠવવું ૨ ગ. ૧૦
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ સં. શશિ " સંતમાગણિકા ગાર ૫. •
य-इन्धु .चन्द्र धु.चन्द्रमस् ५. ગોત્ર નેત્ર ન.
ચંદ્રાપી કાપીર ૫. (એક ગોવાળે પોપ ૫.
રાજપુત્રનું નામ છે)
ચમત્કારિક હથિયાર બ૪ ન. વટારત હેવું ગુણ અ. ૧, આત્મને. ચરિત્ર વારિત ન. ઘડો ઘટ પુ.
ચળકતે ઘેળો (રંગ) પર -- ઘણીવાર વાર્ (અવ્યય).
ગુરુ વિશે. ઘણું કરીને પ્રાણ (અવ્યય) ચળકવું કarશ ગ. ૧, આત્મને.. ઘણું પ્રતીક (અવ્યય), વહુ વિશે. ચળકાટયો કa (અવ્યય). વાર ચૂ ન, પવન ન., ર૬ ન. ચળવું જર્ગ. ૧, પરમૈ. ઘડપણ ગોr સ્ત્રી.
ચાકર , ૫. વડે પુરુષ ૫.
ચાકર જે માણસ રાત ન પું. ધરેણું અઢાર પુ.
(વાસ . ચાકરરા !. ધસાઈ જવું શિક્ષg) ગ. ૧, પર. માણસ) ધી છૂત ન.
ચાકરી કરનાર મનુનવિન વિશે. ઘેવું રિ
ચાખવું સ્વાર્ગ. ૧, આત્મને. ઘેલા થવું મુ ગ. ૪, પરસ્પે. ચામડું રમે ન. છેડે અw ૫, u ૫. .
ચારને જ તુvય ન.
ચાર મહિના માણggણ ન. ચાર પર .
ચાલ સાવર કું. ચડતી મૂક સ્ત્રી. અચુક મું.
ચાલવું = ગ. ૧, પરઐ. શબ્દ ચડવું કાગ. ૧, પર..
ગ. ૧, પરઐ. ચડિયાતું જેનાથી બીજું ન હોય એવું | ચાહના અખિઝાઇ પું.
નિતિજ્ઞા વિશે. . ! ચાહવું ર૬ મ. ૧૦, અમw થતાઈ જાતુર્થ ન.
ગ. ૧, ૫રમૈ.' ચપલ શરૂઢ વિશે.
ચિંતન કરવું કરવાનું ગ. ૧૦, ચાંદની સીધી સ્ત્રી, કરમા શ્રી. ' ચિંતાતુર તો વાદ વિશે.
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
સાતમા પાલિકા , સં. શબર ચિત્ત for ન. ચિર વિદ ન.
જગત જન. ચીસ વિસ્તાર .
જગ્યા ન ન., હા જી, ચેખા તપ ૪ . ચોર બહેન ૫, ૫. જંગલ અરજી સ્ત્રી, બાપ ન. ચારવું ; (વદ) ગ. ૧૦ જટાયુ પ્રપોઝ ૫.
જતું પાછR (ાન ગ. ૧, પર.
વ. કુ) છતાં હજ (ગર ના વ. ૩ રન | જશે અવાર પું, ઘર ૫. નું. ૫. પ્રથમા એ. વ.)
રાધા પું. છંદ જ ને.
જનાનખાનું અનgs ન. છબી પ્રતિતિ સ્ત્રી.
જનાર પર વિશે. ઘંટવું વિલિ ગ. ૧, પરસ્પે. જન્મ ૩જા છે. છાતી ન.
જન્મવું [ii] ગ. ૪, આત્મને. છાયા છોયા આહી.
જન્મેલું બાર ( નું ભૂ. ક). છુપાવેલું છે (છનું કર્મણિ ૧. ) | જમાઈ ડામાર ૫. છ૩ કરવું ; ( ગ. ૧, જમીન મૂનિ સ્ત્રી. ઉલય. હ#ઇ ગ. ૧, ૧૦, ઉભય. જલદી ચુતમ (અવ્યય), પ ણ છુટું થયેલું ગુહ (કુનું ભૂ. ૩). (અવ્યવ), aat (અવ્યય) છેડે પર ૫.
જવાબ આપ પ્રતિwા ગ. ૧, છેવટ વિના પુ.
આત્મને. છોકરી ના સ્ત્રી.
જવું ક્રિયાપદ નું ]િ બ. ૧, છોકરે વાઢ ૫. હિમ ૫, | પરસ્પે. કમ્ ગ. ૧, પરસ્તે,
ગ. ૧, પરસ્પે. છોડાવવું + ગ ૧, ૧૦, ઉભય. | જવું [ક્રિયાવાચકના] મન ન. છેડી દેવું ? ગ. ૧, પર. વસ્થા પુ. રિસ ગ. ૬, પરસ્પે. | | જથ પણ ન.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ. શબ્દકોશ સંસ્કૃત
માસિક જાચક મિત્સુક છું, ચાર પુ. | જેમ ચણા (અવ્યય) જાચવું થાવ ગ ૧, ઉભય. જે શર (અવ્યય) જાણવું , ગ. ૧, પરસ્તે, જોઈને અવોરા (વરોનું
વામનગ.૧, પરમૈ. સં. ભૂ, કુ) જાણે (અવ્યય)
જન થોડન ન. જાતિ કઈ ૫.
જોડાયેલું પુર (યુનું ભૂ. ક), જાતિ જ્ઞાતિ બી.
xux (કપનું ભૂ. 5) જાત્રાળુ યાત્રિ .
જોડે સજાન સ્ત્રી. જાહેર કરવું શુન્ ધિોણ ગ. ૧૦ | જેનું ઘર ( ગ. ૧, પરસૈ. જાસૂસ ફૂલ ૫.
નું વ. ) જાળ જાઢ ન.
જેનાર વિશે. જિતાયેલું ગમત (મિન્ નું ! જેર વહ ને, સમર્થ ન.
જોરાવર કવ વિશે, વઢવ વિશે. જિંદગી કોવિત ન.
જોવાની મહેરબાની રવિવાર . છતાં કા કિ ગ. ૧, પરમે.
| (દણિ શ્રી. નજરમાર ૫.
મહેરબાની) જીભ જિલ્લા સ્ત્રી.
જવાયેલું નિતિ નિ+ નું જીભનું ટેરવું નિા ન, શિકા.
સ્ત્રી જીભ+અ ન. ચ). • ! જેવું [ગ. ૧, પરમે, જીર્ણ ગોળ (૨નું ભૂ ) | કિ ગ. ૧, આત્મને, કર્યા છવ પું
ગ. ૧, આત્મને, કારણ છતવું નવું ગ. ૧, પરસ્મ.
ગ. ૧૦ જુદી જુદી જાતનું વિવિધ વિશે. જ્ઞાનરૂપી અમૃત પાનામૃત ન. (ધાજ જુવાન સ્ત્રી. નવા સ્ત્રી.
ન. જ્ઞાનત ન. અમૃત) જ બEલ ન, હભિ ન.
જ્યાં ચર (અવ્યય) જેથી યત (અવ્યય)
જયાં સુધી વાવ (અવ્યય) પ્રમાણે થશા (અવ્યય)
જ્યારે પણ (અવ્યય)
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંતરાગપરણિકા
ગુ. . શાહ
ખવું ગ. ૧૦ ઝાડ તા ૫, વૃક્ષ ૫., પાપ પુ. ચૂંપડું ૩૮ . છેર વિષ ન. .
ઢગલો જ પું. ઢાંકણુ કારણ ન. ઢાંકેલું છa (કનું કમણિ ભૂ.) ઢીલું થયેલું ગણ વિશે
૮ટે અહિ મું, ! ટપકવું જગ ૧, પરસ્પે. ટ૫કું વિહુ ૫. ટેવ કાન ન. વાચ અv ન. ટોળું જૂથ ન.
ગ ઠ ૫, કાન ૫, ૭૫,
ઠગારો પર . ટપકે સારા !. કરાવવું અધિ+ ઠીકર(અધ્યય), કાણું થાન ન.
તકસીર વિધિ ન. તકાવવું ગ. ૪, ૫રસ્પે. તકાસવું રાષણ ગ. ૧, આત્મને. તજવા લાયક શિ વિશે. તજવું પણ ગ. ૧, પરસ્પે. તડકે માત !. તપ તપ ન. તપાવવું ઉત્તિર્ણ ગ. ૧, આત્મને તપેલું અંતર (રતનું ભૂ છે) તમે મા સર્વ, સુપર સર્વ. તરત (અવ્યય), જનતા | (અવય), સમ (અવ્યય) તરફડવું ? ગ. ૬, પરઐ. તરસ વધ્યા સી. તરસ્ય વિન વિશે. તરેહતરેહનું વિવિધ વિશે. તલ તિરું . તલવાર ગતિ , શા ! તળાવ દ્વારા પું, તાળ ! તળાવ હાઇ ૬ ન. તળિયું જ ન. .
(અવ્યય)
હાલ જઇ ૫. દાણું છીણવિશે. પવિત્ર વિશે. હાલો માણસ જ ૫, ,
gષ . તાળી પાણા જી. હર હર ઉં.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશે
થવાનું | મા
છે. પં. સદસ અંતમાપ શિકા तस तस्वन
પણ v (અવ્યય, (અવ્યય) તત્ત્વજ્ઞાની હાર
તળવું તુરુ ગ. ૧૦ તત્પર વિશે.
ત્યાં જઇ (અવ્યવ) સાબે થવું શબ કે | ત્યાગ ત્યા પુ. નિક) ગ. ૧, પરર્મ, જ ત્યારે તt (અવ્યય) + 8 ગ. ૪, આત્મને
ત્વરા કાર ૫. તારા સારા ન, સાઈ બી. ત્વરા કરવી સયા ગ. ૧, આત્મને. તારાને જથ્થા સાવળ . સી. તારાના ૫. જથ્થા)
થડ જ ન. તિરસ્કાર અરધી સ્ત્રી. થનાર | S તિરસ્કાર કર અકળી ગ. ૧૦, |
અરજન ન. ૪, આ. થરથરવું વેર ગ. ૧, આત્મને. તણ નિતિ વિશે.
થવું → ગ. પરમે. તીર છુ , શા મું, પીન ૫. | થશે લવષ્યતિ ( ધાતુનું ભવિતીર્થ ભણી જતું ક્ષેત્રના વિશે. કાળ 4. પુ. એ. વી. g૭ શુક વિશે.
થાકવું ઢ ાિખ) ગ. ૪, પરમે. કલ્પ તુચ વિશે.
થાક ખા વિશ્વમુગ. ૪, પરમે. તેજ રેગણ ન, રબા સ્ત્રી. થાડાપણું જીવન ! તે સર !.
થો કg વિશે, બા વિશે, તેથી જ (અવ્યય), તલ (અવ્યય) |
નુ વિશે. તે પ્રમાણે તથા (અવ્યય). વારી કષત (ક્યનું કર્મણિ | દક્ષિણ પશિના બી. ' જ કવિ વિદ્ગ . ૧, કે | દગે દેવ ગ. ૪, પરસ્પે. ગ. ૪નું ભૂ. )
દંડ ૫. તૈયારી કર !
દડવું ( ગ. ૧૦ છડે સત ( નું કર્મણિ દયા પણ ન.
| દયાળુ પાક ન
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમા શિકા ગુ. સં. શબ્દકોશ દર્શન ન ન.
દુખને દ િસુશોધિ (કુલ દરબાર તાર ન.
ન. દુઃખરૂપ દરિય) દદ્ધિ યર વિશે.
દુઃખી રાત વિશે. દરિયે ડર ૫, લુક ૫. દુખી થવું અવશ્વ તિ) દાતાર ૩ વિશે.
ગ. ૧, પર્મે. દારૂ તિ આી.
દુકાળ ક્ષ ન. દાસી પરી સ્ત્રી.
દુનિયા ઢોદ ૫, સંવાદ ૫. દિયર ૩િ મું.
हुन दुर्जन ५. દિલગીર જુલિત વિશે, વિપu | દુષ્ટ ગુણ (સુઇ ગ. ૪, પરઐ. નું | (હિ ગ. ૧, પરસ્મ નું
દુષ્ટ કામ. સુત ન. : દિવસ લિન ન.
દુશ્મનાઈ લેત ન, હિg . દિવસે દિવા (અવ્યય)
દૂત સૂત્ર ૫. દિવ્ય અવ વિશે.
દૂર દૂર વિશે. દિશા રિ સ્ત્રી.
દૂર દૂર (અવ્યય) દીક પુદ ૫, લુપું, ગરમાયું. | દૂર કરવું જરનો ગ. ૧, ઉભય દીકરા તરીકે કરેલું, નથી વિશે.
દેખાડવું આવક (ગવિચ્છ) દત્તક લીધેલું ઉધત
નિવિ ગ. ૬, ઉભય. દીકરાના જન્મ જેવું જીવનમાજ વિશે.
દેખાય એવું દરશ વિશે. દીકરી બારમા ી, પુરી સ્ત્રી.
દેખાવ ક્રમ પું - સ્ત્રી, રાજા શ્રી.
દેખાવ જલનુ વિશે. દીઠેલું છw ( નું )
દેણદાર હેવું છૂ ગ. ૧૦ દવે વીપ !
દેરાણી કે જેઠાણું ી. દુખ પું, સુકન. વી. બી., કપરા ,
દેવ દિવાણ ૫, રેવ પું, દેવતા
ઇ ન, કરી.
સ્ત્રી, મહa ૫. લખ દેવું સુર ગ. ૬, ઉભય. દેવદાર વાહ .
દેવાદાર અષા !.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
દોરી જવું ; નો ગ. ૧, ઉજાય.
૫. સ. શબ્દનેશ અંતમાપ શિes દેવળ ન, જેવા ૫, ધરાવું તુન્ ગ. ૪, પરસ્પે. દેવાયત્તન ન.
ધર્મ ધર્મ . દેવોને શિલ્પી રાષ્ટ્ર યુ.
ધર્મશાસ્ત્રની આજ્ઞા વિધિ પુ. દેશ જેવા પું, ઝનક પું, રાષ્ટ્ર ધારણ કરવું 9 ગ. ૧૦ ન, વિષય પું.
ધારવાળું નિરિત વિશે. દેહ , શતા ન.
ધારવું કાળુ ગ. ૧૦
ધીમેધીમે રે (શાબની તૃતીયાનું त्य असुर ., राक्षस पु., रक्षस्
એકવચ), રાજે (અવ્યય). ન, નિરાંત .
ધીમું રજૂ વિશે. દેવું ચાર ગ. ૧, પરસ્પે.
ધીરજ ધૃતિ શ્રી. દોરડી રાજુ સ્ત્રી.
પ્રજવું ૨૬ ગ. ૧, આત્મને, ૫ દેરવું છે ,
ગ. ૧, આત્મને.
ધૃતરાષ્ટ્રને પુત્ર વાર્તા પુ. દસ્તી સંઘર ન., મિત્રતા બી.
ધૃષ્ટતા થૈયા ન. દશ્ય જજ વિશે.
છેવું શાસ્ (શા) ગ. ૧૦, ઘણાવ્યું દષ્ટિ દ ી.
( ) ગ. ૧૦ દંગ કરનાર છે !. * છેલ્થ ઇસ્ટ વિશે, શ્રેત વિશે.
- ધ્યાન ચાર ન. ધડકવું અન્ગ. ૧, આત્મને, ગ. ૬, પરસ્પે.
ન ઓળંગાય એવું મનાય વિશે.
નકલ પ્રતિતિ શ્રી. ધણી પણ ૫, રામન પું, અધિપતિ , મ પું,
નક્કી પs (અવ્યય) ધણીના ગુણેથી યુક્ત વાનિત
નગરવાસી ઊૌર . વિશે.
નજર રષ્ટિ સ્ત્રી. ધન જઈ પું, વા ન, ઘર ન,
નટી નદી સ્ત્રી.
નણંદ ના જી. વજુન, હિર ન, વિમા !.
નદી નર પું, નવી સ્ત્રી. ધનવાન ઇનાન્ વિશે, શનિ ૫.
નમવું ગ. ૧, ૫ર , રા ગ ધ નિ સ્ત્રી.
૧, આત્મને, માગે ૧૦
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃતમાપદેશિકા ગુ. સ. શબ્દકોશ નમસ્કાર (અવ્યય) નિંદવું નિન્ગ. ૧, પર. નરમ વૃદુ વિશે.
નિંદા જિલ્લા સ્ત્રી. નસીબ સૈવ ન.
નિપજાવવું નિષ્ણા (વિરાજ નહિ = (અવ્યય) ; (આજ્ઞાર્થમાં કર્મણિરૂ૫), 3 ગ. 1, પરમે.
નકાર) માં (અવ્યય) નિરાંત ગુણ ન. નાટક નાટ ન.
નિરાંતવાળું નિમિત્ત વિશે. નાત લ પું.
નિરુપયોગિતા ગણાતા શ્રી. નાનું પ્રતા વિશે, મા વિશે, તનુ . નીકળવું નિજમ વિશે ગ. ૧, ' વિશે, શું વિશે. .
પરસ્મ. ઇશા ગ. ૧, આત્મને. ના પાડવી નિહg ) ગ. ૧, | નીપજવું ૩+ન્યૂ ગ. ૧, પરમૈ, પરસ્પે.
નિરૂ+ા (નિષ્ણગ.૪ આત્મને. નામ ગામન્ ન., અનિદાન ન.
નુકસાન મા પું, આંતન. નામ દેવું અનિરૂઘ (કર્મણિ
નૂર જણ ન. પ્રયાગમાં થો).
નેતરવું નિર્માણ ગ. ૧૦, આત્મને. નામે રામ (અવ્યય)
ન્યાયશાસ્ત્ર જાણનાર જૈવિક ૫. નાયક જયa S. નારી ના બી.
પકડવું અઘરુન્ ગ. ૧, આત્મને, નાશ ના કું, અલ્યા
શું ગ. ૧, ઉભય, મ ગ-૧, દિવા પું.
ઉભય. નાશ પામવું જ ગ૧, આત્મને,
પકડવું તે ક્રિયાવાચક નામ] છાન. ગ. ૪, પર.
પક્ષી વિજ પું, કિશન પુ. નાશ પામેલું કદ (વરનું . કુ)
પખાળવું કનેક્ષ (સા) ગ. ૧૦ નાહવું અwા ગ. ૧, આત્મને.
પગ પર ન નિગ્રહ સંય .
પગલું ૫૬ ન. નિશા દિકરાર (સ્ત્રિી નજર પંખી ઘનિ .
પ્રસાર ૫. મહેરબાની) પછી તત (અવ્યય), પાય નીચે નમવું થવ ગ. ૧, પરમૈ. (અવ્યય), અનાજ, (અવ્યય) નિંદવા લાયક જd વિશે, રજનીય પંચવટી અઘરી શ્રી. વિશે.
| પટરાણી પણ જી.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
9 સં. શાકે સારામાપ શિક્ષા પડવું ક્રિયાપદ) B ગ. ૧, પરસ્ત્ર. | પર્વત રિ પ ક મું, પડવું [ ક્રિયાવાચક નામ ] ઘન ાિ િપં. ન, વાત પું.
પવન પલના પુ, મગફj, વાત પડેલું સિત ( નું ભૂ. )
પું, ગાજર ૫, વાયુ પુ. પડેશ હવિધિ સ્ત્રી, હા !. પવિત્ર પુષ્ય વિશે. પણ અતિ (અવ્યય), વિતતુ(અવ્યવ) પવિત્ર કરાયેલું દૂત (જૂનું જૂ. ) ઉr (અવ્યય), (વાકથની
પશુ પણ , શરૂઆતમાં વપરાતા નથી ) (અવ્યય)
પસરવું કરૂ ગ. ૧, પરસ્પે. પંડ ગરમ ૫. .
પહેરેલું હિત (રિસ્થાનું ૧ ) પંડિત ન ત ૫.
પહેલાં પુજા (અવ્યય) પથારી શય્યા સ્ત્રી.
પહેલું પ્રથમ વિશે. પથ્થર અમન ૫, સ્ત્રી, પહેચેલું (કાનું ભૂ, ક) ધિર બી. “
- પાંજરું પાડવું. પરણવું પરિની ગ ૧, ઉભય. પાંદડું પ ન. પરણહા ગ્રહનું ન.
પાછા આવવું નિ+ 4 ગ. ૧, પરમેશ્વર શાસ્ત્ર , વ્યાપુ, આત્મને રિતિષ્ણુપતિ
+ ગ. ૧, પરસ્ય. પરવાનગી અનુજ બી.
પાછા વળવું f+વૃ . ૧, પરાક્રમ પર પું, વીર્ય ન, | આત્મને. પાર્થ ન.
પા ભાગ ના પુ. પરાગ જાણ ન.
પાછું વાળીને ઉપકૃત્ય , પરાધીન જ વિશે.
પાછું આવેલું નિવૃત્ત (નિસ્પૃહનું પરિણામ ઉરિવાર પુ. પરીક્ષા કરવી રિપુરા ગ. ૬, પરસ્પે. પાઠ પ૦ ૬. સાક્ષ મ. ૧૦
પાઠશાળા ના સ્ત્રી, પરીક્ષા લેવી ઉક્તિ ગ.૧,આત્મને. પાડે અધિક પં. પરેડિયે બc (અવ્યય)
પાણી કન, પ્રહ ન., દિન, પરાણ પ્રતિષ .
પણ ન.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃતમાર્ગીપદેશિયા
Ot
પાપ પાપ ન., અધમે પુ. પાપી જાવિદ્ વિશે., પાપ વિશે.
પામવું મ+બર્
T
પામેલું પ્રાસ (વ્ર અવ્તુ ભૂ. ¥.) પાર પાર પુ પારકું પડીય વિશે.
પારખ કરવી પન્નુમ્ ગ. ૬, પરમૈ., સમૂહક્ષ ગ. ૧૦,
ઉભય.
પારધી ક્યાય પુ.
પાવન વૃત (જૂતુ ભૂ. ¥.) પાળનાર પાવ્ડ વિશે.
પાળેા પત્તિ પુ. પિ હિન્દુ પુ. પીગળવું છુ ગ. ૧, પરઐ. પીઢવુંૌર્ ગ. ૧૦,. તુલૢ ગ. ૬, ઉ. પીડા શીલા શ્રી., ક્યા શ્રી. પીવું ના વિ] મ. ૧, પરઐ. (કમ'ણિરૂપ જૈ) પુણ્ય મુખ્ય નં.
પુણ્યરૂપી મૂલ્ય પુષ્પવા તે. પુણ્યશાલી જીવવત્ વિશે.
પુત્ર પુત્ર પું., આત્મજ્ઞ પુ’, દત્તુ પુ,
પુરાણુ પુવાળ ન.
પુરુષ પુરુષ પુ., મૈં પુ., નર પુ., ન પુ., માનવ પુ. પુષ્કળ મૂત વિશે., મૂત્તિ વિશે પુસ્તક અશ્ર્વ પું, પુસ્તજ ન.
શુ. સ. શબ્દશ
પૂડાને ટેકા યુક્તાવÜન ન. (પુજીન્ડ ન. પૂજ્જુ+અરજીન ન. ટકા)
વિશે.
પૂછ્યું જાળ, પુના ન. પૂછ્યું મ∞ [ન્દુ] ગ. ૧, પરઐ. પૂછેલું શુઇ ( પ્રતુ ભ. .) પૂજવું પૂ ગ. ૧૦, યજ્ઞ ગ.૧,ઉભય. પૂજા પૂજ્ઞા શ્રી., અર્જુન ન. પૂજાના સામાન અર્ધ્ય ન. પૂજ્ય મહત્ વિશે.. पूज्य પૂરતું અહમ્ (ચતુથી સાથે) પૂર્ણ નિતિરાય વિશે. પૂર્વનું સત્કર્મ પ્રથમદ્યુત ન. (કાયમ પહેલુ દુહા ના સત્ક્રમ') પૃથ્વી પૃથ્વી સ્ત્રી, દૃષિલી સ્ત્રી, ચક્ષુધા શ્રી., મૂનિ શ્રી., મી vil., Afgát vil. પેઠે ૫ (અવ્યય)
પેઠેલુ વિટ્ટ (વિનું ભૂ. કે.) પેદા કરનાર ધાતુ પુ. પેટ્ટા થયેલુ. જ્ઞાત (જ્ઞનુ ભૂ. રૃ.) પેસવું વિ ગ. ૬, પરÅ. પહેલા ભાગ પૂર્વાધ પૂ.
પૈડું ચા ન.
પૈસા અર્થ પુ., દ્રવ્ય ન., અનેં ને, વઘુ ન., વિત્ત ન., વિમલ પુ. પાતાની ફરજ તન્દુ ન.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
“તમાર્ગ પશિમ
સ શબ્દશ
પેાતાનું સ્ત્રીયવિશે., આત્મીય વિશે., સ્વ (સવ'નામ) પાતાના મુલક સ્થવિષય પુ પોપટયુક્ત પુ પાષવું પુણ્ ગ. ૪, પરમ્મે, પ્રકાશ પ્રધારા પુ.
પ્રકાશ યુર્ ગ. ૧, આત્મને, મનાર્ ગ. ૧, આત્મને., વિરાર ગ. ૧, ઉભય. વિશે.
પ્રખ્યાત ચક્ પ્રતિમા મૂર્તિ સ્ત્રી. પ્રધાન અમથ પુ., રિપુ, પ્રતિ શ્રી.
પ્રધાનમ`ડળી પ્રકૃતિ સી.
પ્રમાણુ પ્રમાળ ન.
પ્રયત્ન આચાલ પુ, વસ્ત્ર પુ.
પ્રવાહ પ્રવાદ પુ. પ્રવીણતાં જૌરાજ ન., પ્રાણી” ન. પ્રશ્ન કરનારા પ્રાપ્તિ પુ
પ્રસન્ન પ્રસંન્ન (મ+લનું શુ રૃ.)... પ્રસન્ન થવું સુર્ ગ. ૪, પરઐ, પ્રસન્નતા અનુત્ત્તન ન., મૌલિ શ્રી. પ્રસાદ વર પુ.
પ્રસિદ્ધ કરવું વ્ ગ. ૧૦ પ્રાણ પ્રાણ પુ'. (બહુવચનમાં) પ્રાણી શ્રાવિન્ પુ, સૂચન, લવ પુ. નં.
100
પ્રામાણિકપણું જીતા શ્રી. પ્રાથના પ્રાર્થના સ્ત્રી., સ્તુતિ શ્રી. પ્રાથના કરવી પ્રફ્ળતૢ ગ. ૧૦, માત્મને., અમિનાદ્ ગ. ૧૦, આત્મને.
પ્રીતિ પ્રીતિ સી., મેમન પુ. ન, સ્નેહ કું., અનુવાન કું., અનુજ શ્રી.
પ્રેમ પ્રેમન્ પુ. ન.
પ્રેરણા કેળા શ્રી., પ્રવીન ન., પ્રતિષ્ઠાન ન.
ફ્
સુગા જીવ યું.
ફરકવું પ′′ ગ. ૧, આત્મને,
ગ. ૧, ઉભય.
ફરજ ધર્મ પુ.
ફરમાવેલું વિદિત (વિષાનું ભૂ રૃ.)
ક્રશી પશુ પું.
કરીને પુનર્ (અવ્યય)
ફળ જ ન.
ફળ ખાનાર શિન વિશે ફળદાયક થવું છું ગ. ૧, પરઐ. ફલ રહિત તિત્ત્વ વિશે.
ફાડવું ? (વા) ગ. ૧૦ કુછ હ્રદુમ ન., પુષ્પ નં. ફૂલવાળું પુષારિન વિશે. ફૂલેલું પુતિ વિશે.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃતમારિકા ગુ. સં. શાકેશ એકવું પણ ગ. ૪, ૫રસ્પે. હિર | બરાબરી કરવી ગ.૧, આત્મને. ગ. ૬, પરસ્પે.
બસ અહમ્ (સ્વતીયા સાથે) ફેરફાર હિs S.
બહાનું નિમિત્ત ન, જાણ ન. ફાટ શા (અવ્યય)
બહાર હિસ્ (અવ્યય)
બહુ મૂરિ વિશે, વહુ વિશે, કa બારે મા !.
વિશે. અસિસ થા !.
બહુપણું પાકુ ન. બચાવ રાજ ન, લા શ્રી. બહુ મોટું મારું વિશે. બચાવવું ( ગ. ૧, પરમૈ. બહેતર વર (અવ્યય) બચાવાયેલું હિત (મનું ભૂ. ) . બહેન માની સ્ત્રી, ચાર શ્રી. બચ્ચું પુ.
બહેનપણી નવી સ્ત્રી. બડાઈ મારવી કા ગ. ૧, બળ સંહ ન.. અમને.
બળતણ જ ને. બતાવવું હિરા ગ. ૬, ઉભય. બળદ પમ , શુષ . તિથિ ગ. ૬, આહિર બળવાન વસ્ત્રવત્ વિશે, ૪પ વિશે. (નાસિક) ઉભય.
બળિદામ ઢિ પું, વિણ ન. બદલે આપવું પ્રતિક્ષા [૪] બળેલું તલ (સરનું ભૂતક) ગ. ૧, પરસ્પે.
બાગ વાવર ન, ડઘાન ન. બદલે પ્રતિક્રિયા સ્ત્રી.
બાપ વિજ પું, ના !. બદલાય નહિ એવું અતર વિશે. બારણું દ્વાર ન. બધું પારિત્ર વિશે.
બારી લાતાયન ન. બધે સર્વર (અવ્યય)
બાવરું બ્રાન્ત (સ્ટનું ભૂ.ક.) બનાવ અર્થ શું.
બાળક હજાપુ, વાઢિયું, વિષ્ણુ પું. બનાવ (મનથી) માવા (મૂના { બળવું વધુ ગ. ૧, પરઐ:
પ્રેરક આજ્ઞાર્થ દિ. પુ. એ. વ) | બિના છે . બબડવું | ગ. ૧, પરસ્પે. બિંબ લિ ન બરફ હિમ ન
બિરાજવું વિજ્ઞ . , ઉભય.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇ, એ. મહેર અંતમાણિ બિલાડે રિલાસ્ટ . બી પાન.
ભક્ત મા . બીક શીત સ્ત્રી, ચા ન. ભકિત અાિ સ્ત્રો. બીકણ સ્ત્રી ની બી.
ભંગ અ ૫. બીજે ઠેકાણે કથા (અવ્યય) ભજવવું 1 ગ. ૧૦ બુદ્ધિ ,જિ સ્ત્રી, પતિ બી. ભજવું અs ગ ૧, ઉભય. બુદ્ધિની શક્તિ બિમાર પું, ભટકવું અઃ ગ. ૧, પરસ્ત્ર.
(જુરિજી . . શક્તિ) ભંડાર માળા પુ. લો છું, બુદ્ધિમાન સુબવિશે, વિરા ' વિશે, પણ વિશે.
ભમરો અમર પું, અહિ !, બડેલું નિમv (નિબનું ક)
જરૂર છે. બેટ દર .
ભમવું ગ. ૧, પરસ્પે. એ વિષon (નિપજૂનું ભૂકે) જય જય ન, મતિ શ્રી. બેડેન વિજ વિશે. .
ભયંકર પર વિશે., જાત વિશે બેભાન થવું | ગ. ૪, પરસ્પે.
ભરવું ગ. ૧, ઉભય. (રિયો બેસવું પવિત્રુ ગ. ૬, પરસ્તે,
કર્મણિરૂ૫), 9 ગ. ૧૦, ઉભય જિa (નિ) ગ. ૧, પરઐ!
ભલમનસાઈ ન. બોલવાની છટા રાતા સ્ત્રી.
ભલું હિત ન, રન (કાનું કત - (વા સ્ત્રી. વાણી + દુતા
વર્તમાન કૃદંત). બી. હોશિયારી)
ભલે માણસ . બોલાવવું છે , ૧, ઉભય, મિસ્થા
ભાઈ આહ વાઘર .
ભાત ત . | (કર્મણિપ્રયાગમાં ધી)
ભાર માર ૫. બોલનારો વિશે.
લાવવું શા ગ. ૧, આત્મને, ૨ બેલેલું ઉર (વનું ભૂ. )
ગ. ૧, આત્મને. બ્રહ્મને જાણનારો કવિ વિશે.
ભિક્ષા ખિસા સ્ત્રી. રહ્યા કરવું, વેદ પું. ભીખ માગવી, 1 કપ ગ ૧, બ્રાહાણ હાઇ ૫.
| ભીખવું. - ઈ આત્મને,
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
સંસ્કૃતમાં પદેશિકા
ભીમ મમ પું., પાંડુના એક પુત્રનું નામ ભુજ સુન પુ., बाहु ર્યું. ભૂખ્યા સુષિત વિશે. ભૂંડ વ્હિરિ કું., થાય પું.
ભૂલ ખાવી મળ્યું [ મળ્યું ] ગ. ૪, પરૌં., પ્ર+મહૂ [માર્] ગ. ૪, પરખૈ.
ભેટ વુવન્નાર પું. ભેટવું ર્ ગ. ૪, પરૌં, ત્રિપુ ગ. ૪, પરમૈં. જેવું મિત્ ભોંય ભૂમિ . ભાજન મોન ન. ભોમિયા મનેવિયે પુ. માર્ગોન પુ.
મજબૂત રીતે દમ્ (અવ્યય) મા ત્તિ સ્ત્રી.
મઠ મઢ કું., આશ્રમ યું. મડદુ -મુડદુ` રાવ કું. ન. મથવું પણ્ ગ. ૧, આત્મને.
મદ મર્ ર્યુ.
મધ અધુ ન.
મધુર રીતે મધુરમ્ (અભ્યય) અને મનસ્ ત., માનસ નં. મનને અનમાં રાખવું તે મનઃ
૨. સ. શબ્દશ
મમતાળુ નિગ્ધ વિશે. (નિનુ
બ્રૂ. .) મરણુ સરળ ન. મરદ પુરુષ પું.
મરવું ≠ [ખ્રિ] ઞ. ૬, આત્મને. મશ્કરીમાં હસવું વિ+જ્જન ગ. ૧, પરમૈં. મહાત્મા માત્મન્ યું. મહાદેવ મત્તાથૈવ યુ., મહારાજા મારાન પું. મહિના માન પું મહિમા મશ્ચિમન્ પું. મહેનત કરવી ચત્ ગ. ૧, આત્મને. મહેનતુ રક્ષ વિશે.
વૃષમધ્વજ્ઞ પું.
મેહેરબાની ઋણ સ્ત્રી., પ્રસાદ્ પુ, મહેરબાની મેળવવી સાધન ન. મહેલ પ્રાસાદ્ પુ મળવાને મુશ્કેલ દુલ્હેમ વિશે., સુરતન વિશે. મળીને નિજિત્વામિ નું સંબંધક ભૂ.કૃ.
મળે એવું સાધ્ધ વિશે. માંડવા સતામૃદ્ધ ન. માંસ માંલ ન.
મા નનની સ્ત્રી., માતૃ સ્ત્રી. મા [=નહિ) મા (અવ્યય) માગનાર મિક્ષુદ્ધ પુ., ચાવજ પુ માગવું યાર્ ગ. ૧, ઉભય., 5+ઊર્જ ગ. ૧૦, આત્મને, નગ ૢ ગ. ૧૦, આત્મને.
પંચમ યું. મનેાહર નેત્રવાળી આ મતિથી શ્રી.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુ . શાકોણ સંસ્કૃતમામ શિકા માટી મૃી .
મીઠાશ ચાર ન. માટે તે (અવ્યય)
મીઠું ઝણણ ન. : માઠી હાલત પણ સ્ત્રી. મા બેલનાર પ્રિયાણ વિ. માણસ જ છું, માનવ ૫, ૫.
મુકાયેલું ગુરુ (ગુણનું ભૂ ) માત્ર વરુણ (અવ્યય)
મુખ્ય દુષ્ય વિશે., કપાકાતમાં વિશે. માથું માન, શિરૂ ન, શીર્ષ
મુશ્કેલીથી મળી શકે એવું વિશે. ન, પૃ.
પ વિશે. માનવાળી સ્ત્રી જાતિના શ્રી.
મુસાફર પાથ પુ. માનવું મંત્ર ગ.૪, આત્મને, અg+
મુસાફરીને થાક અહેવ ૫. અg . ૪, આત્મને.
(દણ . રસ્તો+હેર ૫.થાક)
મુહૂર્તની ઘડી રહ્યા સ્ત્રી.. માફ કરવું સમ ગ. ૧, આત્મને.
મૂકવું (છેડી દેવું મુર [ મુ ] ક્ષમ [ક્ષા] ગ. ૪, પરમે.
ગ. ૬, ૫રમ, [ઉપર, અન્દર માફી ઘr બી.
રાખવું જિલ્લા માબાપ fuz !. દિ. વ.) મૂછ આવવી મુંબઈ ગ. ૧, પરએ. માયાળુ ત્રિશ વિશે.
મૂકેલું નિવેરાત (નિષિ ના પ્રેરક માર્ગ મા !.
પ્રયોગનું કમણિ ભૂ. 5). માર જા .
મૂંગાપણું મૌન ન. માર મારે સારુ [ સા ] ગ. ૧૦ | મૂંગા મેગા સૂcoળી (અવ્યય) મારવું ઘટ્ટ ગ. ૧, ઉભય, સહુ | મંગે પૂજા વિશે. [dz] . ૧૦
મૂઠી ગુણ . મારવું એ [ ક્રિયાવાચક નામ ] :
મૂર્ખાઈ ચારણ ન. જ ન. માળા માત્ર સ્ત્રી.
મૂલ કૂથ ને, પણ ન.
મૂળ ફૂટ ન. મિત્ર મિશન, રથ પું, પુત્યું. મિત્રાઈ મિત્રતા સ્ત્રી.
મેળવવું કાજુ, અવાજુ, પિ
+મ્ [૨] ગ. ૧, પરસ્પે. મિયા પદાર્થ સાસુ ન.
ગ. ૧, આત્મને. મિથ્યા પદાર્થની કલ્પના આવવા- [વી ગ. ૬, ઉભય. તપ .
મેળાપુને માટે આતુર તાનસુખ મીઠાએલાપણું વિકિરણ ન. } વિરો.
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃતમાલેશિયા શુ સં. શબoણ મૈત્રી જેવી સ્ત્રી, તે પુ. | ાગ્ય માણસ પણ ન. મેં ન.
યોગ્ય વસ્તુ પાન ન. મેં મલકાવવું હિત સં. ૧, આત્મને. | ગ્ય વર્તણા પાવર . મોકલવું કt. મોકલેલું પાન વિશે. રક્ષક ૫, સર !. મેક્ષ સુરિ જી, મોર પુ. રક્ષણ રાગ ન, હા બી. મોટું મહત્વ વિશે, કાયર્ વિશે, | રક્ષણ કરનાર વિ વિશે.
અપાવત વિશે, ઘર વિશે. મે રક્ષણ કરવું જ ગ. ૧, પરસ્પે. માટે શત્રુ મgિ S.
૭ ગ. ૧, આત્મને. મેત પ્રભુ !
રક્ષવું ગ. ૧, પરર્મ, અર્ મેતી ગુit સ્ત્રી, ગારિા ન. બ. ૧. પરસ્પે. માર મા !.
રક્ષાયેલું હિત (નું જ ક)
રઘુઓને રાજા પુરાણ પું. યક્ષ થયા !.
રઘુરાજાના વંશજ ! (બ. વ.) યજ્ઞ ય ૫.
રંગ , ૫, ૧ ૫. યા કરનાર શાખા S. રંગબેરંગી વિત્તિ વિશે. યા કરવે થર્ ગ. ૧, ઉભય, રચવું ૬ ગ. ૧૦, ની શાખા ગ. ૧, ઉભય.
ગ. ૧, ઉભય. યજ્ઞનું
રજા અરૂણ જી.
રડવું જ યંત્ર ચા ન.
રડવું (ક્રિયાવાચક નામ તેરા ન. યાદદાસ્ત સ્થતિ જી.
રણભૂમિમુનિ શ્રી. સમાજના યાદ રાખવું છુ ગ. ૧, પરમે.
રત્ન ન યુક્ત યુa (યુ નું ભૂ ફ ),
રત્નરૂપ સ્ત્રી શ્રી ન. guસ (ક+પ ગ.૪, આત્મને.
રથ શ ૫. નું ભૂ ક, ૩ (૨. ક) રમત જી. પગી નિ ૫. શશિ !.. રચવું સોન્ગ . ૧, પરમે, એગ્ય યોગ વિશે, કારણ વિશે | મ. ૧, આત્માને
યજ્ઞ સંબંધી ? શિક વિશે.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુ. સં. શાકેશ ખાતામાસિકા રસ હ ધું.
રુદન તેલન ન.. હસ્તે શમ, છીણી ઝી. રહેઠાણુ કારણ શું.
રૈયત પ્રણા . રહેલું પાપ વિશે.
રેગ રેન પું, કાધિ પુ. રહેવું વર્ગ. ૧, પરસ્મ, અવિ! રોપવું એ ક્રિયાવાચક નામ વર્ગ. ૧, પરસ્પે.
આપણા ન. રાંધવું વર્ગ. ૧, પરમૈ. રાક્ષસ ક્ષાર પુરાણ ન. લઈ જવું ની ગ. ૧, ઉજાય. જ રાજનીતિ કરીતિ સ્ત્રી, નાસ્ત્રિી. ગ. ૧, ઉભય. રાજપુત્ર નાગપુર ૫.
લઈ જવું એ [ ક્રિયાવાચક નામ, રાજા નાગ ૫, ગૃપ ! કૃતિ
લઈ બેસવું વગ. ૧, આત્મને. પાર્થિવ પું. તે
લઈ લેવું ૮ ગ. ૧, ઉભય. રાજાપણું ગુપયન, નાશ ન. લક્ષ્મી સ્ત્રી શ્રી. એ સ્ત્રી. રાજાને માણસ જાડાપુરુષ ૫. લખેલું ગીત ભૂ. કૃઝિરિત ભૂકુ. રાજા બનાવવાનું માલુમ લંગડે કાજ વિશે.
( અમિતિ નું હે. વ. ) લંબાઈવાળું કૃમિ વિશે. રાજ્ય સર ન.
લગ્નમાં આપવા યોગ્ય પ્રદેશ વિશે. રાજય કરતું રારિન (કાનું વ, ઉ) લડવું શુp ગ. ૪, આત્મને. રાજ્ય ચલાવવું શરૂ
લડવે થોપ કું, દિ . રાજ્યના લેભથી ખેંચાયેલું
લડાઈ ચુન,શુદુ સ્ત્રી વિપું. . કશસ્ત્રમાણ વિશે.
લડાઈ અને સલાહ
વિધિ ૫. રાતું ના વિશે.
લત ચરન ન. રામના પુત્રનું નામ સુર પું. લશ્કરી સિપાઈ સનિ ૫. રામની બહેન સ્ત્રી.
લાંબા વખત સુધી રિ (અવ્યય) રીત રિ સ્ત્રી.
લાંબી આવરદાવાળું પશુના વિશે.. રૂચિ જ સ્ત્રી, અમિરિ સ્ત્રી. | લાકડી : ૫.
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃતમાર્ગો શિકાર શુ. સં. શાકેશ લાક ક ન.
વધવું કૃઇ ગ. ૧, આત્મને, લાજ =ા શ્રી.
+ ગ. ૧, આમને. લાજવું રણ ગ. ૬, આત્મને. વધતું વૃદિર વિશે. લાડુ મોવર ૫.
વધારે નાનું બાનીયર વિશે. લાભ હા !. .
વધારે મોટું થાયણ વિશે. લાયક થવું મગ. ૧, પરસ્પે. વધારે વહાલું થર્ વિશે. લાલ વિશે.
વન જ ન.દયી સ્ત્રી, બાણ ન લાવવું માની ગ. ૧, ઉભય. વનમાં રહેનાર થનાર વિશે, લુચ્ચે ૫, ૨૬, રઝા વૉર વિશે. !, ગણિમ ૫.
વરણવવું વર્ષ ગ. ૧૦, ઉભય. ભાગ ૧ ૫.
વરદાન વહેલન ન., થર ૫. લેક સ્ત્રોના ૫, ના !.
વરવહુ કાયાપતિ ૫ (હિં. વ.) લેટવું છુઃ ગ. ૪, ૫રસ્પે.
વસતું (વરનું વ. કુ.) લભ રોમ .
વસંત વસંત પં. (ઋતુ) લભ રાખ મ ગ. ૪, પરસ્પે. વસવું રણ ગ. ૧, પરમૈ.
વસ્તુ વહુ ન, અશે !. વંશ પુ.
વહાણુ નૌકા સ્ત્રી, ન સ્ત્રી. વક્તા ઘર ૫.
વહાલામાં વહાલી વિસા શ્રી. વખત પઢવું.
વહાલી માતા સ્ત્રી. દિીિ સ્ત્રી. વખાણ તિ શ્રી.
વહાલું વિશે, કિવતા વિશે. વખાણવું થઈ ગ. ૧૦, ઉભય, હું
vયણ વિશે. . ૧, પરસ્મ, ગદ્ ગ. ૧,
વહાલે વતૃમ પું, મા !. આત્મને.
વહેવું વદ્ ગ. ૧, ઉભય. વખાણવા લાયક ારા વિશે.
વહેમ શણ સ્ત્રી. વચન વચન ન, કરણ વિશે. વહેમ આણ ૨ ગ. ૧, આત્મને. વજ થયું. ન, પરિ છું. વલણ પ્રવૃત્તિ આ, પતિ સ્ત્રી. વધ ષ ૫.
વળી મરિ (અવ્યય) .
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિદ્વાનપણું વિરા ન.
૫. સં. શબ્દકોશ સંસ્કૃતમારોપરણિકા વાંક કviાઇ પું.
વિચારવું વિજ ગ. ૧૦, પણ વાંદરે પાર પું, પws . - ગ. ૧, આત્મને વાય પાંચ ન.
વિચારાયેલુંજિનિતા(
વિનું ક) વાવ દયાગ ૫.
વિચિત્ર વિવિધ વિશે. વાઘણ કથાત્રી સ્ત્રી, ચાવી સ્ત્રી. વિદાય લેવી સારૂં [] વાડી વારિકા સ્ત્રી, કાન ને, ગ. ૧, આત્મને.
પવન ન. [વા સ્ત્રી. વિદ્યા વિના સ્ત્રી, વિરહ ન. વાણી વાળી સ્ત્રી, વાય સ્ત્રી. વિદ્યાર્થી મિલાવવું, uિe j, વાત જાણ સ્ત્રી.
છાશ ૪. વાદળ મેષ ૫.
વિદ્વાન વિ વિશે. વાદળને જ મેદાન.
વિદ્વત્તા ધ વાયુ વાયુ પં. રાત .
વિનંતિ સિનિ સ્ત્રી. વાયુદેવતા મરણ પું. '
વિનંતિ કરવી મિલ ગ. ૧૦ વાર્તા તથા શ્રી.
આત્મને, કાગ. ૧૦, વારંવાર વાલા (અવ્યય) -
આત્મને, ૪ (અવ્યય), વારાણુ (અવ્યય) | વિના હિરા (અવ્યય) વાવ પપ સ્ત્રી.
વિગ વિધવા પુ. વાવવું , ગ. ૧, ઉભય.. વિવાહ વિશાહ મું. વાવવું એ [ કિયાવાચક નામ ] વિશ્વ હિ૩ ન. કાપ ન.
વિશ્વકર્મા વિશ્વકરવું, અપં. વાસ્તે તે (અવ્યય) .
વિશ્વાસ વિશ્વાસ મું, હા બી. વાસ પણ પુ.
વિશ્વાસનું કારણ વિશ્વાસણન. વિખરાયેલું રસ (નિરમાન્ વિસ્તાર વિકાસ છું. . ગ. ૪, નું ભૂ. કુ)
વિસામે ખાવાના સબબથી વિઝા વિખેરવું નિર્માણ ગ. ૪, ૫રમૈ. महेतोः વિન વિપું.
વીંટાળવું રિખ વિચાર વિસ્તારપું, મોતિ સ્ત્રી. વીજળી વિ .
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
અખાતમા શિક ગુ. સં. શશ વીણવું રજ્જુ ગ. ૬, પરસ્પે. શરમાવું ; ગ. ૬, આત્મને. વીનવવું ક ગ. ૧૦, આત્માને. | શરીર રહી ન. વીય ન.
શરીરરૂપી વહાણ દ્વારા જી. વેણું મારી સ્ત્રી.
શરીરમાં રહેતું શરીર વિશે. વેદ પું, છાસ ન, યુતિ બી. | શરુઆત થાઓ પું. વેદ જાણનાર કૃતિમ વિશે. શરૂ કરવું કાગ. ૧, અંત્મને... વેર વાળવું એ પ્રતિક્રિયા સ્ત્રી. ઇ ગ. ૧, આત્મને. વેરળ પલાપુર ન.
શહેર નજર ન, નારી સ્ત્રી, પુર વેલ તા બી.
ન, પુરી સ્ત્રી. વહેમી તારા વિશે.
શાણું સ્ત્રી આઈ શ્રી. વદ-વિષ્ણુનું રહેવાનું ઠેકાણું શાંત ભૂષા વિશે, ચરણ વિશે. દેvટ ન.
શાંતતા નૈન ન. વૈભવ પ્રમાણ , વિજય . શાંત રીતે તૂurીમ (અવ્યય) વીહિ, ત્રિહિને દાણ ત્રિી મું. શાંત થવું રામ ]િ ગ.૪, પરઐ
શાંત પાડવું સારુ ગ. ૧૦ શંકા પણ સ્ત્રી, વાહ !. શાંતિ જાતિ સ્ત્રો, રાચ્છ ન. શંકા ભરેલું હાર; વિશે.
શાસ્ત્ર શાહ ન. શણગારવું ખૂષ ગ. ૧૦, ઉભય,
શાળા પાછા સ્ત્રી. થયુઝ (કર્મણિ પ્રયોગમાં કિa)
શિકારી ઠાશ . શતક શત ન.
શિકારી પ્રાણું ઢાપર . શત્રુ શરિપુ, શ ૫, gિ પું, શિક્ષા ૩ પુ. !.
શિયાળ કાળા ડું, લૂપું. શત્રુ સાથે લડાઈ શાહિદ . શિયાળે હિરા ખું. ન. શરણે જવું શ કે પણ શિવ શિવ પું, ધૂટિયું, રાત્રિ
(નg) ગ. ૧, પરસ્પે. - પું, રામુ . જિ ગ. ૧, ઉભય.
શિવનું દેવું શિવાય ન. પરદg a wી.
શિશિરઋતુ શિશ. ન.
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
રોચવું
?
૨ ગ. ૧, પરસ્પે.
" સં. શાકેશ અંતામાગપસિહા શિષ્ય શિષ્ય છું, છાશ પું, સંપ . विद्यार्थिन .
સંપત્તિ સંપત્તિ સ્ત્રી, પી . શીખવવું પતિ ગ. ૧, ઉભય,
સંબંધ સંપર્વ . વિ+જી ગ. ૧, ઉભય.
સંભવતું જણાય છે માથા શીખવું ફિક્સ ગ. ૧, આત્મને,
( +નું પ્રેરક કર્મણિ gઃ ગ. ૧, પરમૈ.
વતમાન 4. ૫. એ. વ.) શુદ્ધ ગુદ વિશે., વિશુદ્ધ (વિ+ !
સંભારવું પડ્યું ગ. ૧, પરસ્પે. ગ. ૪, પરમે.નું ભૂ. ૬)
સંભાળવું રસ નં. ૧, પરમે. શુદ્ધિ શુદ્ધિ સ્ત્રી, વિશુદ્ધિ સ્ત્રી. }
તમ્ ગ. ૧, આત્મને.
સંસગ હ . શર ર ૫, વીર પુ.
સંસાર સર ૫. શેરી ના સ્ત્રી.
સગે હાનિ પું, પાછુ પું, શોક કરે છે ,
વાઘવ છું.
સઘળું સારું વિશે, ગતિશાસ્ત્ર વિશે. શોધવું જ ગ. ૧૦, આત્મને,
સજા કરવી ગ. ૧૦ ભાગ. ૧૦ ઉભય, કનુ
સજજન સાન છું, મા !.. ગ. ૪, ૫રસૈં. શૈભવું શિન્ ગ ૧, ઉભય.
સજજ થયેલ ઉત (ઉજનનું શૌર્ય જ્ઞૌર્ય ન. ઉત્તમ .
સતાવવું તુન્ મ. ૬, ઉભય. ट संकट न., दुर्ग न., व्यसन
સત્કર્મ યુતિ સ્ત્રી, િન. - ન, બાન ન, વિષ, સ્ત્રી, સંકડામણ ટ ન.
સત્કારનું કારણ જ્ઞાન ન.
સત્પષ રજુ ૫, રાજુ છું. સંગમ સંતાન છું. '
સત્ય હત્યન, મૂers, હરસન. અંગતિ સતિ સ્ત્રી, હવાઇ ૫.
સદા રવ (હાલ અવ્યય) સંગીત સંગીત ન.
સદાચાર સરકાર ૫. સંતતિ સંતતિ સ્ત્રી, પ્રકા સ્ત્રી. સભા મા સ્ત્રી, ચારણ સ્ત્રી, મતેષ પામવે સુણ ગ. ૪, પરમૈ. રમણ .. દેશ જ છે.
સભ્યતા તથા શ્રી, મા !
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
સંસ્કૃતમાપ શિયા મુ. સં. શાકેશ સમક્ષ પુરત (અવ્યય) || સાંભળવું (ક્રિયાપદ) શું સમઝ મરથ ના પ્રેરકના સાંભળવું એ [ ક્રિયાવાચક નામ) આજ્ઞાર્થનું દિ. પુ. એ. વ)
મુતિ સ્ત્રી, ચણણ ન. સમઝવું શુષ ગ. ૧, ઉભય. સાંસતાં રહેવું–થવું ખ નિ ) સમઝાવવું કપરા ગ. ૬, ઉભય. ગ. ૪, પરસ્પે. સમર્થ રાઈ વિશે.
સાક્ષાત મૂર્તિનવ વિશે. સમર્થ થવું જag ગ. ૧, આત્મને. સાક્ષી રાશિન પુ. સમાન ગણતું હરિા વિશે..
સાથે (અવ્યય) સમુદાય સારા પું, વા કું,
સાદડી પર પુ..
સાધવા ગ્ય તાપસરા વિશે. અવરથ પુ. સમુદ્ર કુક છું, હરષિ પુ.
સાધુ સહ પુ. સમૂહ હ હ પુ.
સાપ પ પુ. સરકવું ૩ ગ. ૧, પરસ્પે. સાબિત કરવુંસમૂઢગ ૧૦, ઉભય, સરકારી કચેરી દવાર ન. સામ સામર્થ ન જાણ પુ. સરખાદિલવાળું રમત્તિ વિશે. સારથિ તાળ કું., સશે ! સરખું તુરા વિશે., હમ વિશે.
સારી ચાલનું જુથવ વિશે, સરજનાર ત્રણ પુ.
સુવૃત્ત વિશે. સરજવું . ૬, પરસ્પે. સરજાયેલ નિર્ભર ( તિમા ભૂક)
સારુ રે (અવ્યય)
સારે ગુમ વિશે, મન વિશે. સરવું ૬ ગ. ૧, પરએ.
સારું કામ જુદા ન, સુરત સ્ત્રી, સરસાઈ કરવી છું . ૧, આત્મને.
દુ િન., પાન ૫. સરોવર તર મું, હ@ ન. વિશw ૫. સર્વ રીતે સર્વથા (અવ્યય)
સારું રણ (અવ્યય) સવારે પ્રાત(અવ્યય).
સાષ્ટાંગ નમસ્કાર સાથે રાષ્ટ્રપતિમ સહિયર જજ બી.
(સામાસિક અવ્યય) સહેવાયેલું હોટ (તનું ભૂ. ) સાસુ ઢબૂ શ્રી. સહેવું ન ગ. ૧, આત્મને સાહસ કમ વાર ન. સાચે જ ન.
સિંહ હઠ પું. સાંભળનાર કોઇ વિશે.
સિંહાસન સિહન ન.
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
સબતમાં રહેનારી! તા
.
શુ. સં. શાકેશ સંસ્કૃતમાગપશિકા સીંચવું સિ [વિજુ ગ. ૬, ઉભય. |
ના થ દ ઉભય. | સોબતણ સીમા રીમદ્ સ્ત્રી. સુંવાળું દુ વિશે.
સમયજ્ઞ કરાવનાર યાજ્ઞિકમને એક સુંદર ચાર વિશે..
સમરસ . ને સુખ દુર્ણ ન., ૪થા ન, મદ્ર ન.
સમવલી | tખ છે. સુખનો અંશ સુરા પું.
સે મૂર્ના પૂર્વાર ન. સુખી કુત્રિનું વિશે, નિવૃતિમત્
સૌથી મોટું વર વિશે. વિશે, શ્રીનવ વિશે, gama
સ્ત્રી ના સ્ત્રી, ઢઢના સ્ત્રી, વિશે., કુટર વિશે.
. હિની સ્ત્રી. સુકાવું ; ગ. ૪, ૫રમૈ.
સ્તબ્ધ નિg વિશે. સૂચન જા !.
સ્થળ ચઢ ન., શા સ્ત્રી. સૂત્રધાર સૂવાર ૫. *
સ્થાપના પ્રતિકાર ન, પ્રવર્તન ન. સૂર્ય પૂર્ણ , ધ ૫, રવિ7 પું. સ્થાપેલું વિતિ (વિશ્વનું ભૂકુ) સૃષ્ટિ 9િ શ્રી.
સ્થિર દિશા વિશે, પુર વિશે, સૃષ્ટિકર્તા ત્રણ પું. '
અક્ષર વિશે, નિg વિશે, સજા વાગ્યા સ્ત્રો.
आवचलित (अ+विचलितસેના જેવા સ્ત્રી.
વિ+જ નું ભૂ. ૬) સેનાપતિ સેનાપતિ મું.
સ્નેહ ૫, શોતિ સ્ત્રી, સેવવું રેલ્ ગ ૧, આત્મને, મન્ન પુ. ન.
ગ. ૧, ઉભય , પરિસર્ગ. ૧, સ્નેહ રાખવો રાગ. ૪, પરમે. આત્મને, નિદ્ ગ. ૧, સ્મૃતિ [=ધર્મશાસ્ત્ર] રતિ શ્રી. આત્મને.
સ્વચ્છ ગાલાત વિશે. સો પાર ન.
સ્વદેશ રવા , સરિષદ પં. સેના મહેર નિજા .
સ્વન દાન પુ. સેની ગુણવતાર .
સ્વભાવ પ્રતિ બ્રી. સેનું કુલ ન., શાશન ને, સ્વર્ગવ . મન ન.
સ્વસ્થ રાણા વિશે. ૧૪
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
તમારિકા . , ભોસ સ્વર્ગમાં રહેનારા દેવોમાંની એક જાત, હળાહળ ઝેર પણ ન પણ મું.
હાથ હજી કું, જપું, પાકિ. સ્વસ્થતા જાય ના, તુ ન. | | પૃ., પૃ. સ્વાદિષ્ટ લાપુ વિશે.
હાથણી ઘર સ્ત્રી. સ્વાભાવિક ગતિતિ વિશે, હાથમાં લેવું કામ મ. ૧, આત્મને
હાથી રિસર ૫, જગ , ના !. હણવું પડ્યું
હાથીનું બચ્ચું મા મું. હદ સીમા શ્રી.
હાર ખાવી પાનિ [] ગ. ૧, હમણું પુના (અવ્યય) . આત્મને. હમેશ સર (અવ્યય), = હાલવું ઉદ્ ગ. ૧, આત્મને. પર (અવ્યય)
હાલે નહિ એવું વિતરિત હરક્ત મપાય .
| (બહિષ્ણનું ભૂ.કે) હરણ પું, હરિન પુ. હિંદુસ્તાનને રહેવાસી માતાઊંઘ હરણ કરવું એ ક્રિયાવાચક નામ | હિતકારક હિત વિશે, હિર વિશે. પ્રવિણા ન.
હિતકારક વસ્તુ પથ્થ ન. હરાયેલું આમિર(મિનું ભૂક) હિંમત વૃતિ સ્ત્રી. હરાવવું ઢ ગ. ૧, આત્મને, હુકમ આશા સ્ત્રી, મા પું, અખિ+ ગ. ૧, પરસ્પે.
શાંત ન. હરીફાઈ અક્ષા સ્ત્રી.
હુકમ બજાવ અનુદા તિ)
ગ. ૧, પરસ્મ. હરી જવું ?'
હૈયું દય ન, અતિ પણ ન. હલકાપણું વિમાન ૫.
હેવું પૂ ગ. ૧, પરસ્મ, ગ. હલકું યુદ્ધ વિશે.
૨, પરસ્મ, 9 ગ. ૧, હવન કરનારો ર પું.
આત્મને, જિગ. ૪, આત્મને. હવેલી હી ન, પ્રાણાર પું. હેશિયાર નિકુળ વિશે. હસવું few ગ. ૧, આત્માને. હોશિયારી પૌશાહ ન, શાવી હળવે હળવે જોણ (અવ્યય) ન, જુહુતા સ્ત્રી.
હરવું
છે ક ગ ૧, ઉભય.
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ भीः ॥
॥ सरलसंस्कृतपाठमाला ॥
[स्व. ओ. रामकृष्ण गोपाल भाडारकरनी
संस्कृतमार्गापदेशिकानी पूर्ति ]
संदपाक: नागरदास काशीराम बांभणिया
एम्. ए., एलपल्. वी.
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતિ અંગે બે બાલ પ્રાચીન પૂર્તિ કરતાંયે આ પૂર્તિને વધારે સરલ બનાવવા પ્રયત્ન કર્યો છે. આવશ્યક ટિપણે પણ આપેલ છે. ગદ્યખંડે એકદમ સરલ બનાવવામાં આવ્યા છે. તેમાં કિલષ્ટતા ઊભી ન થાય એ દષ્ટિએ ક્યાંક ક્યાંક જ સન્ધિ કરેલ છે. શિક્ષકની સ્વલ્પ સહાયથી વિદ્યાથી પિતાની મેળે આ પાઠો સમજી શકશે એવી આશા છે. પ્રાચીન પૂર્તિ કરતાં આ પૂર્તિને ટૂંકાવી છે. છતાં તેમાંથી કયું શરૂઆતમાં ચલાવવું અને કયું પછી એ સુજ્ઞ શિક્ષક પર છોડવામાં આવ્યું છે. આ અંગેનાં સૂચને સાદર સ્વીકારવામાં આવશે અને ભવિષ્યની પૂર્તિમાં તેમનું યાવચ્છક્ય અનુસરણ કરવામાં આવશે.
–પાદક
आ सरलसंस्कृतपाठमालाना पाठोनुं विवरण, भाषान्तर वगेरे प्रसिद्ध करवाना सर्व हक प्रकाशके स्वाधीन राख्या छे.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ श्रीः ॥ ॥ सरलसंस्कृतपाठमाला ॥
.
.
..
AMARPRE
१
7
॥ प्रथमः पाठः॥
गुरु-सुभाषितानि । गुरुर्ब्रह्मा गुरुविष्णुर्गुरुर्देवो महेश्वरः । गुरुः साक्षात् परं ब्रह्म तस्मै श्रीगुरवे नमः ॥ १ ॥ यस्य देवे परा भक्तिर्यथा देवे तथा गुरौ। तस्यैते कथिता ह्याः प्रकाशन्ते महात्मनः ॥ २ ॥ त्वमेव माता च पिता त्वमेव त्वमेव बन्धुश्च सखा त्वमेव । त्वमेव विद्या द्रविणं त्वमेव त्वमेव सर्वं मम देवदेव ॥३॥
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ द्वितीयः पाठः॥
विद्या-मुभाषितानि । विद्यासमं नास्ति शरीरभूषणम् ॥ १॥ विधा मित्रं प्रवासेषु ॥२॥ विधातुराणां न सुखं न निद्रा॥३॥ सर्वद्रव्येषु विद्यैव द्रव्यमाहुरनुत्तमम् । महार्यत्वादनयत्वादक्षयत्वाश्च सर्वदा ॥ ४॥ सद्विद्या यदि का चिन्ता वराकोदरपूरणे । शुकोऽप्यशनमामोति राम रामेति च ब्रुवन् ॥ ५॥ येषां न विद्या न तपो न दानं शानं न शीलं न गुणो न धर्मः ।। ते मर्त्यलोके भुवि भारभूता मनुष्यरूपेण मृगाश्चरन्ति ॥६॥ साहित्यसङ्गीतकलाविहीनः साक्षात् पशुः पुच्छविषाणहीनः । तुणं न खादपि जीवमानस्तनागधेयं परमं पशूनाम् ॥ ७ ॥ विद्या नाम नरस्य रूपमधिकं प्रच्छन्नगुप्तं धनं विद्या मोगकरी यशःसुखकरी विद्या गुरूणां गुरुः । विद्या बन्धुजनो विदेशगमने विद्या परा देवता विद्या राजसु पूजिता नहि धनं विद्याविहीनः पशुः ॥ ८॥
-
पिy
.
All. ४ अहार्यत्वात्म्योरी 4 or anी नयो तेने ..
भनयत्वात्मेनीमत माती नथी तेने ., ५ वराक-तु२७. अशनभावानु , शील-सा९ि०५. भुविमान ५२.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ तृतीयः पाठः॥ .
शाला।
HISUntun
ANT
Mini
सालसम्मान
AIIMa
इयमस्माकं शाला। अत्र वयं प्रतिदिनमागत्य विद्याध्ययन कुर्मः। अत्र अस्माकं गुरवः अस्मान् विविधान् विषयान् अध्यापयन्ति । तेन विविधाः पदार्था अस्मशानगोचरा भवन्ति । तेन समाजे न केवलं माननीयाः परमुपकारकाश्च वयं भवामः । धन्या वयं यद् अस्माकमेवंविधानां गुरूणां समागमः । पते गुरवः अस्माकं पितृतुल्याः। इयं शाला चास्माकं मातृतुल्या ॥
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ चतुर्थः पाठः॥
- बुद्धिर्यस्य बलं तस्य । - पुरा किल दुन्तिो नाम कश्चिदेकः सिंहः कस्मिश्चिदेकस्मिन् वनेऽवसत् । स नित्यमनेकपशूनां वधमकरोत् । एवं तु सर्वेषामस्माकं नाशः अल्पकालेनैव भवितेति विचार्य सर्वे पशवस्तमुपगम्य अकथयन् । रे सिंह, यदि प्रसन्नो भवान् इयमेका नः प्रार्थना स्वीक्रियताम् । वयमेव एकं पशुं भवदाहारार्थ नित्यं प्रेषयिष्यामः । इति । तदा सिंहेनोक्तम् । यद्येतदभिमतं भवतां, भवतु तहिं तत् । इति । ततः प्रभृति प्रतिदिनमेकः, पशुः प्रेष्यते सिंहेन च स
WW
LS.
4.
।
.
-
Ank
S
/
भक्ष्यते । गच्छति काले कस्यनिदेकस्य वृद्धशशकस्य वारः समायातः। स तु परमवतुर आसीत् । ततः मन्दं मन्दं सिंहमुपगम्य अकथयत् । क्षम्यतां मे आगमनविलम्बः । मार्गे केचिदपरेण सिंहेनाहं बलाद् गृहीतः । तस्याग्रे पुनरागच्छामीति शपथं कृत्वा भवते निवेदयितुमहमागतः । इति। एतच्छ्रुत्वा क्रुद्धः स सिंहोऽवदत । क स दुष्टात्मा । इति । ततः शशकः तं सिंदमेकगभीरकूपसमीपमनयत् । तस्य जले च तस्यैव सिंहस्य प्रतिबिम्बमदर्शयत्। बुद्धिहीनः सिंहस्तु तमपरं सिहं मत्वा तस्योपर्यपतन्मृतश्च । अत एवोकम्-बुद्धिर्यस्य बलं तस्येति ॥
૧. સોગન ખાઈને
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ पञ्चमः पाठः॥
महापुरुष-सुभाषितानि । कोऽतिभारः समर्थानाम् ॥ १॥ महान महत्स्वेव करोति विक्रमम् ॥२॥ सम्पत्सु महतां चित्तं भवत्युत्पलकोमलम् । मापत्सु च महाशैलशिलासङ्घातकर्कशम् ॥ ३ ॥ वज्रादपि कठोराणि मृदूनि कुसुमादपि । लोकोत्तराणां चेतांसि को नु विज्ञातुमर्हति ॥ ४ ॥ उदये सविता रक्तो रक्तश्चास्तमयें तथा । सम्पत्तौ च विपत्तौ च महतामेकरूपता ॥५॥ यथा चित्तं तथा वासा यथा वाचा तथा क्रिया। चित्ते वाचि क्रियायर्या च महतामेकरूपता ॥ ६॥ मनस्यन्यद् वचस्यन्यत् कर्मण्यन्यद् दुरात्मनाम् । मनस्येकं वचस्येकं कर्मण्येकं महात्मनाम् ॥ ७ ॥ अधमा धनमिच्छन्ति धनमानौ तु मध्यमाः । उत्तमा मानमिच्छन्ति मानो हि महतां धनम् ॥ ८ ॥ प्रारभ्यते न खलु विघ्नभयेन नीचैः प्रारभ्य विघ्नविहता विरमन्ति मध्याः। विगैः पुनःपुनरपि प्रतिहन्यमानाः प्रारब्धमुत्तमगुणा न परित्यजन्ति ॥९॥
. २ विक्रम – ५२ . उत्पल-मा. शैल=५त. कर्कश-४२. .५ सविता सूर्य. भस्तमयसायम
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
निम्वन्तु नीतिनिपुणा यदि वा स्तुवन्तु लक्ष्मीः समाविशतु गच्छतु वा यथेष्टम् । अधैव वा मरणमस्तु युगान्तरे वा . न्याय्यात् पथः प्रविचलन्ति पदं न धीराः ॥१०॥ घृष्टं घृष्टं पुनरपि पुनश्चन्दनं चारुगन्धं जिनं छिन्नं पुनरपि पुनः स्वादु चवेक्षुखण्डम् ।। तप्तं तप्तं पुनरपि पुनः काञ्चनं कान्तवर्ण प्राणान्तेऽपि प्रकृतिविकृतिर्जायते नोत्तमानाम् ॥ ११ ॥ क्वचिद् भूमो शायी क्वचिदपि व पर्यशयनः क्वच्छिाकाहारी क्वचिपि च शाल्योदनरुचिः क्वचित् कन्याधारी क्वचिदपि च दिव्याम्बरघरो । मनस्वी कार्यार्थी न गणयति दुःखं न च सुखम् ॥ १२ ॥
ટિપ્પણ ,१० नीतिनिपुण शनीति मेरले ५८५ मा शिया२. ..
स्तुवन्तु-स्तुति रे. न्याय्यात् पय::न्यायना २स्तामाथी. २२.११ चार-९-६२. इक्षु शे२१. प्रकृतिविकृति:लामा ३२३१२. , १२ पर्य . शालि=उत्तम मारना योमा. कन्या-यावर
अम्बर-4. मनस्वीपायु म २ पाउनार
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ षष्ठः पाठः ॥
सत्पुरुष-सुभाषितानि । सत्सङ्गः शेवधिणाम् ॥ १ ॥ यान्ति न्यायप्रवृत्तस्य तिर्यश्चोऽपि सहायताम् ॥ २॥ प्रायेण साधुवृत्तानामस्थायिन्यो विपत्तयः ॥ ३ ॥ नहि कृतमुपकारं साधवो विस्मरन्ति ॥ ४ ॥ सतां सद्भिः सङ्गः कथमपि हि पुण्येन भवति ॥ ५॥ असद्भिः शपथैः प्रोक्तं जले लिखितमक्षरम् । सद्भिस्तु लीलया प्रोक्तं शिलालिखितमक्षरम् ॥ ६ ॥ अयं निजः परो वेति गणना लघुचेतसाम् । उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम् ॥ ७॥ उपकारिषु यः साधुः साधुत्वे तस्य को गुणः । अपकारिषु यः साधुः स साधुः सनिरुच्यते ॥ ८॥ शतेषु जायते शूरः सहस्रेषु च पण्डितः । वक्ता दशसहस्रेषु दाता भवति वा न वा ॥ ९॥ शैले शैले न माणिक्यं मौक्तिकं न गजे गजे। साधवो नहि सर्वत्र चन्दनं न बने बने ॥१०॥ छिनोऽपि रोहति तरुः क्षीणोऽप्युपचीयते पुनश्चन्द्रः । इति विमृशन्तः सन्तः सन्तप्यन्ते न विप्लुता लोके ॥११॥
Rell. १ शेवधि= २. , २ तिर्यश्चः=५शुमे. , लीलया मतमा, भरीभां.
11 विमृशन्तः विया२ १२नारा. विप्लुताः-मातमा भावी पसा.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०
विरला जानन्ति गुणान् विरलाः कुर्वन्ति निर्धने प्रीतिम् । विरलाः परकार्यरताः परदुःखेनापि दुःखिता विरलाः ॥१२॥ परोपकाराय फलन्ति परोपकाराय वहन्ति नद्यः । परोपकाराय दुहन्ति गावः परोपकाराय सतां विभूतयः ॥ १३ ॥
वृक्षाः
""
श्रोत्रं श्रुतेनैव न कुण्डलेन । दानेन पाणिर्न तु कङ्कणेन । विभाति कायः करुणापराणां परोपकारैर्न तु चन्दनेन ॥ १४ ॥ भवन्ति नम्रास्तरवः फलागमैनवाम्बुभिर्भूमिविलम्बिनो घनाः ।. अनुद्धताः सत्पुरुषाः समृद्धिभिः स्वभाव एवैष परोपकारिणाम् ॥ १५ ॥
ટિપ્પણ
१४ श्रुत विद्यालयास
करुणापर=ध्यांणु (सोङ).
१५ अम्बु = पाणी भूमिविलम्बिनः = पृथ्वी त२३ वधारे ढलेस.
""
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ सप्तमः पाठः ॥
- स्वदेशः। भारतमस्माकं स्वदेशः। अस्मिन् देशे वयं जाताः। अस्य देशस्य अन्नेन जलेन च वयं पुष्टाः । अस्य सेवा अस्माकं स्वधर्मः । संस्कारः अस्य देशस्य परमं धनम् । अयं देशो न स्वार्थपरायणः, नापि अन्यायप्रवृत्तः। अयं देशः समग्रेण जगता आत्मानं कुटुम्बिनं मन्यते। अस्मिन् देशे हिमालयसदृशो महान् पर्वतः । गङ्गासदृशी पवित्रा नदी । जगन्नाथसदृशानि पवित्राणि तीर्थस्थलानि । अस्मिन् देशे वेदसदृशा धर्मग्रन्थाः। गीतासशास्तत्त्वग्रन्थाः। अस्मिन् देशे रामकृष्णसदृशा भगवदवताराः । वुद्धमहावीरगान्धी. सदृशा महापुरुषाः । कालिदाससदृशाः कवयः। अशोकप्रतापशिवाजीसदृशा भूमिपालाः । एतादृशे देशे निवसन्तो वयं कथं न धन्याः। यावश्चन्द्रदिवाकरौ तावदयं देशो धनधान्यधर्मसमृद्धो भवत्विति वयं परमेश्वरं प्रार्थयामहे ॥
ટિપ્પણ ... यावच् चन्द्रदिवाकरौं तावत्या सुपी ५-६ अने सूर्य २४ त्या सुधा
એટલે કે હંમેશને માટે.
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥अष्टमः पाठः॥
संहतिः कार्यसाधिका। पुरा किल मासीदेको वृद्धः। मृत्युकालेपि तस्य प्राणा न गच्छन्ति । तदा तस्य पुत्रास्तमकथयन् । रेतात, तव का इच्छा
-
अद्याप्यपरिपूर्णा येन तब प्राणाः सुखेन न प्रयान्ति । इति । तदा वृद्धेनोक्तम् । अस्त्येक उपदेशो यमदत्त्वा न परलोकं गन्तुं मया शक्यम् । तदा पुत्रा अवदन् । कः स उपदेशः। इति। तदा वृद्धोऽवदत् । आनयतैकं यष्टिभारम् । इति। ते पुत्रा सत्वरं तथा कृत. धन्तः । मनन्तरं तेन वृद्धेन कथितम् । रे पुत्राः युष्माकमेकैको यष्टिमारमेतं भक्तुं प्रयतताम् । इति । सर्वैस्तदा तथा प्रयतितम् । परन्तु नैकोपि तं भक्तुं समथाऽभवत् । ततो वृद्धोऽवदत् । मधुना यष्टीरिमाः पृथक्कृत्य एकैकां तां भङ्गतुं प्रयतध्वम् । इति । एवं कृते तु सर्वास्ता अल्पेनवायासेन भताः । ततो वृद्धेनोक्तम् । रे पुत्राः, मनेन दृष्टान्तेन शायताम् 'असंहता नश्यन्ति संहताश्च न नश्यन्तीति । इति । पुत्रैः सादरं स्वीकृते तदुपदेशे स वृद्धः सुखेन प्राणानत्यजत् ॥
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ नवमः पाठः॥
भाग्य-सुभाषितानि । मान्यं फलति सर्वत्र न विद्या न च पौरुषम् ॥ १ ॥ न जाने संसारः किममृतमयः किं विषमयः ॥२॥ को जानाति जनो जनार्दनमनोवृत्तिः कदा कीरशी ॥३॥ स्वयं महेशः श्वशुरो नगेशः सखा धनेशस्तनयो गणेशः। तथापि भिक्षाटनमेव शम्भोर्बलीयसी केवलमीवरेडछा ॥४॥
वाकृतिः फलति नैव कुलं न शीलं विद्यापि नैव न च यत्नकृतापि सेवा । माम्यानि पूर्वतपसा खलु सञ्चितानि काले फलन्ति पुरुषस्य यथैव वृक्षाः ॥५॥ पत्रं नैव यदा करीरविटपे दोषो वसन्तस्य किं गोलूकोऽप्यवलोकते यदि दिवा सूर्यस्य किं दूषणम्। धारा नैव पतन्ति चातकमुखे मेघस्य किं दूषणं बद पूर्व विधिना ललाटलिखितं तन् मार्जितुं कः क्षमः ॥६॥
५५
:ो । जनार्दन मनपान, श्व. . नगेश-6िभाय. धनेश-मेर.
। करीर मे तनु वृक्ष । ना ६५२ visi नयी होता. ___ वधुवर. माणितुं भिटावा.
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ दशमः पाठः ॥ सामान्यनीति - सुभाषितानि |
कष्टः खलु पराश्रयः ॥ १ ॥ उद्यमेन हि सिध्यन्ति कार्याणि न मनोरथैः ।
न हि सुप्तस्य सिंहस्य प्रविशन्ति मुखे मृगाः ॥ २ ॥ अलसस्य कुतो विद्या अविद्यस्य कुतो धनम् । अधनस्य कुतः शान्तिः अशान्तस्य कुतः सुखम् ॥ ३ ॥ उद्योगिनं पुरुषसिंहमुपैति लक्ष्मीदैवेन देयमिति कापुरुषा वदन्ति । दैवं नित्य कुरु पौरुषमात्मशक्त्या यत्ने कृते यदि न सिध्यति कोऽत्र क्षेत्रः ॥ ४ ॥ जाग्रतो नास्ति वै भयम् ॥ ५ ॥ चिन्तनीया हि विपदामादावेव प्रतिक्रियाः । न कूपखननं युक्तं प्रदीप्ते वह्निना गृहे ॥ ६ ॥ पुस्तकस्था तु या विद्या परहस्ते च यद् धनम् । कार्यकाले समुत्पन्ने न सा विद्या न तद् धनम् ॥ ७ ॥ काले दत्तं वरं ह्यल्पमकाले बहुनापि किम् ॥ ८ ॥ अवसरपठिता वाणी गुणगणरहितापि शोभते पुंसाम् ॥ ९ ॥
ટિપ્પણ . ४ कापुरुष = २२ पुरुष. पौरुष = पुरुषप्रयत्न
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥एकादशः पाठः॥
विज्ञान-विलसितानि । वृद्धः-रे बाल, पश्यलि किं पुरःस्थितं धूमयानम् । बाल:-पक्ष्याम्यहं तत् तात । वृद्धः-किं कुर्वन्ति जना अनेन । बाल:-इमारुह्य दूरान् देशान् व्रजन्ति । वृक्षः-कियता कालेन वत्स ।
3"
कला
....
मन्न
-
-
पालः-अल्पेनैव कालेन । वृद्धः-मपि रे जानासि की शानि यानान्यासन अस्माकं बाल्यकाले। बाल:-कथं नाम तात तानि जानीयाम्। तदा तु मम जन्मापि .. नासीत् ।
. वृद्धः-तदा तु कृषीवलेरघुनोपयुज्यमानानि बलीवदयुक्तानि शक
टान्यासन् । दूरदेशनगमनं तु अतीव दुष्करमासीत् । । पालः-तात, अधुना तु अग्निनौकाः वायुयानानि चारुह्य दूरदरानपि
देशान् बजन्ति जनाः । किमत्र कारणम् । वृद्धः-वत्स, विज्ञानविलसितानीमानि यत् पुरा अतिमहा_णि
वस्तून्यधुना सम_णि जातानि, पुरा दुर्लभानि वस्तून्यधुना सुलभानि जातानि, पुरा कैश्चिदेव क्रियमाणं देशाटनमधुना सर्वैः क्रियते, दूरदूरदेशीयाः प्रवृत्तयः प्रत्यहं ज्ञानगोबरा भवन्ति, दूरे गीयमानानि गीतानिच स्वगृहे श्रूयन्ते ॥
... धूमयान मासा. शकट : ९ अग्निनौकाटीम२. वायुयान विभान. विज्ञान सायन्स. विलसित प्रभाव. महाघ-माधुः समर्घig..
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ द्वादशः पाठः॥
शब्दमात्रान् न भेतव्यम् । . पुरा किल ब्रह्मपुरं नाम एकं नगरमासीत् । तस्य समीपे एवासीदेकं महद्वनम् । तस्मिन् बहवो वानरा अभवन् । अथ अस्मिन्
पुरेजना एवममन्य. न्त परस्परमकथयन्त च यद् अस्मिन् वने घण्टाकर्णो नाम कश्चिद राक्षसो वसति, स जनान् खाद ति, घण्टां च वादयति इति । केनचिच्च व्याघ्रण व्या. पादितस्य कस्यचित् पान्थस्य अस्थीनि दृष्टानि । स नगर
मागत्य कथितवान्। दृष्टानि मया घण्टाकर्णेन भक्षितस्य जनस्वास्थीनीति। ततो भीताः पौरा मगरं त्यक्त्वा अन्यत्र गन्तुं प्रवृत्ताः। ततस्तस्य पुरस्य राशोखोषितं यः कश्चिदिमं घण्टाकर्ण नाशयिष्यति तस्मै अहं पारितोषिक दास्थामीति । तदनन्तरं कश्चिद् बुद्धिमान् पुरुषः वनमगच्छत् । घण्टारवमनुपरंश्च घण्टां वादयतो वानरानपश्यत् । फलस्तान प्रलोभ्य तेभ्यो घण्टामादाय नगरे घोषितवान् घण्टाको मया हतो घण्टा चानीतेति। ततो राझो महद् पारितोषिकं प्राप्य स महती प्रतिष्ठामलभत ॥
ટિપણ न भेतव्यम्मी नये. अस्थि=.
RO
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥त्रयोदशः पाठः॥
सामान्यनीति-सुभाषितानि । * पदं हि सर्वत्र गुणैनिधीयते ॥ १ ॥ हितं मनोहारि च दुर्लभं वचः ॥ २ ॥ अनारम्मो हि कार्याणां प्रथमं बुद्धिलक्षणम् । आरब्धस्यान्तगमनं द्वितीयं बुद्धिलक्षणम् ॥ ३ ॥ यस्य नास्ति स्वयम्प्रज्ञा शास्त्रं तस्य करोति किम् । लोचनाभ्यां विहीनस्य दर्पणः किं करिष्यति ॥ ४ ॥ इदमेव हि पाण्डित्यं चातुर्यमिदमेव हि। इदमेव सुवुद्धित्वमायादल्पतरो व्ययः ॥ ५ ॥ धनधान्यप्रयोगेषु विद्यासमहणेषु च। . आहारे व्यवहारे च स्पष्टवक्ता सुखी भवेत् ॥ ६ ॥ काव्यशास्त्रविनोंदेन कालो गच्छति धीमताम् । व्यप्तनेन च मूखणां निद्रया कलहेन वा ॥ ७ ॥ मोता शत्रुः पिता वैरी येन बालो न पाठितः । न शोमते सभामध्ये हंसमध्ये बको यथा ॥ ८ ॥ पुस्तकं येन नाधीतं नाधीतं गुरुसन्निधौ । सभायां शोभते नैव हंसमध्ये बको यथा ॥९॥
यस्मिन् देशे न सम्मानं न वृत्तिने च बान्धवाः । . न च विद्यागमो यत्र न तत्र दिवसं वसेत् ।। १० ।।
-
ટિપ્પણ લો. ૧ ગુણો સર્વત્ર પિતાનું સ્થાન કરે છે. , ५ आयात् अल्पतरः व्ययः=मा त मोछ। म.
७ व्यसनमुनार को३ सराम ०५सन. १० वृत्ति-प-धी.
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ चतुर्दशः पाठः ॥ आत्मश्रेयः - सुभाषितानि ।
श्लोकार्थेन प्रवक्ष्यामि यदुक्तं प्रन्थकोटिभिः । परोपकारः पुण्याय पापाय परपीडनम् ॥ १ ॥ ऊर्ध्वबाहुविंरौम्येष न च कश्चिच्छृणोति मे । धर्मादश्च कामश्च स किमर्थं न सेव्यते ॥ २ ॥ मातृवत् परदारेषु परद्रव्येषु लोष्टवत्। आत्मवत् सर्वभूतेषु यः पश्यति स पश्यति ॥ ३ ॥ सर्वाः सम्पत्तयस्तस्य सन्तुष्टं यस्य मानसम् । उपानद् गूढपादस्य ननु चर्मावृतैव भूः ॥ ४ ॥ अन्नदानं परं दानं विद्यादानं ततोऽधिकम् । अनेन क्षणिका तृप्तिर्यावज्जीवं च विद्यया ॥ ५ ॥ दानं भोगो नाशस्तिस्त्रो गतयो भवन्ति वित्तस्य । यो न दक्षति न भुङ्क्ते तस्य तृतीया गतिर्भवति ॥ ६ ॥ वने रणे शत्रुजलाग्निमध्ये महार्णवे पर्वतमस्तके वा । सुतं प्रमतं विषमस्थितं वा रक्षन्ति पुण्यानि पुराकृतानि ॥७॥
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ पञ्चदशः पाठः॥
प्रकीर्ण-सुभाषितानि । करारविन्देन पदारविन्दं मुखारविन्दे विनिवेशयन्तम् । घटस्य पत्रस्य पुटे शयानं बालं मुकुन्दं मनसा स्मरामि ॥१॥ मणिना वलयं वलयेन मणिः
मणिना वलयेन विभाति करः । विभुना व कविः कविना च विभुः
विभुना कविना च विभाति सभा ॥२॥ शशिना व निशा निशया च शशी
शशिना निशया च विभाति नमः । पयसा कमलं कमलेन पयः ।
पयसा कमलेन विभाति सरः ॥ ३॥ अर्थागमो नित्यमरोगिता च
प्रिया च भार्या प्रियवादिनी च । वक्ष्यश्च पुत्रोर्थकरी च विद्या
पड् जीवलोकस्य सुखानि राजन् ॥ ४॥ नित्यं हिताहारविहारसेवी : समीक्ष्यकारी विषयेष्वंसक्तः। . दाता समः सत्यपरः क्षमावान्
__ आप्तोपसेवी च भवत्यरोगः ॥५॥
... आप्तोपसेवीच,
ટિપ્પણ २. 1 4ळय=3. विभु=M. ..'अर्थ-पैसा. श्य या. अर्थकरी से अथवा पनपानारी.
जीवलोक-दुनिया समीस्वारी पियारीने आम ना२. मात=हित.
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
कि वाससा तत्र विचारणीयं
वासः प्रधानं खलु योग्यतायाः । पीताम्बरं वीक्ष्य ददौ तनूजां
दिगम्बरं वीक्ष्य विषं समुद्रः ॥ ६ ॥ भारम्भगुर्वी क्षयिणी क्रमेण
लध्वी पुरा वृद्धिमती च पश्चात् । दिनस्य पूर्वार्धपरार्धभिन्ना • ___छायेव मैत्री खलसज्जनानाम् ॥ ७॥ पदनं प्रसादसदनं सदयं हृदयं सुधामुचो वावः ।
करणं परोपकरणं येषां केषां न ते वन्द्याः ॥ ८॥ किं मधुरं सुतवचनं मधुरतरं किं तदीयसुतवचनम् । मधुरान् मधुरतरं किं तदेव ववनं विवेकविनययुतम् ॥९॥ अनः सुखमाराध्यः सुखंतरमागध्यते विशेषतः । शानलवदुर्विदग्धं ब्रह्मापि नरं न रञ्जयति ॥ १० ॥
ટિપ્પણ . पोताम्बर=पाणु रेशमी 40 पार५ ३२नार वि० पान
दिगम्बर ३ व धारण ४२नार, मेट, नन मा३५७. , तदीयसुत=ते रान . , १० दुर्विदग्धबोनापा तापाताने तो समनार.
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ षोडशः पाठः ॥
श्रीमदाद्यशंकराचार्यप्रणीत - चर्पटपञ्जरी - सारः ।
भज गोविन्दं भज गोविन्दं गोविदं भज मूढमते । प्राप्ते सन्निहिते मरणे नहि नहि रक्षति डुकुञ् करणे ' ॥१॥ अङ्गं गलितं पलितं मुण्डं दशनविहीनं जातं तुण्डम् | वृद्धो याति गृहीत्वा दण्डं तदपि न मुञ्चत्याशा पिण्डम् ॥ २ ॥ पुनरपि जननं पुनरपि मरणं पुनरपि जननीजठरे शयनम् । इह संसारे खलु दुस्तारे कृपयाsपारे पाहि मुरारे ॥ ३ ॥ दिनमपि रजनी सायं प्रातः शिशिरवसन्तौ पुनरायातः । कालः क्रोर्डात गच्छत्यायुस्तदपि न मुञ्चत्याशावायुः ॥ ४ ॥ यावद् वित्तोपार्जनशक्तस्तावन् निजपरिवारो रक्तः । पश्चाज् जर्जरभूते देहे वांती कोऽपि न पृच्छति गेहे ॥ ५ ॥ गेयं गीतानामसहस्रं ध्येयं श्रीपतिरूपमजस्रम् | नेयं सज्जनसङ्गे चित्तं देयं दीनजनाय च वित्तम् ॥ ६ ॥ सुरतटिनीतरुमूलनिवासः शय्या भूतलमजिनं वासः । सर्वपरिग्रहभोगत्यागः कस्य सुखं न करोति विरागः ॥ ७ ॥
<
વિષ્ણુ
श्सो. १. 'डुकृञ् करणे'=कृ-२', 'भेटले, व्याउरण पान महेनत
""
2 nfsa=ykıf uùci, qfaa=uke uyulci, zaa=eld. goz=Alg". पिण्ड=शरी २.
.">
परिवार=सगांवाला भने नो.
93
,, १ श्रीपति = विष्णु भगवान. अजस्रम्=नित्य.
७ सुरतटिनी=गंगाल. अजिन=यर्भ, भृगयर्भ, व्याधयर्भ परिप्रह= सम्पत्ति.
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ -: પ્રાપ્તીસ્થાન :જયંત બુક ડીપો 106/2. ગાંધીમાર્ગ, અમદાવાદ, કિંમત રૂા. 20-00