Book Title: Rogimrutyuvigyanam
Author(s): Mathuraprasad Dikshit
Publisher: Mathuraprasad Dikshit
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032178/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rogimRtyuvijJAnam lekhaka: mahAmahopAdhyAyaH paM0 mathurAprasAda dIkSitaH Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rogimRtyuvijJAnam dvatIyAvRttiH ] lekhaka:mahAmahopAdhyAyaH paM0 mathurAprasAdadIkSitaH J saM0 2022 [ mUlyam zrI) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka:paM0 mathurAprasAda dIkSita 146, hajariyAnA, jhA~sI [ punarmudraNAghadhikAraH surakSitaH] mudraka :zrIgovinda mudraNAlaya, bulAnAlA, vArANasI-1 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma0 ma0 dIkSitajI kI anya racanAeM 1. pANinIyasiddhAntakaumudI-yaha vaiyAkaraNasiddhAntakaumudIkA prakriyA tmaka aMza hai / isameM se phakkikA, pratyudAharaNa aura lambI vRtti haTA dI hai / ataH isase vyAkaraNa kA bodha kevala ekavarSa meM pUrA ho jaaygaa| isameM sUtra,vArtika aura udAharaNa mAtra haiM / sUtrArtha hI to vRtti hai, ataH sUtrase hI sUtrArtha-pratIti hone se usakI vRtti sarvathA haTA dI hai| anuvRttimAtra vRtti dI gaI hai| parIkSArthI chAtroM ke liye paramopayogI hai| kevala pUrvArdha meM 50 patra haiM / ataH do ghaNTe pratidina par3hane se kevala 6 mAsa meM kaumudI kaNThastha ho jAtI hai / evaM vyAkaraNa karAmalakavat bhAsita ho jAtA hai / "kaumudI ryAda kaNThasthA vRthA bhASye prishrmH|" janatA meM prasiddhi ke lie mUlya vyayamAtra 3 // ) pAli prAkRta vyAkaraNa-isameM kevala 70 sUtra haiM / pratidina kevala 20 minaTa 5 sUtroM kA anugama karane meM pAlI prAkRta kA 15 dina meM vidvAn ho jAtA hai| pratyeka ke 20-20 udAharaNa bhI diye gaye haiN| isake paDhane ke bAda nATakoM ke prAkRta kI saMskRta chAyA dekhane kI AvazyakatA nahIM rahatI hai| kauna hindI zabda kisa saMskRta ke svarUpa se Aya hai? yaha apUrva jJAna ho jAtA hai| isa pustaka meM mAnoM gAgara meM sAgara bhara diyA gayA hai / mUlya 1 // ) 3. bhAratavijaya nATaka-isameM pAzcAtya gavarnameMTa ke pUre atyAcAra jhA~sI kI rAnI kA yuddha, kAMgresa Andolana, kAMgresiyoM ke duHkha, jaliyA~ vAle bAga ke atyAcAra aura anta meM mahAtmA gAndhI jI ke hAthoM meM svarAjya dekara pAzcAtya gavarnameMTa ke jAne kA. abhinayAtmaka dRzya hai| isameM ATha citra haiM, usase hI saba : ghaTanAoM kA jJAna ho jAtA hai| sAtha meM hindI anuvAda hai / tIna, sarala abhineya gAna haiM / mUlya 2 // ) Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 4 ] 4. zaGkaravijaya nATaka-isameM zrIzaGkarAcAryajI kA sabhI dArzanikoM se, nAstikoM se, mImAMsakAcArya maNDana mizra tathA unakI strI se, evaM jaina, vauddha, kApAlikoM se paramarocaka zAstrArtha varNana hai| - darzana zAstroM ke jJAna meM paramopakArI hai / mUlya 1) 5. bhakta sudarzana-devIbhAgavata se uddha ta AstikatA ko dRDha karanevAlA kAzIstha durgAdevI kA aitihAsika vIrarasAtmaka yaha apUrva nATaka hai| isameM 6 darzanIya tiraGga citra haiM / 6 aGka haiM / kevala citroM ke hI 2) ru0 ho jAte haiN| isakI kavitA sarala, rocaka hai| ekabAra Arambha karake pUrA par3hane ko jI cAhatA hai| isakI upAdeyatA para yU0 pI0 gavarnameNTa ne 800) pAritoSika diyA hai| ekabAra avazya dekh| mUlya 2) ru0 / gAndhIvijaya-zrI mahAtmA gAndhI ke naiTAla, caMpArana aura bhArata ke svarAjya prApti ke Andolana-prakAra aura usameM prApta duHkha va saphalatA kA varNana hai / isameM prAkRta ke sthAna para hindI hai| mUlya / ) 7. vIrapRthvIrAjavijayanATaka-parama prAcIna atijIrNa phoTo para se liyA gayA 'geTo' isakA mUla hai| isake sAhAyya se nirmita hone ke .. kAraNa isameM prakSipta aMza jo ki pandrahavIM sadI meM huA hai, nahIM hai / ataH siddha hai ki yaha caudahavIM sadI kI pustaka hai / hindI anuvAda sahita prathamAvRtti / mUlya kevala 1) 8. rogimRtyuvijJAna-rogI ko dekha kara usake ariSTAtmaka cinhoM ... se usakI mRtyu ke samaya kA nirNaya kara sakate haiN| yaha vaidyaka . zAstra kI apUrva pustaka hai| mUlya kevala 1 // ) 6. kelikutUhala-vaidyaka zAstra kA hote huye bhI kAma zAstra kA apUrva grantha hai / pratyeka gRhastha ko pAThanIya hai / mUlya 1 // ) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma0ma0 paM0 mathurAprasAda dIkSita nirmita adbhuta apUrva grantha * kailakutUhaLa * samasta gRhasthoM ke lie upayogI dIkSitajI kA adbhuta apUrvagrantha kelikutUhala vaidyaka zAstrIya viSayoM se yukta hote hue bhI kAmazAstra kA apUrva grantha hai / isa grantha meM solaha taraGga haiN| isakA pratyeka taraGga yuvAvasthonmukha manuSya ke liye paramopakArI lAbhadAyaka svAsthya-bardhaka, tAruNyasaMrakSaka hai / 1-prathama taraGga meM uddezya Adi varNanAnantara tAruNyonmukha bAlakoM meM jo hastakarma, pumaithunAdi doSa par3a jAte haiM / jisa se napusakatA, dhvajabhaGgAdi ho jAne se jIvana bhArabhUta ho jAtA hai, dAmpatya sukha samUla naSTa ho jAtA hai aura laghupAtI ho jAtA hai, jisa se na strI sukhI rahatI hai aura na svayaM sukha pAtA hai, una doSoM kA varNana hai aura usase haTane kI, usa doSa meM na pravRtta hone kI zikSA hai| 2-dvitIya taraGga meM, daivAt yadi kisI meM ukta Adata laga jAya aura usase dhvajabhaGgAdi doSa utpanna ho jA~ya to usa ke pratIkAra ke liye aneka prakAra ke tilA lepa Adi prayogoM kA varNana hai / 3-tRtIya taraGga meM laghupAtitvAdi doSa nivRtti ke liye adbhuta para mopakArI sarvasAdhAraNa ke nirmANa yogya aneka carNa modaka Adi ke banAne kA prakAra aura unakI sevanavidhi kA varNana hai, jisase vaha pUrvApekSayA bhI adhika zaktizAlI cirasevI sukhI ho jAtA hai| 4-caturtha taraGga meM sugama lepAdi dvArA pustambhana, strIdrAvaNa kA nirUpaNa kiyA gayA hai| 5-paJcama taraGga meM padminyAdi bheda, unake lakSaNa, svarUpAdi kA pari jJAna karAyA gayA hai| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 2 ] 6-SaSTha taraGga meM kAmAGa kuzAdi ke samAsamatva meM sukhAsukha varNana, zaza-hastinI ke yoga ho jAne para sarvathA sukhotpAdaka prakAroM kA varNana evaM vAtapittAdi prakRtibheda se sAdhyAsAdhya striyoM kA varNana hai| 7-saptama taraGga meM pUrvajanmagata devAdi satvoM kA nirUpaNa hai, arthAt kisa pUrvajanma se isakI utpatti huI hai, isakA nirUbaNa hai| evaM anyamatoM kA khaNDana svapakSa-sthApana hai| 8-aSTama meM bandhaprabhedanirUpaNa hai| 8-navama meM uSNA, zizirA, bhUtAdinivezitAdika sAta prakAra kI vandhyAoM kA varNana aura usake upAyoM kA nirUpaNa haiN| 10-dazama taraGga meM santAnakara paraMparAnubhUta 36 chattisa yogoM ( auSadha ) kA varNana hai| pratyeka yoga nizcita lAbhadAyaka saMtAnakara haiN| prakRti-bheda se yadi eka prakAra se kArya siddha na ho to dUsarA tIsarA Adi avazya kreN| 11-gyArahaveM meM vezyAoM ke bheda aura unake kukRtyoM kA varNana, sva bhAvataH pravRtta puruSo ke svarUpa kA nirUpaNa bhI haiN| 12-vArahaveM meM vezyA prasakta puruSa ke unase char3Ane ke upAya, puruSoM kI prakRtyAdi kA varNana hai| 13--terahaveM meM, upadaMzAdi kA itihAsa, vezyAdijanya upadaMza, sUjAka ke zatazaH anubhUta utkRSTa yoga, navIna prAcIna sarvaprakAra ke upadaMzAdi kI paramotkRSTa auSadha, evaM puruSa ke pezAba meM vIryasrAva, svapnadoSa aura strI ke sava prakAra ke pradara Adi kI anu bhUta uttama auSadha / 14-caudahaveM meM dattAtreyokta, aura anya prakAra ke bhI vazIkaraNAdi yog| 15-pandrahaveM meM saMtati nigraha, vandArukalpa, nAlaparivRtti, daMzamatkuNa nAzaka auSadha yoga hai| 16-solahaveM meM yogazAstra aura kAmazAstrake saMbandha-samanvaya kA varNana hai| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAkkathana * rogimatyuvijJAna isa anvartha nAma se hI isameM pratipAdita viSaya spaSTa ho jAtA hai| rogI kI ceSTA, zarIra meM utpanna cihna, usake vyApAra aura dUsare jIvoM kA sahayoga viyogAdi dekha kara usake mRtyu samaya ko batA denA, yahI isakA mukhya viSaya hai| rogI ke mRtyu-samaya ke varSa, mAsa, dina aura samaya Adi jAnane yA vatAne meM tithi, vAra, nakSatra, lagna, rAzi Adi kI apekSA nahIM hai; ataH saMdigdha jJAnabodhaka jyotiSazAstra kA yaha viSaya nahIM hai; kintu nizcayAtmaka nirNIta jJAna ko yaha batA detA hai, ataH yaha vijJAna hI hai / bhAvamizra jI ne spaSTataH isa 'ariSTa' kA svarUpa batAte hue kahA hai ki "niyatamaraNakhyApakaM liGgamariSTama" DaMke kI coTa para jo cinha matya ko batA de, yahI to vijJAna hai| isakA varNya viSaya jaise__ jisa snAtAnulipta svaccha manuSya ke zarIra para sarvataH makSikAdi par3e athavA zarIra para pipIlikA bar3e mukha vAle cIMTA Adi daur3e, kATe, vaha tIna mAsa ke andara mara jAtA hai| evaM jisakA zarIra snAnanAntara samasta kha ska ho jAya arthAt mAre zarIra kA pAnI yA lagAyA huA candana sUkha jAya; kintu mastaka aura hRdgata candana na sUkhe, vaha kevala eka varSamAtra jIvita rahatA hai| jo rogI vaidya ke samakSa ajJAnapUrvaka apane vistare para athavA pArzvastha bhitti para khoI huI vastu ke samAna kucha apane hAthoM se DhU~Dha, vaha nizcaya se tIna dinoM ke andara mara jAyagA, ityAdi jJAna sabhI vaidyoM ke liye paramopakArI hai| ukta prakAra ke lakSaNoM kA isameM varNana hai| yaha apUrva grantha caraka-suzruta vAgbhaTAdi ArSa granthoM ke tathA paraMparAnugata anubhUta nizcayAtmaka jJAna ke AdhAra para banAyA gayA hai| isakA hindI anuvAda svayaM mUla granthakartA mahAmahopAdhyAya dIkSita jI ne hI kiyA haiM, vaidyoMko pustaka ma~gAne meM zIghratA karanI caahie| anyathA tRtIyAvRtti kI pratIkSA karanI pdd'egii| Ayurveda-sandeza saMpAdaka vaidyarAja surendranAthadIkSita Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 1-sAmAnya ariSTa varNana 2-svapna janya ariSTa varNana 3-chAyAgata ariSTa varNana 4-zarIragata ariSTa varNana 5-mumUrSu ke ariSTa varNana 6-dUta ke lakSaNoM se ariSTa varNana 7-mArga ke zakunoM se ariSTa varNana 8-zubha zakuna, svapna, dUtAdi varNana pRSTha 1-27 28-38 36-43 44-66 67-76 80-84 85-88 86-66 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rogi-mRtyu-vijJAna lokezvaraM guruM natvA mAtaraM pitaraM zivam / mRtyudarpaNavijJAnaM kriyate lokabhASayA // maMgalAcaraNam yasyA darzanato bhRzaM vijayate cidrUpatA cetane, svAtmAnandasamudralolalaharI saMjAyate sarvadA / nityA sarvasarUpatAmanugatA saMsArasaukhyapradA brahmAbhedavahA satI bhagavataH sA bhAsate ptprbhaa||1|| hindI-yasyA iti / jisa bhagavAn kI padaprabhA ke darzana se mana meM atyanta prakAzamAna, apanI AtmA meM Ananda-samudra kI sadA lahareM utpanna rahatI haiM, nitya evaM samasta sthAvarajaMgamAtmaka vastusvarUpa arthAt svAtmAnandAtmaka citsvarUpa hI samasta vastusvarUpa hai, nitya samasta vastuoM kI samAnatA ko prApta sAMsArika sukhoM kI denevAlI satI sarvadA pratyakSa svarUpatayA bhAsamAna brahma se abhinna arthAt brahmasvarUpa vaha bhagavAn ke caraNoM kI prabhA bhAsamAna hai // 1 // ___mere banAye huye kavitArahasya meM bhagavAn kI pada-prabhA kA pacIsa zlokoM meM navIna-navIna prakAra se varNana hai, usakA pratyeka zloka pratyeka grantha ke maGgalAcaraNa meM hai, yaha pandrahavAM grantha hai| adhItya vAgbhaTa bhAvaprakAzaM suzrutakriyAm / .. carakaM cAnusRtyaiva maraNa jJAnamucyate // 2 // Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rogimRtyuvijJAne cikitsAM samatikrAntAH kevalaM dehamAzritAH / liGgaM kurvanti yaddoSAstadariSTaM pracakSate // 3 // tatrAdAvariSTalakSaNaM vicAryate / kinnAmAriSTatvamiti ceducyate / 'cikitsAM samatikrAntAH kevalaM dehamAzritAH, liGga N kurvanti yaddoSAstadariSTaM pracakSate' evaM ca cikitsAviSayAnadhikaraNatve sati vAtapittakaphAzrayIbhUtajvarAdijanitadehamAtrAzritaliGgatvamariSTatvam / / yatta u niyatamaraNAkhyApakaM liGgamariSTam, yathA hikkAzvAsAdaya ityuktaM kenacittadasat / hikkAzvAsAdInAmupadravarUpatayA niyatamaraNAkhyApakatvAbhAvAt / kvacinmaraNajanakatve'pi anugatarUpatayA hikkAzvAsAdInAM tathAtvAbhAvAt / kizva hikkAzvAsAdirUpAriSTatayA jAyamAne mRtyau mRtyudinAnAmajJAnAttajjJAnasyAnupayogAcca / kvacidupadravatayA jAyamAne hikkAzvAsAdau rogiNastyAge tadrogopazamAcca duryaza:prAptezca / api ca yakSmAdau zvAsAdInAmupadravasvarUpatayaiva pradarzanAt / kiJca maraNAnantarameva naiyatyena maraNAkhyApakatvaM nizcIyate iti tadapi na / kimatra pUrvaM nizcayena maraNAkhyApakatvaM talliGgasyocyate uta maraNAnamtaraM talliGga N maraNajanakaM nizcIyate / Adya tu na vivAdaH / paraM tu bhavaduktarItyA tajjJAnasyAsamarthanAt / dvitIyapakSe ca maraNAnantaraM tajjJAnasyAkiJcitkaratvAt / nanu vyavahAreNa tatra tatrAriSTAvalokanAnmaraNajanakatAyA nizcayo bhaviSyatIti cenna, tattadvidhAnAmariSTAnAM tattadrogeSu nizcayakaraNe bahutarakAlasyAvazyakatvAdantaraiva duryazaH prAptyApatta eH, tathA ca sati rogiNAM bhavaduktauSadhAdau pravRttireva na syAt / guruparaMparayeti certtArha tallakSaNaM tajjJAnAya vaktavyameva / kiJcA riSTajJAnamantarA kimayaM kenApi madIyadoSeNa mRtaH, uta rogaprabalatayeti saMzayo'pi syAt / api ca bhavaduktalakSaNe niyatapadasyAvyAvartakatvAnararthakyamapi syAt na khalu niyatamaniyataM vA maraNamupalabhyate iti cenna, asmadabhiprAyAparijJAnAta / nahyasmAbhirniyatamiti maraNasya vizeSa Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'dhyAyaH Namucyate kintu maraNAkhyApakatvasya, maraNasya nizcayena bodhakatvamiti tadarthaH / evaM ca etaccihnadarzanena iyatA kAlenAvazyamasya mRtyubhaviSyatIti zabdArthaH, evamapi niyatapadaM vyarthameva, tsyaavyaavrtktvaat| kiJca niyatamaraNAkhyApakaM liGgamariSTamityucyamAne vAtapittakaphAzrayIbhUtopadravANAmariSTatvApatteH, eteSAmapi ythaakthNcinmrnnaakhyaapktvaat| nacopadravANAM naiyatyena maraNAkhyApakatvaM nAstIti vAcyam, upadravANAM maraNajanakatayA tadanAkhyApakatvAt, iti cetra, ekasyopadravasya niyatamaraNAkhyApakatvaM na bhavet, paraM tu upadravasamudAyasya maraNAkhyApakatvamastyeva / yathA yakSmiNaH kSINabalatve sati kAsazvAsArucyAdya kAdazopadravANAM niytmrnnaakhyaapktvaadtivyaaptyaaptt:| kiJca niyatamaraNajanakatve yathA kathaMJcinmaraNAkhyApakatvAdativyAptyApatta zceti dika / ___tasmAt cikitsAnupazamanIyatve sati doSajanyadehamAtrAzritaliGgatvamariSTatvamiti susaMpanna lakSaNamavagantavyam / padakRtyamAha / AdyapadopAdAnAt upadraveSu casroge ca nAtivyAptiH / nanUktameva bhavatA rAjayakSmaNi upadravANAM cikitsAnupazamanIyatvena niyatamaraNAkhyApakatvamastyeveti cenna asmadabhiprAyAparijJAnAt, nahyasmAbhiryAvadrogeSu upadravANAmanupazamanIyatvaM maraNAkhyApakatvaM vA manyate rAjayakSmiNyapi kSINabalasya vamanavirecanAdyabhAvAjjAyamAnaikAdazopadravANAM duzcikitsyatayA yakSmiNo'sAdhyatvama, tena maraNAkhyApakatvamiti tvanyata / kiJca tatraiva yAvadupadravANAM cikitsAnupazamanIyatvaM nAsti, kiMtu kasyacidupadravasyopazamadarzanAditi dik / doSajanyetyupAdAnAcchabhasUcakabhujacakSuSoH sphuraNe, dravyaprAptisUcakasakthizyAmatAyAM ca nAtivyAptiH / dehamAtrAzritetyupAdAnAdupadravasamudAye nAtivyAptiH / nanu upadravANAM cikitsAnupazamanIyatvaM nAstIti cenna, aparyAptyA cikitsopazamanIyatve'pi paryAptyA cikitsAnupazamanIyatvAt, arthAt kasmizcidekasmin roge jAyamAnasyopadravasamudAyasya cikitsAnupazamanIyatvAtsamudAye'tivyApteH / vastutastu mahAzvAsAdau zApAdinA jAyamAno Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rogimRtyuvijJAne padravAdau janmaprabhRtijAyamAneSu rogeSu ca nAtivyAptiH / nanu antimapadopAdAnaM kimartham ? cikitsAnupazamanIyatve sati dehamAtrAzritatvamitIyataiveSTasiddheriti cenna, vizeSaNAnAM vizeSyadvAraiva kriyAnvayitvAdvizeSyasyopAdAnasyAvazyakatvAditi / . nanvatra pUrvamariSTaprakaraNameva kathamucyate jvarasya janmAdau nidhane ca vidyamAnatvena prAdhAnyAditi cecchaNu / pravRttau kRtisAdhyatvaprakArakamiSTasAdhanatAjJAnameva kAraNaM bhavati / ayaM bhAvaH, idaM mtkRtisaadhym| idaM madiSTasAdhanamityubhayavidhaprakArajJAne pravRttidarzanAt / ata eva candramanthanAdau kRtisAdhyatvAbhAvAdamRtAnayanAdau pravRttirna bhavati / kRtisAdhyatvAcca iSTasAdhanatvAbhAvAjjalatADanAdau pravRttirna bhavati / evameva jvarAdirogiNazcikitsAkaraNe'pi kimasya rogiNo roganivRttimatkRtisAdhyA na veti paryAlocanAyAmariSTajJAnamAvazyakam / ariSTAvalokanAnantarameva nivRttiH tadabhAvAcca pravRttirbhaviSyati / cikitsAkaraNAnantaramapi kAlAntareNa jAyamAnasyAriSTasyAvagamAdiyatA kAlenAsya mRtyubhaviSyatIti kathanAccikitsAyAstyAgAcca sUyazaHprAptireva / ato'riSTAni pUrvamucyante / * adhItyeti / vAgbhaTa, bhAvaprakAza, suzru ta aura caraka ko par3ha kara evaM katipaya sthAnoM meM anubhava karake maraNa-jJAna ko arthAt ariSTajJAna ko kahatA huuN| tAtparya yaha hai ki-'carake caturo nAsti vAgbhaTe nApi vaagbhttH| suzra to na zru to yena sa vaidyo yamakiGkaraH' iti / carakokta ariSTalakSaNa__ cikitsAmiti / cikitsA ko atikramaNa kara gaye hoM, arthAt jina cihnoM kA vAtapittakaphAdikoM se sambandha na ho, paraM tu tajjanyadoSa jisa cihna ko utpanna kara dete haiM, vaha cihna ariSTa kahAtA hai // 2 // phalAdutpadyate pUrva puSpaM bhavati ttphlm| na ca puSpamanAtya phalaM kvApi vilokyate // 4 // phala se prathama puSpa hotA hai aura phira vahI puSpa phala ho jAtA hai, vinA phUla ke phala kabhI nahIM hotA hai // 4 // Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'dhyAyaH na cAriSTamanutpAdya mRtyubhavati rogiNAm / sarvadetthamariSTAni janayitvaiva paJcatA // 5 // isI prakAra vinA ariSTa ke utpanna hue rogI kI mRtyu nahIM hotI hai / yaha ariSTa mRtyu kA sUcaka hai, utpAdaka nahIM hai / isa ariSTa ke utpanna hone ke anantara hI mRtyu hotI hai / jo ariSTa jitane dina pUrva mRtyu ko sUcita karatA hai vaha utane dina pUrva utpanna hotA hai / / 5 // nyagrodhaplakSavRkSAdau phalaM puSpaM na cekSate / mRtyustu sarvabhAvena janayatyeva tatpuraH // 6 // yadyapi baragada, pAkar3a, pIpala Adi vRkSa phala-puSpotpatti kI AkAMkSA nahIM karate arthAt ina vRkSoM meM phUla ke vinA hI phala utpanna hote haiM, paraMtu mRtyu, sarvaprakAra se ariSTa ko prathama utpanna karake hI hotI hai // 6 // na cedRzamariSTaM vA yanna mRtyuM subodhayet / mRtyuM na janayatyetat kintu bodhayate sphuTam // 7 // aisA koI ariSTa nahIM hai jo mRtyu ko sUcita na karai, yaha ariSTa mRtyu ko utpanna nahIM karatA hai, kintu mRtyu ko sUcita karatA hai / / 7 // ariSTAbhAsato'riSTaM jJAtvA vaktyacikitsitam / prajJAyA aparAdho'yaM natvariSTasya lakSmaNaH // 8 // ariSTAbhAsa se arthAt ariSTa to nahIM hai paraMtu kucha lakSaNoM se (cihnoM se) bhramAtmaka ariSTa mAna kara acikitsya nizcita maraNa jAna kara jo rogI kA parityAga kara detA hai, yaha prajJA kA aparAdha hai, jisake kAraNa ariSTa na hone para ariSTa mAna gaye, paraMtu ariSTa ke lakSaNa kA doSa nahIM hai / kyoMki pUrNarUpeNa ariSTa na hone para bhI ariSTa mAna liyA // 8 // Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rogimRtyuvijJAne ariSTasvarUpavarNasvarAdivaiSamya-jJAnAj jJeyamariSTakam / cikitsakAnAM bodhArtha tAnyevAtra nirUpaye // 9 // varNa-deha ke svarUpa meM vaiSamya hone para, AdhA zarIra anya prakAra kA ho jAya aura AdhA anya prakAra kA ho, jisakA vizeSa rUpa se varNana Age kareMge / svara-Adi pada se gandha sparzAdika kA grahaNa krnaa| inake vaiSamya-jJAna se ariSTa kA lakSaNa jAnanA / ina ariSTa ke svarUpoM ko cikitsakoM ke parijJAnake liye yahA~ para nirUpaNa karatA huuN| varNagandhasvarasparzazrotraghrANarasairapi / tandrAsacasmRtivalai nigaurvlaaghvaiH|| 10 // varNa-zarIra kA zuklanIlAdi svarUpa, gandha-Akasmika durgandha sugandha kA parijJAna, svara-dIna khara skhalita Adi, sparza-kahIM zIta kahI uSNa / evam khara-mRdu / chane para mRdu zarIra khara ho jAya, athavA chUne para antarhita ho jAya kiMvA ucchana ho jAya, zrotra-pratikSaNa kAnoM meM vibhinna prakAra kI dhvani Avai, ghrANa-niSkAraNa sugandha athavA durgandha bhinna-bhinna prakArase Ave, rasa-jihvA meM madhurAmla lavaNAdika rasoM kI pratIti na ho, athavA bhinna prakAra kI vastu meM bhinna prakAra ke rasa kI pratIti ho, tandrA-nidrA to nahIM Ave paraMtu A~kheM ardhavikasita raheM, sattva-sAmarthya, smRti-smaraNazakti, bala-bhArAdivahanasAmarthya arthAt pauruSa, glAni-mana kI aprasannatA, sadA cittavRtti girI sI banI rhe| gaurava-zarIra bhArI pratIta ho, lAghava-zarIra sarvathA laghu halakA pratIta ho, // 10 // mAhArapariNAmaizca vihAropadravairapi / anumAnaM caretpUrva tata auSadhamAcaret // 11 // AhAra-pariNAma-bhojana kiyA huA pace nahIM, vihAra-calane meM abhiruci na ho, thakAvaTa adhika Ave, upadrava-vibhinna prakAra ke Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'dhyAyaH upadrava-hikkA AdhmAna Adi se prathama anumAna kare, ina upadravoM kI zAnti ke upAya-sAdhyAsAdhya ke hetu Adiko vicArai, usake bAda phira rogI ko dhairya dekara utsAhita karate huye auSadha ko kare / paraMtu itanA dhyAna rakhe ki koI spaSTa ariSTa to utpanna nahIM ho gayA hai // 11 // tatsvapnadaMtavAkyaizca mArgApazakunairapi / bhAvAvasthAntarAbhizca jJAtvA kucikitsitam // 12 // evam-rogI ke svapnoM se, Aye huye rogI ke dUta vAkyoM se, jAte huye mArga meM utpanna apazakunoM se aura rogI kI tathA kuTumbiyoM kI sat-asat bhAvAvasthAoM ko jAna kara phira cikitsA kA Arambha kare / / 12 // kAnicid rogipRktAni teSvapRktAni kAnicit / teSAM parIkSaNopAyo vistareNa nigadyate // 13 // ina lakSaNa-vicAroM meM kucha aise haiM, jinakA rogI se sambandha hai aura kucha aise haiM jinakA rogI se sAkSAt sambandha nahIM hai, jaise mArga meM samutpanna apazakuna Adi / aba inakI zubhAzubha-parIkSA kA upAya vistAra se kahatA huuN||13|| nAyuHkSayanimittaM tat mRtyulakSmAnurUpi ca / antargatasya bodhArthaM sarvathodizAmyaham // 14 // vaha AyukSaya kA sUcaka hai, aba isakI itanI Ayu raha gayI hai . isakA batAne vAlA, mRtyu ke acUka lakSaNoM ke anurUpa jo kucha hRdgata hai usake jAnane ke liye sarvathA maiM upadeza detA hU~, tAtparya yaha hai ki usako jAna kara vilamba se athavA zIghra hone vAlI mRtyu ko vaidya batA degA // 14 // zyAmatAmraharinIla-zuklAH pUrvamanAzritAH / rogAvasthAsu cotpannAstUrNa mRtyuM badantyamI // 15 // Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rogimRtyuvijJAne ___zyAma-kAlA, tAmra-tA~be kA ra~ga, harit-harA, nIla-nIlA, zuklazveta raMga, jo ki pUrvAvasthA meM utpanna na hoM, kintu rogAvasthA meM utpanna ho jA~ya to ve raMga, rogI kI mRtyu ko zIghra hone vAlI kahate haiM / yahI ra~goM kA utpanna honA ariSTa hai, isakI svasvarUpAvasthA meM lAne kI koI cikitsA nahIM hai / / 15 // vAmadakSiNabhAgena pRsstthvnovibhaagtH| UrdhvAdharavibhAgena varNaH saMjAyate kvacit // 16 // kabhI kisI rogI ke deha ke vAmabhAga meM aura kisI ke dakSiNa bhAga meM, evaM kisI ke pRSTha bhAga meM, arthAt samasta pRSTha meM athavA samasta vakSaHsthala meM, evam Urdhva bhAga meM athavA adhobhAga meM mRtyusUcaka ye ariSTa-varNa utpanna ho jAte haiM, itanA dhyAna rakhanA cAhiye ki sabhI ariSTa sabhI rogI ke utpanna nahIM hote haiM, kiMtu kabhI kisI ke koI aura kabhI kisI ke koI // 16 // .. ardhe mukhe samaste vA puurnnaapuurnnshriiryoH| animittaM samutpanno hanti saMvatsarAvadheH // 17 // evam Adhe mukha meM samasta mukha meM athavA saMpUrNa zarIra meM yadvA Adhe zarIra meM vinA kisI kAraNa ke utpanna huye pUrvokta varNa, eka varSa ke antargata mRtyu ko sUcita karate haiM // 17 // zuklaM karpUrasadRzaM zyAmaM vA bhramaropamam / pANipAdaM mukhaM yasya syAttamAzu tyajed bhiSak // 18 // jisa rogI ke hAtha-paira athavA mukha kapUra ke sadRza zukla ho jaoNya, athavA bhauroM ke sadRza nitAnta kAle ho jA~ya usa rogI ko maraNAsanna samajhakara vaidya zIghra chor3a de, usakI cikitsA na kare / prAyaH zyAmatA visUcikA meM aura zuklimA sannipAtAdika zIghraghAtaka rogoM meM A jAtI hai // 18 // Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'dhyAyaH dantoSThamukhapAdeSa pakvajambUphalaiH samama / visUcikAyAmutpanna varNa dRSTvA tyajed budhH|| 19 // visUcikA meM rogI ke dA~ta, oSTha, mukha aura pairoM meM pake huye jAmuna ke samAna zyAmatA AjAya to use dekha kara vidvAn vaidya usa rogI ko maraNAsanna samajha kara chor3ade / yaha zyAmatA eka do aGgoM meM athavA saba meM bhI A jAtI hai / 16 // ucchUnatAM mahaNatAM mukhe pAde vishesstH| dRSTvA sAdhu parIkSyaiva tyajed vaidyastamAturam // 20 // saMgrahaNI, athavA jIrNa jvara yakSmAdika rogoM meM mukha athavA pairoM meM ucchUnatA-sUjana aura cikanAhaTa ko dekhakara acchI taraha usakI parIkSA kre| usa parIkSA kA yaha prakAra hai| usa sUjana ko aMgUlI se dAba, yadi kucha cirasthAyI gaDDhA para jAya to use ariSTa samajhai aura ariSTa dekhakara usa rogI ko chor3a de, yaha bacegA nahIM isa prakAra pratyAkhyAna kara ke bhI rogI ke kuTumbiyoM ke anurodha para "pratyAkhyAya caret kriyAm' isa siddhAnta se cikitsA kare // 20 // mukhe masRNatAM puMsAM samyagucchUnatAmapi / yoSitAM pAdayoH pazyet mAsRNyocchUnate api // 21 // puruSa ke mukha para masRNatA-cikanAhaTa ko evam-ucchUnatA-sUjana ko acchI taraha dekhe, aura strI ke pairoM kI sUjana aura cikanAhaTa ko dekhe aura usakI makoya Adi ke lepa se evaM makoya khilAkara cikitsA krai| isa prakAra upacAroM se strI aura puruSa kI mukha-caraNagata ucchanatAdi zAnta ho jAtI hai, yaha ariSTAbhAsa ariSTotpatti kA pUrvarUpa hai // 21 // dvivAramupacAraistu zAmyatyucchranatA dvayoH / .. tRtIyAvRttimAyAtA dhruvaM prANAn vyapohati // 22 // Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 rogimRtyuvijJAne evam upacAroM se strI aura puruSa kI mukha-caraNagata ucchanatA masRNatA do bAra zAnta ho jAtI hai, paraMtu tRtIyAvRtti yadi ucchanatAdi utpanna ho jAya to nizcita ariSTa hai, eka mAsa meM vaha rogI mara jAtA hai, vRddhAvasthA meM prathamAvRtti kI masRNatA ucchanatA se rogI ke cha mAsa jIvana kI paramAvadhi samajhe, kabhI kabhI pA~ca cAra mahInoM meM bhI vaha rogI mara jAtA hai // 22 // yakSmasaMgrahaNIplIhA - pANDumehAgharocake / dIrdhakAlAtipAtenocchUnatvaM tatra jAyate // 23 // yaha ucchnatAdi yakSmA, saMgrahaNI, plIhA, pANDu, prameha, arocakAdi rogoM ke dIrghakAla taka Thaharane se svataH utpanna ho jAtI hai / / prathamAvRttimAyAtaM SaDbhirmAsaihinasti tm|| tRtIyAvRttimAyAtaM pakSamAtreNa hanti tam // 24 // yaha prathamAvRtti meM utpanna cha mAsa meM evaM tRtIyAvRtti meM utpanna pakSa mAtra meM rogI ko mAra detI hai, yaha tatsamaya mAtra jIvana kA sUcaka ariSTa hai // 24 // varNabhedaM masRNatAM dRSTvocchUnatvameva ca / zamanAtithitAM yAtaM taM tyajedAturaM bhiSak // 25 // varNabheda-phaTI sI AvAja arthAt svara meM vaiSamya, mukhAdi meM ucchanatA aura masRNatA dekha kara nizcita maraNAsanna usa rogI ko jAnakara uttama vaidya use chor3a de / / 25 / / kiccica zvAse samutpanne tadinAvadhi jIvanam / dIrdhe zvAse'thavA chinne horAmAnaM sa jIvati // 26 // pUrvokta prakAra ke rogI ke kucha zvAsa utpanna ho jAne para vaha rogI usa dina mAtra jIvita rahatA hai aura yadi dIrgha zvAsa athavA chinna zvAsa utpanna ho jAya to vaha do DhAI ghaMTe mAtra jIvita rahatA hai||| 26 // Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'dhyAyaH kazcid varNo nakhe netre mukhe mUtrapurISayoH / kSINasavendriyeSveva jAyate 11 rogahetutaH // 27 // yadi nakha, netra, mukha aura mUtra -purISa meM, vibhinna varNa ho, kSINasattva-indriyasAmarthyaM jisakI kSINa ho gaI ho aise rogI ke nakhAdikoM meM roga ke cirasthAyI hone ke kAraNa bhinna prakAra kA varNa utpanna ho jAtA hai / / 27 / / pANipAdauSThanetreSu glAniM cApi vilokayet / ariSTamidamutpannaM jJAtvA muJced bhiSagvaraH // 18 // aura pANi caraNa oSTha netroM meM spaSTa glAni pratIta hone lage to use dekhakara ariSTa utpanna ho gayA hai yaha jAnakara uttama vaidya use chor3a de / / 28 // yasya zuklA'tivipulA dantAtpatati bAlukA | divasaireva dvitraistu mRtyustamanuyAsyati // 29 // jisake dA~toM se zukla atyanta - bahuta bAlukA par3e vaha do tIna dina mAtra jIvita rahatA hai // 26 // avyakto gadgadakSAmo jihvAghUrNanato'sphuTa: / svaro yasya samutpannastaddinaM na sa jIvati // 30 // jisakA avyakta-spaSTa nahIM, athavA gadgada, athavA kSAma- jhInA nitAnta patalA, yadvA jihvA ke na ghUmane se apratIyamAna zabda ho jAya vaha caubIsa ghaMTA meM mara jAyagA / / 30 / sannipAtajvare zabda-majAvI sadRzaM vadet / dinamAtrapramANena jIvanaM tasya nirdizet // 31 // saMnnipAta jvara meM jisakA zabda bakarI bher3a ke sadRza ho jAya arthAt bher3a bakarI ke sadRza bole, vaha usa dina se adhika jIvita nahIM rahatA hai / / 31 / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rogimRtyuvijJAne animittaM vahed gandho yasya dehAt zubhAzubhaH / varSasyaivAntare mRtyudaM tamanuyAsyati // 32 // jisake deha se niSkAraNa zubha athavA azubha, sugandha athavA durgandha Ave usakI eka varSa meM mRtyu jarUra kisI roga se athavA hRdgati ke banda ho jAne se ho jAyagI // 32 // dehAd divAnizaM yasya nAnApuSpasamo vahet / gandhasta puSpitaM vidyAt tatsamAbhyantare mRtam // 33 // jisake deha se aneka phUloM ke sadRza sugandha dinarAta Ave use puSpita saMjJaka rogI samajhe aura use eka varSa ke andara marA huA samajhe // 33 // asnAte vA'pi susnAte nisskaarnnmupaagtH| sugandho yasya dehe syAdabdamAtraM sa jIvati // 34 // , vinA snAna kiye huye athavA snAna kiye huye jisake deha se niSkAraNa sugandha Ave vaha eka varSa mAtra jIvita rahatA hai // 34 // cndnaagurubhuupdm-saarkuNkumsnimH| sugandho yasya dehe syAt na sa jIvati vatsaram // 35 // jisake deha se candana, agarU-dhUpa, gulAba ke itra athavA kesara ke sadRza sugandha Ave vaha eka varSa se adhika jIvita nahIM rahatA hai / bahupuSpasamo gandho yasya vA kusumopamaH / dehAdajasramAyAti vatsarastasya jIvanam // 36 // jisake deha se aneka phUloM ke sadRza athavA eka puSpa ke sadRza sadA gandha Ave usakI eka varSa mAtra jIvana kI avadhi hai // 36 // viNmUtrakuNa paistulyo mAMsazoNitasannibhaH / / yadehAd gandha AyAti na sa jIvetsamAvadhim // 37 // Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 prathamo'dhyAyaH jisake deha se viSThA, mUtra, zava (murdA) ke samAna athavA mAMsa, zoNita ( rudhira ) ke sadRza gandha Ave vaha eka varSa taka jIvita nahIM rahatA hai / / 37 // durgandhaM vA sugandhaM vA yasya pazed miSaka tnau| puSpitaM taM parijJAya varSe maraNamAdizet // 38 // vaidya jisake deha meM sthira-sadA sthAyinI hamezA rahane vAlI sugandha athavA durgandha ko dekhe use puSpita samajha kara varSa mAtra meM marane ko kaha de / eka varSa se adhika nahIM jiyegA // 38 // varNagandhaparijJAna-midamArSamudIritam / ataH paraM rasAdezca jJAnAttatsamudIryate // 39 // isa prakAra zauklyAdi vargoM kA aura gandha kA parijJAna arthAt varNa-gandhajanya agniveza RSipraNIta ariSTajJAna ko kahA; aba / isake anantara rasAdika ke jJAna se usa ariSTa ko kahatA hU~ // 36 // vairasyaM svatanau kazcit kazcinmAdhuryamaznute / AturastadahaM vacmi yena vaidyo na muhyati // 40 // koI rogI apane zarIra meM vairasya ko aura koI mAdhurya ko dhAraNa karatA hai| tAtparya yaha hai ki vairasya ke kAraNa makSikA Adi usake pAsa nahIM AtI haiM aura mAdhurya ke kAraNa atyadhika AtI haiM, jisakA ariSTatvena Age varNana kreNge| usa vairasyAdi ko maiM kahatA hU~, jisase vaidya mohita nahIM hotA hai, arthAt jIvanAdika ke bhrama meM nahIM par3atA // 40 // prathama vairasya-parijJAna ko kahatA huuN| yasya dehAtpalAyante yuukaadNshkmkssikaaH| matkuNA mazakAzcApi virasaM taM tyajed bhiSak / / 41 // jisa rogI ke deha se yUka-zira meM par3anevAle jU athavA vastroM meM Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 rogimRtyuvijJAne 'par3ane vAle cIlara ( ciluA ) tathA daMzaka-DAMsa, evaM makkhI, khaTamala-khaTakiravA, macchaDa ityAdika dUra bhAgate haiM usa virasa rogI ko vaidya chor3a de, arthAt use nizcita maraNAnugata samajha kara cikitsA chor3a de, prAyaH vaha cha mahInA hI jiyegA // 41 // atyarthamadhure kAye yamadRSTasya dehinH| . krarA saMdaMzavaktrAyAH kITAH sarpanti sarvataH // 42 // atyanta madhura jisakA zarIra ho gayA ho usa rogI ko yamarAja se dRSTa samajhe / kyoMki krUra bhayaMkara sa~r3asI ke samAna jinake mukhAgra arthAta bar3e mukha vAle kIr3e-cIMTe usa madhura zarIra para cAroM tarapha se daur3ane lagate haiM // 42 // susnAte'pyAture daMzA nipatanti ca mkssikaaH| taM vaidyo bodhayedanyAn trimAsAvadhijIvanam // 43 // pUrNa rUpa se acchI taraha snAna kiye huye bhI jisa rogI para macchaDa aura makkhiyA~ atyadhika Akara par3eM use vaidya, yaha tIna mahInA mAtra jiyegA isa prakAra anya logoM ko batA de // 43 // sabalaH zaktisahito nIrogazcApyadurbalaH / makSikAdiparikrAntaH SaNmAsAnAdhikaM vaset // 44 // bala-pauruSa-yukta arthAt balI aura sAmarthyavAn tathA nIroga evam adurbala-hRSTapuSTa manuSya yadi makSikAoM se parikrAnta ho tAtparya yaha ki usake Upara sarvadizAoM se anirvacanIya saMkhyA meM makSikAe~ par3eM to vaha cha mahInA se adhika nahIM jiyegA, svataH koI na koI bImArI utpanna hokara use mAra degI // 44 // durbalaM vyAdhitaM dRSTvA makSikAkITasaMkulam / mAsamAtreNa zamanAtithimAyAtamAdizet // 45 // yadi durbala aura byAdhiyukta bImAra puruSa kITa-bar3e bar3e cIMTA aura Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'dhyAyaH 15 makSikA Adi se vyApta ho to vaha kevala eka mAsa jiyegA / use eka mahInA ke samanantara yamarAja kA atithi samajhe / / 45 / / aba sparza se mRtyujJAna ariSTa ko kahatA hU~ / atha sparze parijJeyaM mRtyujJAnamihocyate / yajjJAnAnnaiva muhyeta bhiSak stutyabhilASukaH // 46 // aba sparzamAtra se jAnane yogya mRtyujJAna ko isa ariSTa prakaraNa meM kahatA hU~, jisake jAnane se stuti kA abhilASI - yaza kA cAhane vAlA vaidya moha ko prApta nahIM hotA hai, arthAta nizcita maraNa-samaya batA detA hai / 46 // vyAdhitasya spRzed gAtraM susthena svena pANinA / mardayed vA pareNaivaM tadaGgaM svalpamAtrataH // 47 // sustha apane hAtha se bImAra manuSya ke zarIra kA sparza kareM / athavA anya ke dvArA svalpamAtra usa ugra bImAra kA athavA cira bImAra ke zarIra kA mardana karAve, arthAt usake zarIra ko kucha malavAye / / 47 / tatra bhAvA bhavantIme samyak tAnavalokayet / satataM sandamAnAGgaM stambha bhavati satvaram // 48 // usa mardita sthAna para ye bhAva hote haiM, unheM samyak prakAra sAvadhAnI se dekhe, usa rugNa manuSya kA satata spandamAna aGga eka dama stabdha ho jAtA hai // 45 // dAruNatvaM ca mRdunaH zaityaM cApi tathoSmaNaH / zlakSNasya ca kharatvaM syAt asadbhAvaH satAmapi // 49 // aura mRdu komala vaha aGga kaThora ho jAtA hai tathA uSNa- garama vaha aGga zIta ho jAtA hai, cikane usa aGga kA kharakharApana arthAt rUkhApana ho jAyagA, spaSTa pratIyamAna vaha sthAna apratIyamAna ho jAyagA, arthAt vahAM kA mAMsa idhara udhara ho jAyagA // 46 // Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rogimRtyuvijJAne vItIbhAvastu rudhirAmiSayorapi jAyate / straMzo bhraMzazcyutiratho sandhInAmupapadyate // 50 // rudhira aura mAMsa vahAM kA kucha samaya ke liye zUnyarahita ho jAyagA / evaM usa sthAna kA srasa-saraka jAnA, dhvaMsa-itastataH chinna bhinna ho jAnA athavA vahA~ ke sandhi sthAnoM kI cyuti-itastataH bahanA, arthAt usake aGga bahate huye se pratIta hone lageMge / tAtparya yaha, ki vaha sthAna yathAvasthita svarUpa na rahegA // 50 // stambhaH svedAnubandhasya dAruNatvaM ca vA bhavet / yaccAnyad vikRtaM kiMcit tatsarva vaiparItyadhRk // 51 // tathA atyadhika pasInA AtA ho paraMtu usa sthAna ke sparza se (ekadama) sahasA pasInA ruka jAya, athavA vaha sthAna kaThora ho jAya, bhAvArtha yaha hai ki jo kucha usa sthAna para viparIta athavA yathAvasthita hogA usase viparIta ho jAyagA // 51 // pAdaM jaMghorupAzrvAghri-pANipRSTheSikAsvapi / lalATe cAdhikaM stabdhaM zItaM svinna prajAyatAm // 52 // paira, jaGghA, Uru-phIlI-paira se lekara jaGghA kI gA~Tha paryanta, pArzvapasalI, adhri-caraNa, pANi-hAtha, pRSTha-pITha-ISikA-rIr3ha pITha kI lambI haDDI meM tathA jisake mastaka meM atyadhika saghana ThaNDhA pasInA utpanna ho, use asAdhya samajhakara yaha maraNa kA sUcaka ariSTa utpanna ho gayA hai yaha jAnakara chor3a de // 52 // . aruddhaM rodhitaM svinnaM pazyed dubelamAturam / raktAmiSeNa zUnyaM ca svalpajIvaM tyajed bhiSak / / 53 // vaidya jisa rogI ke AtA huA rokA gayA pasInA nahIM rukatA hai aisA dekhe aura durbala rakta mAMsa se rahita usa rogI ko svalpa samaya taka yaha jIvita rahaigA aisA samajhakara use chor3a de| yaha maraNa Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'dhyAyaH sUcaka ariSTa hai, aisa AcAryoM kA mata hai // 53 // gulphajAnuhanughrANa-stanakarNAkSivaMkSaNam / srastaM vyastaM cyutaM dRSTvA bhiSaga muJced gatAyuSam // 54 // jisa rogI ke gulpha-paira kI granthi, jAnu-piMDurI, hanu-ThoDhI, arthAt civuka, ghrANa-nAsikA, stana, kAna, akSi ( A~kha) aura vakSasthala yadi adhobhAga kI tarapha jhuka jAya, athavA phaila jAya pUrvAvasthA se bahuta bar3e ho jAya, athavA cyuta ho jAya, sarvathA gira jAya-eka prakAra se apratIyamAna se ho jAya to use gatAyu ( mRtaprAya ) dekhakara arthAt use marA huA jAnakara vaidya javAba de de, kisI prakAra kA upacAra na kre| manyAgativihInaM vA zvAsaprazvAsavarjitam / gatAyuSaM parijJAya na cikitset kathaMcana // 55 // jisa rogI kI nAr3I kI gati banda ho, zvAsa-prazvAsa rahita ho, vaha marA huA hai aisA samajhakara kisI prakAra bhI kucha bhI cikitsA na kare / / 55 // yasya dantA ghanIbhUtAH kSaranti zvetazarkarAm / pakSmANi vA jaTAvanti jJAtvAmuJcettamAturam // 56 // jisa rogI ke dA~ta ghanIbhUta hoM Apasa meM jakar3a jAya~, tathA dA~toM se sapheda bAlU sI giratI ho, athavA A~kha kI palakeM jaTAvAlI ho jAya~ to usa rogI ko maraNAsanna jAnakara usakA parityAga kara de // 56 // cakSaSI prakRtehIMne vikRti vA gate ubhe / atipraviSTe vA jihme stabdhe vA viSamasthite // 57 // jisakI A~kheM prakRti se rahita ho jAya~ athavA vikRti -vikAra ko prApta hoM-yathAsthAna na hoM, athavA TeDhI-tarerI ho jAyeM, Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 rogimRtyuvijJAne athavA stabdha-patharIlI ekAkAra-Thahara jAya~ athavA viSama sthAna para ho jAya~ arthAt Upara car3ha jAya~ // 57 // vimuktabandhane vApi nimessonmesssNkule| satatonmiSite vApi saMtataM vA nimeSite // 58 // athavA vimukta bandhana hokara bar3I bar3I bAhara dekha par3ane lageM, athavA nimeSa-unmeSa se atyanta vyApta hoM, arthAt barAbara kha latI aura turata baMda ho jAtI hoM athavA sadA kha lI raheM, yadvA sadA baMda raheM / prasrate cAtivibhrAnte vyaste jJAnavivarjite / / viparIte kapotAndhe kRSNe nIle hariNmaye // 59 // alAvaNe tAmra vA zyAve pIte ca paannddure| anyathA vA'tivikRte netre dRSTvA tyajed bhiSak // 6 // . athavA sadA azra Aye arthAt sadA A~khoM se pAnI bahatA ho, athavA atyanta ghabar3AI sI ho, athavA jJAna-zUnya phailI sI bar3I-bar3I hoN| kabhI 2 A~khoM ke vyasta na hone para jJAna vivarjita ho jAne para bhI ariSTAbhAsa samajhe, ataH jJAna-vivarjana meM A~khoM kA vyAsa honA Avazyaka hai, athavA A~kheM viparIta ho jAya~ arthAt A~kha palaTa jAya~, athavA kapota kI taraha andha ho jAya~, athavA kAlI, nIlI, harita, jalatI huI lakar3I ke samAna hoM, athavA tAmravarNa hoM, athavA kapizavarNa kucha dhumailI arthAt gaharI pRthvI ke raMga kI hoM, athavA nitAnta pIlI athavA pANDura vilakSaNa zvetatAyukta, athavA atyanta vikRta A~khoM ko dekha kara vaidya rogI ko Asanna-mRtyu samajha kara usakA parityAga kara de / 60 // horA vApi muhUrto vA dinapAdo'sya vA gatau / - sthiterupadravANAM vA jJAnAt brUyAd bhissgvrH|| 61 // eka ghaMTA, DhAI ghaMTA athavA tIna ghaMTA taka yaha ThaharegA, aisA Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'dhyAyaH kaha de, athavA upadravoM ko dekha kara parityAga kara de, jaise hikkA zvAsAdi / paraMtu sAdhAraNa upadrava-adhika bolanA kapar3A na oDhanA ulajhanA Adi upadravoM ko dekha kara parityAga na kare, kintu unakI zAnti ke liye cikitsA kare // 61 // athavA kezalomAni vyAdhitasya pralocayet / na praloce bhavejjJAnaM mRtaM vidyAttamAturam // 62 // athavA mastaka ke do cAra bAloM kA luJcana kare athavA anya ke dvArA luJcana karAve, paraMtu usa rugNa ko keza-luJcana kA jJAna na ho to use mRta ke samAna samajhe, tIna dina se adhika nahIM jiivegaa| zyAvatAmaharidrAmAH zuklA jaTharagAH shiraaH| bhaveyuryasya rugNasya saptAhaM tasya jIvanam // 63 // jisa rogI ke peTa kI naseM kAlI pIlI tAmravarNa athavA sapheda ho jAya~, vaha kevala sAta dina jiivegaa|| 63 // evaM parijJAya bhiSagvaro'sau na mohamAgacchati sAdhyakArye / prajJAparAdhaH khalu vaiparItya-jJAne na doSo'yamariSTatAyAH // 64 // iti zrI sarvatantrasvatantra vidyAvAridhi-mahAmahopAdhyAya ... paMDita mathurAprasAdakRte rogimRtyuvijJAne AyurvijJAne prthmo'dhyaayH| isa prakAra ariSTa-jJAna ko prApta uttama vaidya rogI ke sAdhyAsAdhya jJAna meM moha ko-viparIta jJAna ko prApta nahIM hotA hai, yadi viparIta jJAna ho jAya to buddhi kA (samajha kara ) doSa kahe, ariSTa ke lakSaNa kA nahIM / / 64 // iti zrIsarvatantrasvatantra vidyAvAridhi mahAmahopAdhyAya paMDita mathurAprasAdakRta rogimRtyuvijJAnakA prathama adhyaay| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha dvitIyo'dhyAyaH ya Aturo'mbaraM sAndraM bhUmiM zUnyAM vilokayet / ubhayaM vA'nyathA pazyet horAmAtraM sa jIvati // 1 // jo Atura ( atyadhika bImAra rogI) AkAza ko ghanA kisI padArtha se vyApta dekhe, athavA pRthvI ko zUnya AkAza kI taraha khAlI dekhe, vaha DhAI ghaMTe taka jIyegA // 1 // dIptadIpaM prabhAzUnyaM pazyedvA vyomni mArutam / sthitaM brUyAd gataH kasmAt muhUrtAt sa trajiSyati // 2 // jo rogI jalate hue dIpa ko prabhAzUnya bujhA huA dekhe, athavA AkAza meM vAyu - A~dhI kI taraha atyanta vAyu ko dekhe, yadvA sanmukha sthita manuSya ko kahe ki kyoM calA gayA, vaha rogI muhUrtamAtra jIvegA // 2 // zuddhe jale vadejjAlaM sajAlaM vimalaM vadet / pratyakSaM pretarakSAMsi pazyan yAti yamAlayam // 3 // jo rogI zuddha jala meM jAlA hai, ga~dalA yaha jala hai aisA kahe, aura ga~dale jala ko svaccha kahe' jo rogI pratyakSa sAmane preta, rAkSasa Adi ko dekhe, vaha bahuta jalda mRtyu ko prApta hotA hai; use nizcita marA huA samajhe // 3 // prakRtisthaM vaded vahni kRSNaM zuklaM ca niSprabham / tathA'nyaM cAnyathA pazyet taM vidyAt zamanAtithim ||4|| prakRtistha spaSTa jalatI huI agni ko kRSNa bujhI huI zyAma varNa kI athavA niSprabha sapheda kahe, athavA anya manuSya ko anya kahe Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo'dhyAyaH arthAt na pahicAna kara dUsare ko dUsarA kahe, usako yamarAja kA atithi (maraNAsanna) samajhe // 4 // capalAM vimale vyomni megha vApi vilokayet / / sUryAcandrau prabhAzUnyau bravan maraNamRcchati // 5 // jo rogI svaccha AkAza meM camakatI huI bijalI ko dekhe, athavA svaccha AkAza meM meghADambara-ghora bAdaloM ko dekhe, athavA sUrya aura candramA ko prabhAzUnya dekhe aura kahe, use samajho ki vaha thor3e samaya kA atithi, maraNAsanna hai // 5 // mRNmayImiva pAtrIM yaH kRSNavastrasamAvRtAm / pratyakSamiva pazyettAM na sa jIvati cAdhikam // 6 // kAle vastrase DhakI huI miTTIkI banI huI pAtrI (thAlI gagarI Adi) ko pratyakSa kI taraha dekhe, vaha rogI adhika samaya taka nahIM jIvita rahatA, tAtparya yaha ki vaha kahe ki yaha maTTI kI thAlI Adi kAle vastra se kyoM DhAMka kara rakkhI hai, nahIM hai, tumheM bhrama hai-aisA kahane para kahe ki yaha kyA hai, sAmane to sApha spaSTa DhakI hai--aisA kahe; vaha rogI adhika samaya taka nahIM jItA hai // 6 // aparvaNi gataM dRSTvA sUryAcandramasoham / vyAdhito'vyAdhito vApi mAsamAnaM sa jIvati // 7 // - aparva meM arthAt amAvAsyA athavA pUrNimA tithi ke vinA sUrya athavA candramA ke grahaNa ko dekhe, tAtparya yaha ki sUryagrahaNa athavA candragrahaNa kA samaya yoga ke na hone para bhI usake abhAva meM sUryagrahaNa athavA candragrahaNa ko dekhe, vaha rugNa-bImAra-ho athavA byAdhi rahita svastha tandurusta ho; paraMtu aparva meM dekhane ke kAraNa kevala eka mAsa jIvita rahatA hai // 7 // Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 rogimRtyuvijJAne . rAtrau bhAnuM divA candramanagnau dhumamutthitam / prabhAvirahitaM rAtrau vahniM dRSTvA mriyeta saH // 8 // jo rogI rAtri meM sUrya ko dekhe aura dina meM candramA ke na rahane para bhI rAtri ke samAna camakate huye candramA ko dekhe, Aga ke binA khAlI svaccha pRthvI se uThate huye dhuAM ko dekhe, aura rAtri meM jalatI huI agni ko prabhArahita bujhI huI koyalA ke rUpa meM dekhe; vaha jaldI hI do cAra ghaMToM meM mara jAyagA // 8 // vivarNAni virUpANi ninimittAnyanekazaH / gatAyuSo nirIkSante narA rUpANi saMmukham // 9 // vinA kAraNa ke aneka prakAra ke vibhinna varNa ke kAle pIle lAla varNa ke virUpa kaTe bar3e bhArI DarAvane rUpoM ko pratyakSa ve manuSya dekhate haiM, jinakI Ayu samApta ho gayI hai| arthAt jisako sAmane bhayAvaha aneka rUpa vAle puruSa dekha par3eM, vaha jalda hI usI dina mara jAyagA // 6 // adRzyAn devayakSAdIn pazyedambarasaMsthitAn / sthitAn svakAnna pazyeca horAmAnaM sa jIvati // 10 // jo rogI adRzya svarUpavAle devatA-yakSa-rAkSasa-gandharvAdikoM ko sAmane AkAza meM Thahare huye dekhe aura sAmane sthita vidyamAna apane sage bhAI putra kalatra Adi iSTa mitroM ko na dekhe; vaha horAmAtra (do DhAI ghaMTe mAtra ) jItA rahatA hai / / 10 // zabdaM zRNoti yo vyoni pArzvasthaM na zRNoti yH| tAvubhau yamalokasthau vijJeyo sucikitsakaiH // 11 // jo AkAza meM vidyamAna zabda ko sunatA hai, athavA jo pAsa meM hI zabda ko nahIM sunatA, una donoM ko uttama cikitsaka-savaidya Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo'dhyAyaH yamalokastha samajhe / unako Asanna-mRtyu samajha kara tyAga de, arthAt unakI cikitsA na kare // .11 // kau~ svAGagulisaMvRttau kRtvA dhyAnaM na yacchati / mumUSamiva matvainaM muJcet tUrNa cikitsakaH // 12 // jo rogI apanI aMguliyoM se kAnoM ko banda kara ke kisI kI bAta ko athavA kisI prakAra ke zabda ko nahIM sunanA cAhatA hai, use maraNAsanna samajha kara vaidya jaldI hI chor3a de / prAyaH ye lakSaNa sannipAta jvara meM hote haiM, aisA hI dekhA gayA hai| plIhA, jIrNajvara, saMgrahaNI, atisAra Adi meM ye pUrvokta lakSaNa nahIM hote haiM; kyoMki saMgrahaNI-atisAra meM to maraNAsanna taka pUrNarUpeNa jJAna banA rahatA hai, isIliye kahA hai ki "atIsAreNa maraNaM yoginAmapi durlabham" atIsAra bImArI se maranA yogiyoM ko bhI durlabha hai, kyoMki usameM jJAna naSTa nahIM hotA // 12 // sugandhaM vA'pi durgandhaM yaH pazyati viparyayAt / nAsArogAte rugNaM taM vidyAdvigatAyuSam // 13 // jo bImAra nAka kI bImArI ke vinA sarvatobhAva se pratyeka padArtha meM sugandha ko dekhe, arthAt pratyeka padArtha ko sugandhita samajhe, athavA pratyeka ko durgandhayukta pratyeka vastu ko durgandhita samajhe, athavA sugandhita ko durgandhita aura durgandhita ko sugandhita samajhe, kahe, mAne use vaidya gatAyu samajhe / svasthAvasthA meM chaha mahInA vaha jItA hai.. rugNAvasthA meM kevala tIna mAsa yA eka mAsa jItA hai // 13 // mukhapAkAd Rte samyaga yo rasAnnaiva budhyate / anyathA vA vijAnAti na sa jIvati vatsaram // 14 // jo manuSya mukhapAka ke vinA madhura, amla, lavaNa, kaTu, kaSAya, Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 rogimRtyuvijJAne tikta rasoM ko na samajhe, arthAt jisako khaTTA, mIThA, kaDuA nahIM lage, rasagrahaNa-rahita jihvA jisakI ho jAya, athavA anyathAprakAra se samajhe arthAt khaTTe ko mIThA samajhe, athavA mIThe ko khaTTA yA anya prakAra ko anya prakAra kA samajhe, vaha kevala eka varSa mAtra jovita rahatA hai / tAtparya yaha hai, ki usakI prANavAyu jihvA ko chor3a cukI hai, mana pUrNarUpeNa rasanendriya ko grahaNa nahIM karatA hai // 14 // kharAn zlakSNAn tapAn zItAn mRdUnapi ca dAruNAn / sparzAn spRSTvA'nyathA brUyAt na tadabdaM sa jIvati // 15 // jo manuSya rUkhe ko cikanA kahe, athavA cikane ko rUkhA kahe, * evaM garama ko ThaMDhA, ThaMDhe ko garama athavA mRdu ko kaThora evaM kaThora vastu ko mRdu kahe, sparza kara ke bhI anyathA kahe, vaha eka varSa se adhika nahIM jIvegA, usI varSa meM usakI mRtyu ho jaaygii| yahA~ bhI ukta prakAra se samajhe / sparzanendriya meM prANa vAyu kA saMcAra na hone se pUrNarUpeNa mana kA sparzanendriya se yoga nahIM hotA hai| tvagindriya kI tvaggata tanmAtrArUpa indriya naSTa ho gaI hai| pA~coM kI pA~ca tanmAtrAe~ hotI haiM, ityAdi bhArata itihAsa meM maiMne varNana kiyA hai // 15 // ataptvA ca tapastIvra yogaM vA'pyanavApya yH| atIndriyaM vadet pazyan na cAbdAtso'dhikaM vaset // 16 // jo manuSya tIvra tapasyA ke vinA arthAt tapobala kI siddhi ke vinA, athavA vinA yoga prApta huye (yoga prApti ke samanantara do prakAra ke yogAbhyAsa vAle yogI hote haiM / eka yukta-yogI aura dUsare yuJjAnayogI / yuktayogI ko sadA samasta carAcara saMsAra karAmalakavat hAtha meM liye huye Amale kI taraha bhAsamAna rahatA hai aura yuJjAna yogI ko jisa vastu ke jAnane kI icchA karatA hai vaha vastu atIndriya hote huye bhI pratyakSavat dekha par3atI hai| ) vinA tapa, vinA yoga-siddhi ke jo manuSya atIndriya padArthoM ko dekhate huye kahatA hai, prazna karane para Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo'dhyAyaH atIndriya padArthoM ko batA detA hai, vaha eka varSa se adhika nahIM jIvita rahatA hai, arthAt usI varSa meM vaha mara jAyagA // 16 // svasthAH prajJAviparyAsairindriyArtheSu vaikRtam / pazyanti bahuzo ye vA na te yAntyabdataH param // 17 // jo (svastha) kisI prakAra ke bhI roga se rahita manuSya buddhi ke viparyAsa se arthAt buddhi ke ulaTa phera ke kAraNa padArthoM meM prAyaH vikAra ko dekhate haiM, ve eka varSa se adhika nahIM jiyeMge // 17 // svasthAnAmAyuSo jJAnaM vimRzyedaM mayeritam / / bahudhA ca parIkSyaiva tad gRhe'nyaM vaded bhiSak // 18 // yaha svastha nIroga manuSyoM ke AyurdAya (umara kA jJAna) maiMne carakAdi granthoM ke Azrita munipraNIta vacanoM ko vicAra kara kahA hai, prAyaH aneka prakAra se parIkSA kara ke ariSTa ke lakSaNa dekha kara usa ariSTa-lakSaNa-prApta manuSya ke ghara meM dUsaroM se vaidya kaha de ki amuka manuSya eka varSa ke andara mara jAyagA / arthAt yaha eka varSa se adhika nahIM jiyegaa| isa prakAra kahane se yaza usako hotA hai, janatA uttama vaidya mAnatI hai, paraMtu sarvatobhAva se na kahe, kintu AtmIya prazaMsaka vijJa sat logoM se hI kahe // 18 // snAnAnuliptadehe'pi yasmin gRdhnanti makSikAH / sa pramehamanuprApya nAzAya prabhaviSyati // 19 // svastha snAnAdi kiye huye svaccha jisa manuSya ke Upara makkhiyA~ atyadhika par3atI haiM, deha para cipakatI haiM, vaha manuSya eka varSa ke andara prameha roga ko prApta hokara mRtyu ko prApta hogA // 16 // prAyAsazcintanodvegau mohazcAsthAnake ratiH / aratibalahAnizconmAde yAtA nihantyamum // 20 // Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 rogimRtyuvijJAne AyAsa-zrAnta-thakA huA apane ko mAne, sadA cintA karatA huA, cintAjanaka bAtoM ko vicAratA huA, pratikSaNa udvigna ghabar3AyA huA, ayukta vastuoM meM atyadhika prema rakhe, arthAt patthara athavA giTakailI ke choTe 2 Tukar3oM meM prema rakhe, unheM lAkara . apane pAsa rakhe, kisI eka sthAna para Thaharane ko jI na lage, dasa 2 pandraha minaTa meM usa sthAna ko chor3a kara dUsare sthAna para cala de, bala kI hAni ho jAya, atyanta nibala ho jAya, vaha vikSipta nizcita rUpa se mara jAtA hai, kramazaH pUrvokta lakSaNa eka varSa meM utpanna ho jAte haiM, parantu svalparUpa se sabhI sAtha hI utpanna hote haiM, aise unmAdI kI Ayu ko eka varSa kI kaha kara chor3a de usakI cikitsA na kre||20|| udAvartI manaHzUnyo vibhrAnto bhojanaM dviSan / IgunmAdayukto yo na taM pazyed bhiSagavaraH / / 21 // jisa unmAdI-pAgala kA sadA peTa caDhA rahe, mana se zUnyajJAna rahita, sadA ghabar3AyA sA banA rahe, bhojana se dveSa rakhe, sAmane bhojana Ave to use pheMka de, athavA svayaM uTha kara cala de, bhojana na kare, isa pUrvokta prakAra ke lakSaNoM se yukta unmAdI pAgala kI uttama vaidya cikitsA na kre| samasta durlakSaNoM ke milane para hI tyAga kare asamasta durlakSaNoM ke milane para cikitsA kare // 21 // krodhinaM trAsavibhrAntaM muhurmU samAkulam / tRSAhAsyaparItAsyaM dRSTavonmattaM parityajet // 22 // jise krodha A gayA ho, trAsa-bhaya se ghabar3AyA ho, aura bAra bAra mUrchA AtI ho, arthAt mUrchA se vyApta adhika samaya taka mUrchA ThaharatI ho, mukha tRSNA aura hAsya se vyApta ho, arthAt pyAsa atyadhika lagatI ho / sadA ha~sate rahe, aise unmatta pAgala ko dekhakara chor3a de, maraNAsanna jAnakara usakI cikitsA na kare // 22 // Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo'dhyAyaH mithyAbhRtaM tamo jAgrad ghoraM pazyati cakSuSA / so'pasmAramupetyaiva vatsare'ntaM gamiSyati // 23 // jo manuSya mithyA (vidyamAna rahita) jhUThe hI apanI A~khoM se jAgatA huA ghora andhakAra ko dekhatA hai, vaha eka varSa ke madhya meM apasmAra-mirgI-kI bImArI pAkara nAza ko prApta ho jaayegaa| arthAt eka varSa ke andara use mirgI kI bImArI hogI, aura usI meM vaha mara jAyagA, dUsare varSa taka nahIM jiyegA // 23 // ariSTametatsamudIritaM mayA vilokya vijJAya cikitsakaH sudhIH / parityajet tAdRzarogiNaM yato labheta lokeSa yazo dhanAni ca // 24 // iti zrI mahAmahopAdhyAya paMDita mathurAprasAdakRte rogimRtyu-vijJAne AyurvijJAne dvitiiyo'dhyaayH| isa ariSTa ke svarUpa lakSaNa ko carakAdika granthoM ko dekhakara maiMne kahA hai| uttama vaidya ina lakSaNoM ko samajhakara pUrvokta lakSaNa-yukta rogI kA parityAga kara de, jisase vaha janatA ke madhya meM yaza ko pAtA hai aura sad vaidya hone ke kAraNa atyadhika dhana ko bhI pAtA hai // 24 // iti zrI mahAmahopAdhyAya paMDita mathurAprasAda dIkSita kRta rogimRtyu-vijJAna kA dvitIya adhyAya / -: : Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha tRtIyo'dhyAyaH jJAnamindriyajaM cittaM sukhaduHkhAdikAnyapi / svakAtmAnaM nayatyetat tena bhRtyamado matam // 1 // citta-mana indriyoM se utpanna jJAna ko arthAt rUpa rasAdikoM ko aura sukha-duHkhoM ko apanI AtmA ke pAsa pahu~cA detA hai, isa kAraNa yaha mana AtmA kA naukara (bhRtya) hai, kyoMki prabhu ke sadRza apanI AtmA ke pAsa naukara ke samAna ukta jJAna ko aura sukhaduHkhAdikoM pahu~cAtA hai| tAtparya yaha hai ki yadi mana indriyoM ke sAtha sambandha na kare, to dekhate huye sunate hue bhI jJAna nahIM hotA hai // 1 // zuddhaM mano bhRtyabhUtaM vetti jIvasya nirgatim / tAmeva svapnamAzritya brUte svasthamapi sphuTam // 2 // uttama naukara ke samAna zuddha chala-prapaJcAdi rahita mana, zarIra se jIva ke nikalane kI gati Adi ko jAnatA hai / usI gati kA Azraya lekara mana, svastha kisI prakAra kA bhI roga jise nahIM hai, aise puruSa ko bhI spaSTa 'tAmeva' usI jIva ke nikalane kA samaya Adi ko kaha detA hai / tAtparya yaha hai, ki kabhI kabhI kisI puruSa ko svapna meM hI maraNAdi kA jJAna duHsvapnAdi dvArA ho jAtA hai // 2 // nidrite'dha mano brUte jAyamAnaM zubhAzubham / tajjJAtvA naiva duSyeta na ca tuSyetkadAcana / 3 // ardha-nidrAvasthA meM sthita mana hone vAle zubhAzubha ko kaha detA hai, usa honahAra azubha ko jAnakara azubha-burA-na mAne, aura acche Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo'dhyAyaH 26 honahAra ko jAnakara saMtuSTa bhI na ho, tAtparya yaha hai, svapna-sUcaka sUcanA mAtra dene vAlA hai kintu janaka nahIM hai, ataH harSa-viSAda nirAdhAra hai, vaha to avazya hI hogA // 3 // dRSTaH zrutazcAnubhUtaH klpitshcaabhilipsitH| doSajo bhAvikazcaiva svapnaH saptavidho mataH // 4 // yaha svapna sAta prakAra kA hai / 1-dRSTa, dekhe huye padArtha kA svapna / 2-zruta sune huye vastu kaa| 3-anubhUta, anubhava kiye huye padArtha kA svapna / 4-kalpita, sone se pUrva-nidrA Ane se prathama-kalpanA kiyA huaa| 5-abhilipsita, atyadhika utkaNThA se cAhA huA, usakI prApti kI kalpanA karatA huA so jAya, usI avasthA meM svapna ko dekhe / 6-doSaja, kisI doSa ke kAraNa svapna / 7-bhAvika, saMdbhAvanA ke vicAra se utpanna / isa prakAra se sAta taraha kA svapna hotA hai // 4 // pUrvoktA aphalA jJayAH pazcApi bhiSajAM vraiH| divA svapno'tidIrvazca bahvalpo'pyaphalo mtH||5|| pUrvokta-dRSTa, zruta, anubhUta, kalpita, aura abhilipsita ina pA~coM prakAra ke svapnoM ko vaidya niSphala samajhe, ina svapnoM kA sad-asad kisI prakAra kA phala nahIM hogA, dina kA svapna athavA bahuta lambA svapna, tathA bahuta hI choTA svapna, ye svapna bhI niSphala hote haiM // 5 // pUrvarAtre ca yaH svapno dRSTaH so'pyaphalo bhavet / dRSTvA punaH svapennaiva sa sadyaH syAnmahAphalaH // 6 // pUrvarAtri meM dekhA huA svapna alpaphala hotA hai, prabhAta-samaya jisa svapna ko dekhakara soye nahIM, vaha svapna zIghra pUrNa rUpa se phala ko detA hai // 6 // Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rogimRtyuvijJAne yo'zubhaM svapnamAlokya suptvA pazyet zubhAnvitam / zubhaM tatra phalaM vidyAdazubhaM naSTamAdizet // 7 // jo manuSya azubha svapna ko dekhakara so jAya aura phira zubha svapna ko dekhe, to phira zubha svapna kA phala hogA aura azubha svapna kA phala naSTa ho jAtA hai // 7 // aruNodayavelAyAM dRSTaH svapnaH zubhAzubhaH / phalaM janayate zIghra puna svaapvivrjitH|| 8 // aruNodaya ke samaya dekhA huA zubha athavA azubha svapna zIghra hI phala ko utpanna karatA hai, yadi svapna dekha kara phira soye nahIM // 8 // atha tasya phalaM vacmi svasthe yAtaM tthaature| yo yaM rogaM janayate tadetadapi vakSyate // 9 // aba svapna ke phala ko kahatA hU~, svasthAvasthA meM utpanna hone vAle athavA rugNAvasthA bImArI ke samaya dRSTa svapna ke phala ko kahatA huuN| jo svapna jisa roga ko utpanna karatA hai vaha bhI kahU~gA // 6 // uSTrA gardabhaiApi zvabhirvA dakSiNaM dizam / yaH svapne yAti yakSmA taM vinihatyaiva muJcati // 10 // jo manuSya svapna meM U~ToM ke gardabhoM ke athavA kuttoM ke sAtha, dakSiNa dizA ko jAtA hai, use yakSmA hogA, aura vaha asAdhya-usa svapna-draSTA puruSa ko mAra kara hI chor3egA // 10 // bhUtaiH sAkaM pibenmacaM svapne vA kRSyate shunaa| sa cograM jvaramAsAdya dhruvaM prANAn vimuzcati // 11 // jo manuSya svapna meM bhUta preta Adi ke sAtha madya pIve, athavA kutte se khIMcA jAya, athavA ghasITA jAya, vaha ugra saMnnipAta jvara ko Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo'dhyAyaH prApta hokara prANoM ko chor3egA, arthAt zIghra hI sannipAta jvara se maregA // 11 // lAkSAraktAmbarAbhaM yaH pazyatyAkAzamantikAt / sa raktapittarogeNa mriyate vatsarAntare // 12 // jo manuSya svapna meM lAkSA raGga ke vastra ke sadRza AkAza koM pAsa meM dekhatA hai vaha varSa ke andara usI varSa meM rakta-pitta kI bImArI se maratA hai|| 12 // raktamAlyAmbarairyukto raktadeho muhurhasan / striyA hRtazca svapne yaH sa raktaM prApya sIdati // 13 // jo svapna meM lAla mAlA, lAla vasroM ko dhAraNa kiye huye, lAla deha se yukta strI ke sAtha jAtA hai vaha rakta-pitta (rakta ke vamana) ko prApta hokara maratA hai // 13 // zUlAdhmAnaM cAntrakUjA daurbalyaM caatimaatryaa| nakhareSu ca vaivaNya sa gulmenAvasIdati // 14 // jo svapna meM, peTa kA phUlanA aura peTa meM darda tathA AMtoM kA kuDakuDAnA arthAt A~toM meM zabda honA, apane zarIra kI atyanta durbalatA aura nakhoM meM dUsare prakAra kA raMga, kAle pIle nIle baiMganI raMga ke nakhoM ko dekhatA hai, vaha gulma roga se maratA hai // 14 // yaH svapne kaNTakAkINA latAM hRdyeva pazyati / - sa gulmarogamAsAdya svadehaM muJcati dhruvam // 15 // jo manuSya svapna meM, kA~ToM se vyApta aisI latA ko apane hRdaya para vyApta athavA hRdaya meM utpanna arthAt chAtI para paidA huI dekhatA hai, vaha nizcaya hI gulma roga ko prApta hokara deha ko chor3egA, arthAt maregA // 15 // Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rogimRtyudikAne nagno ghRtAplutAGgazca juhotygnimnssim| yaH svapne taM kSaNAtkuSThaM prApya cAntaM tu neSyati // 16 // jo manuSya svapna meM nagna, ghRta se sarAbora-zarIra meM khUba ghRta lagA huA, aci-rahita jvAlA se zUnya arthAt rAkha ke Dhera meM homa karatA hai, use bahuta jalda kuSTha roga utpanna hogA, aura kuSTha roga ko prApta hokara maregA // 16 // yasya corasi jAyante svapne pamAni bhuurishH| so'pi kuSThena rogeNa mariSyati na saMzayaH // 17 // jisake svapna meM aneka bahuta se kamala vakSaHsthala para utpanna ho jAya~ vaha bhI kuSTha roga se hI maregA; isameM aNumAtra bhI saMzaya nahIM hai, nizcita samajho // 17 // svapne'nekavidhaM snehaM cANDAlaiH sArdhamApibet / / yaH sa svapnotthito mehaM labdhvA nAzaM gamiSyati // 18 // jo manuSya svapna meM cANDAloM ke sAtha aneka prakAra kA ghata taila Adi sneha ko pItA hai vaha sokara uThA huA jaldI hI prameha roga ko prApta hokara maregA // 18 / / svapne pazyet bahUn zabdAna tathA'nekavidhAnapi / yaH zRNotIti sustho'pi so'pasmAreNa hanyate // 19 / / jo manuSya svapna meM bahuta se aura aneka prakAra ke zabdoM ko sunatA hai, arthAt maiM suna rahA hU~ aisA svapna dekhatA hai, aura sustha hokara bhI jo sunatA hai, arthAt maiM suna rahA hU~, aisA samajhatA hai, vaha apasmAra mirgI roga se maratA hai, use eka varSa ke andara hI mirgI roga utpanna hokara mAra degA // 16 // Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo'dhyAyaH . . 33 nRtyantaM mattamAvidhya haThAtpreto nayeta yam / tamapasmArarogeNa mRtyuharati satvaram // 20 // svapna meM matta matavAre aura nAcate huye jise preta lapaTa kara jabaradastI kahIM le jAya, use mRtyu apasmAra roga se jaldI hI mAra detI hai // 20 // stabdhe svapne'kSiNI yasya hanumanye ca dAruNe / hanti taM bahirAyAmo gRhItvetyavagamyatAm // 21 // jisakI svapna meM A~kheM stabdha ho jAya~, arthAt patharA sI jAya~, aura ThuDDhI-ToDhI-kI naseM atyanta kaThora ho jAya~, use bAharI sAMsargika athavA lU yA bhUta pretAdi kA AyAma-Aveza Akara jaldI hI mAra degA, yaha nizcaya samajho // 21 // apUpAn zaSkulIH svapne bhuktvA cecchardayetpunaH / tADageva tato jAgrad nAzamAzu gamiSyati // 22 // jo manuSya svapna meM mAlapuA pUr3I khAkara vaisI hI jaisI khAI thI usI prakAra kI kai kara detA hai, to phira vaha jAga kara jaldI hI saptAha ke madhyameM hI mRtyu ko prApta ho jAyagA // 22 // imAMzcApyaparAnsvapnAn dAruNAn yo vilokayet / sa vyAdhito mRti gacchet yadvA klezAn bahUnapi // 23 // jo manuSya ina pUrvokta svapnoM ko athavA isI prakAra ke kaThora svapnoM ko arthAt makAna kA giranA, kisI anya kA bhI pAnI meM DUbanA, pAnI bharate huye rassI se TUTa kara ghar3e kA giranA Adi svapna ko dekhatA hai to vaha manuSya yA to mRtyu ko prApta hotA hai, athavA mRtyu sadRza parama kaSToM ko prApta hotA hai, vaha rugNa ho athavA svastha, svapna kA phala avazya milegaa| hama yaha prathama kaha Aye haiM ki svapna mRtyu Adi kA janaka nahIM hai kintu sUcaka mAtra hai // 23 // Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 rogimRtyuvijJAne ucamAgeSu jAyante yasya svapne latAdayaH / sanIDAH pakSiNazcApi sa mauDhyaM prApnuyAd dhruvam // 25 // svapna meM jisake uttamAGgoM meM arthAt zira athavA vakSaHsthala meM latA ityAdika utpanna ho aura usa latA meM ghosalA sahita pakSI. vidyamAna hoM, aisA svapna dekhane vAlA nizcaya se mUr3hatA ko-vikSiptatA pAgalapana ko prApta hogA // 24 // kAkolUkazvagRdhrAyaH striibhishcaannddaalpukksaiH|| bhUtapretapizAcairyo vRtaH svapne sa naMkSyati // 25 // kAka-kauA, ulUka-ullU pakSI, zva-kuttA, gRdhU-gIdha, ityAdikoM se athavA striyoM se, athavA cANDAla, yA pukkasa-mINA, vAgarI, varaDA zAsI, kaJjara Adi nIca jAti se yukta, athavA bhUta preta pizAca Adi se yukta-pUrvoktoM se milA huA haA hAtha se hAtha pakar3e huye svapna meM jo apane ko dekhatA hai vaha rogI usI roga se, svastha kisI roga se zIghra hI nAza ko prApta hogA, arthAt jalda mregaa||25|| latAvajalakarmAraistRNapAzaizca kaNTakaiH / svapne saMkaTamApanno yaH sa nAzamavApsyati / / 26 // jo svapna meM latA-kisI vanaspati kI beli se athavA baJjulaveta, yA karmAra-vA~soM se, yA tRNa-ghAsa ke Dhera samUha Adi se athavA pAza-phasarI tathA kaNTaka Adi se Apatti meM par3a jAya vaha nizcita avazya mRtyu ko prApta hogA // 26 // latAdiSa ca yaH svapne pramuhyeca patecca vA / yadvA lagedAturo'sau mRtyuM vA duHkhmaapnuyaat|| 27 // jo svapna meM latA ityAdikoM meM pha~sakara ghabar3A jAya athavA gira jAya athavA nizceSTa hokara unhIM meM laga jAya vaha rogI mRtyu Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo'dhyAyaH 35 ko prApta hogA, aura svastha nitAnta kaSTa ko prApta hogA, kabhI-kabhI rogI bhI atyadhika kaSTa pA kara svastha ho jAtA hai // 27 // pAMzuvyAptakSitau kiM vA valmIke bhasmanAM caye / zvabhre zmazAnagehAd vA svapne pAtAd vinaMkSyati // 28 // jo manuSya svapna meM dhUli se vyApta pRthivI para arthAt jahA~ vArIka dhUli kA bhadabhada ho, aisI bhUmi athavA vA~bI para-jahA~ so ke nivAsa sthAna kA gRha ho vahA~, athavA rAkha ke Dhera para yadvA bar3e U~ce mahala se athavA zmazAna ghara se arthAta dAha ke samaya logoM ke baiThane ke liye jo chAyAgRha banA hotA hai usase jo giratA hai vaha avazya naSTa ho jAtA hai, arthAt mara jAtA hai // 28 // paGke kUpe tamovyApte maline'mbhasi majati / srotovegena yaH svapne nItaH so'ntaM prayAsyati // 29 // jo rogI yA svastha svapna meM kIcar3a meM, athavA andhakAra meM vyApta kuA~ meM arthAt aMdhe jala rahita kuA~ meM, athavA malina jala meM DUbatA hai, athavA nadI Adi jala ke vega se baha jAtA hai, vaha mRtyu ko prApta hotA hai // 26 // abhyaGgaM snehapAnaM vA svapne bandhaparAjayau / vamiM virecanaM yadvA yAto nAzaM prayAsyati // 30 // . jo svapna meM taila Adi ko deha meM atyanta masalatA hai lagAtA hai, athavA taila kA pAna karatA hai, yadvA kisI rajju Adi se bandhana ko yA parAjaya ko prApta ho athavA vamana yA virecana ko prApta ho vaha nAza ko (maraNa ko) prApta hogA // 30 // hiraNyaM lamate kiM vA kalahaM kurute jnaiH| svapne prApnoti harSa yaH sa duHkhaM yAti mRtyuvat // 31 // Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 rogimRtyuvijJAne jo svapna meM suvarNa ko pAtA hai, athavA bahuta se manuSyoM ke sAtha jhagar3A, lar3AI karatA hai, athavA svapna meM kha za hotA hai vaha mRtyu sadRza duHkha ko prApta hotA hai // 31 // kupitaizcApi pitrAdyairbhasitaH pAMzucarmaNoH / . prapAtAnugataH svapne yaH sa nAzamavApnuyAt // 32 // jo manuSya svapna meM kupita pitaroM se dhamakAyA jAya, DA~TA jAya athavA dhUli yA carma-cAma meM athavA prapAta meM jahA~ jharanA yA nadI kI dhAra giratI hai usameM girAyA jAya, vaha nAza (mRtyu) ko prApta hogA // 32 // sUryAcandramasodantadIpanakSatracakSuSAm / patanaM vA vinAzaM vA svapne dRSTvA na jIvati // 33 // jo manuSya svapna meM sUrya, candramA, dA~ta, dIpa, nakSatra, A~kha kisI , eka yA aneka ke patana yA vinAza ko dekhatA hai, vaha nahIM jItA hai, jaldI hI mara jAtA hai / / 33 // upAnad-yuganAzaM vA bhedanaM parvatasya vaa| svapne pazyecca yo rogI sa nAzamupayAsyati // 34 // jo rogI svapna meM jUtoM ke jor3e ko athavA eka jUte ke kho jAne ko dekhatA hai, athavA parvata ke tor3ane phor3ane bhedane ko dekhatA hai vaha avazya jaldI maregA // 34 // raktapuSpATavIM bhUmi pApakarmAlayaM citAm / ghoraM guhAndhakAraM yaH svapne yAti sa naMkSyati // 35 // jisa bhUmi ke rAstA meM atyadhika bahuta se lAla phUla phUle hoM, * aisI bhUmi ko avathA pApAlaya jahA~ pazu-hiMsA hotI ho, yA anya prakAra kA durAcAra hotA ho, athavA citA ko athavA ghora atyanta Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo'dhyAyaH 37 bhayaMkara guphA ke andhakAra meM jo rogI svapna meM apane ko jAte huye dekhatA hai vaha avazya jaldI maregA / / 35 / / nagno'tyuccairhasan svapne raktasrag kravyamugdizi / kaviyukto'TavIM gacchedyaH sa lokAntaraM vrajet / / 36 / / jo nagna aura atyadhika ha~satA huA tathA lAla phUloM kI mAlA pahine huye aura bandara ko sAtha liye huye arthAt bandara nacAne vAlA madArI banA huA, dakSiNa dizA ke vana ko svapna meM jAya, vaha mara kara anya loka meM utpanna hogA / / 36 / / kASAyavasanAn kruddhAn nagnAn yo daNDadhAriNaH / kRSNAnaruNanetrAMzca svapne pazyetsa naMkSyati // 37 // jo manuSya svapna meM kaSAya vastra arthAt geruA vastra dhAraNa kiye huye aura kucha gusse se bhare huoM ko dekhatA hai, athavA nagna daNDadhArI saMnyAsiyoM ko dekhatA hai, athavA lAla A~kha jinakI hoM aise kRSNavarNa ke arthAt kAle 2 manuSyoM ko dekhatA hai, vaha rogI athavA svastha kisI roga ko prApta hokara mara jAyagA / / 37 // pApA dIrghakezanakhastanI | AcArarahitA nIrAgamAnyavasanA kRSNA svapne gatA'zubhA // 38 // jo manuSya svapna meM AcAra rahita durAcAriNI athavA hiMsAdi pApoM meM anurakta tathA dIrgha keza - nakha aura dIrgha stanavatI tathA nIrAga - malina kumhalAI mAlA yukta tathA malina kharAba maile vastroM ko pahine huye, evaM kAlI kalUTI abhadra strI ko svapna meM dekhe to avazya hI kisI prakAra kA azubha hogA / / 38 / / IdRzA zubhAH svapnAH rogiNaM ghnanti nizcayAt / susthaM jIvanasaMdehe, duHkhe drAkprApayanti vA // 39 // Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 rogimRtyuvijJAne ___ isa prakAra ke azubha svapnoM ko rogI dekhegA to avazya hI maregA aura yadi sustha nIroga manuSya dekhegA to usake jIvana meM saMdeha hai athavA use jaldI hI koI ghora kaSTa prApta hogA // 36 // varNapramANasaMsthAnairAkRtyA prabhayA'thavA / chAyA vivartate svapne yasyAsau na ciraM vaset / / 40 // jisa puruSa kI chAyA svapna meM varNa se arthAt chAyA pratibimba kucha nIlimA yukta zveta hotA hai, parantu use svapna meM apanI chAyA lAla pIlI dIkhe, tathA pramANa se atyadhika lambI athavA saMbhAvyamAna yogyatA se adhika choTI dekhe, athavA saMsthAna ThaharI huI nahIM kintu hilatI jhUlatI dekhe, athavA AkRti se bhinna jisa chAyA kA AkAra ho arthAt svarUpAnurUpa AkAra na ho, kintu koI bar3A aura koI choTA athavA prabhA kAnti se arthAt chAyA meM eka prakAra kI camaka zobhA ho, isa prakAra svapna meM jisakI chAyA viparivartita badalI huI dekha par3atI hai, vaha adhika kAla taka nahIM jItA hai, tAtparya yaha ki svapna dekhane vAlA jo ganuSya apanI chAyA ko ukta prakAra kI dekhatA hai, vaha adhika samaya taka jIvita nahIM rahatA, cAhe bImArI ho, athavA svastha ho, donoM ke liye yahI phala hai // 40 // yasya svapne praticchAyA prbhaavnneprmaanntH| vaiparItyena saMjAtA sa varSAnnAdhikaM vaset // 41 / / jisakI praticchAyA parachAI prabhA, varNa aura pramANa se viparIta ho jAya vaha varSa se adhika nahIM jiyegA, pUrvokta vacana aura isameM yaha bheda hai, pUrvokta zloka meM aGga pratyaGgoM ke vaiparItya hone para phalAdeza hai, aura isa zloka meM samasta chAyA ke vaiparItya hone kA phalakathana hai // 41 // imAnmayoktAnazubhAMstu rogIsvapnAnvilokyAzu mRti prayAti / sustho'pi rogAnathavA'tiduHkhaM yAtIdRzaM zrIcarako hyabAdIt / 42 // Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo'dhyAyaH 36 ina azubha svapnoM kA jo maiMne barNana kiyA hai, unheM rogI dekhakara jaldI hI mRtyu ko prApta hotA hai aura svastha manuSya ukta prakAra ke svapna ko dekhakara ugra-adhika duHkha dene vAlI - bImArI ko athavA anya kisI prakAra ke mahAn kaSTa ko prApta hotA hai, yaha svapna kA phala Adicikitsaka caraka muni tathA anya AcAryoM ne varNana kiyA hai, tadanurUpa maiMne bhI kahA hai / / 42 / avinAbhAvasaMvandhazchAyAdehAtmanAM mataH / to dehaparityAge chAyApyAtmagatiM vadet // 43 // chAyA deha AtmA ina tInoM kA avinAbhAva saMbandha hai arthAta vinA deha ke chAyA nahIM hotI hai, yaha bimbapratibimba-bhAva hai, to vinA bimba ke pratibimba nahIM hogA / bimba- deha ghaTa paTa vRkSa Adi ke hone para hIusakI chAyA hogI, isI prakAra deha AtmA kA bhI avinAbhAva hai, vinA deha ke AtmA nahIM rahatA hai / ataeva deha se AtmA ke pRthak hone ko chAyA batAyagA / / 43 // chAyAyazca mumRSuskhe jJAnaM munirudairayat / tadetad yoginAM chAyAparakaM na tvayoginAm // 44 // marane meM chAyA ke parijJAna ko carakAdika muni ne kahA hai, parantu yaha yogAbhyAsI yukta yogI kevala jJAnI jinako sadA bhUta bhaviSya vartamAna kA jJAna rahatA hai, athavA yuJjAna yogI jinako icchA karane para tad vastu kA jJAna ho, unakI chAyA viSayaka yaha chAyA kA jJAna jAnanA, ayogI - sarvasAdhAraNa yogAbhyAsarahita puruSoM kI chAyA paraka yaha chAyA jJAna nahIM hai // 45 // salilAtapadIpeSa jyotsnA mukurayorapi / pratibimbe'lpadIrghatvAn mRtyujJAnamupAdizet // 45 // Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rogimRtyuvijJAne . jala, dhUpa dIpa, jyotsnA aura darpaNa meM pratibimba ke nyUnAdhika hone para svalpakAla meM hone vAle bhRtyu ko kahe // 45 // chAyApuruSasiddhAnAmevetyetattu vizrutam / na tu sarveSu dRSTA sA mRtyujJAnasya bodhikA // 46 // chAyA puruSa jinako siddha hai tatparaka hI yaha chAyA se mRtyujJAnaM ko jAnanA, sarvasAdhAraNa-jinako chAyApuruSa siddha nahIM hai, una puruSoM ke viSaya meM yaha chAyA se mRtyu jJAna nahIM hotA hai, kyoMki unakI chAyA meM kisI bhI prakAra kA vikAra utpanna nahIM hotA hai|46 dehAtmAnAvabhinnau ca kurutaH sakalAM kriyAm / ata AtmagatiM brate chAyA vaikRtyamAgatA / / 47 // deha aura AtmA abhinnarUpa se vyavahAra meM rahate haiM, kyoMki vinA deha ke AtmA mokSAtirikta avasthA meM nahIM rahatA hai, ataH vyAvahArika samasta kArya deha AtmA milakara hI karate haiM, isaliye vikRti ko prApta chAyA AtmA kI gati ko kahatI hai, arthAt vibhinna prakAra ke vikAroM se tattatkArya ko kahatI hai // 47 / / anuyAtA na kasmiMzcid pratyakSamavalokyate / tathApi carakoktatvAt phalaM tasyA udIyate // 48 // yaha chAyA kA jJAna anugata rUpa se kisI bhI puruSa meM pratyakSa nahIM dekhA gayA hai, paraMtu caraka meM chAyA jJAna ko kahA hai, ata eva maiM bhI vikRtiprApta chAyA ke phala ko kahatA huuN||48|| - yasyAkSNormadhyamAyAtAM sarpAkRtyA kumArikAma / praticchAyAmayIM vaidyaH pazyettaM parivarjayet // 49 // jisa rogI ke A~khoM meM sarpa ke AkAra kI kumArikA (kanyA) kI praticchAyA dekha par3e use vaidya chor3a de / usameM utpanna maraNa kA ariSTa jAnakara usakI cikisA na kare // 46 // Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo'dhyAyaH 41 hInA vA'pyadhikA chAyA dvidhA''yAtA vilokyate / chinnA bhinnA''kulA yasya cchAyAsyAtsa mRtopmH||50|| pratibimba rUpa chAyA atyadhika kama, athavA jyAdA athavA kaTI huI do bhAga ho, to isa prakAra kI ariSTabodhikA hotI hai, aura jisa puruSa kI chinna-bhinna athavA Akula sI chAyA dekha par3e vaha mRta ke samAna bahuta jalda marane vAlA hai| vizirA vistRtA tanvI praticchAyA bhaved yadi / tadA SaNmAsamAtreNa jIvantaM taM sa nirdizet // 51 // yadi lambI athavA choTI zirArahita chAyA ho, arthAt jisakI chAyA meM mastaka na dekha par3e to use cha mahInA mAtra jIne vAlA samajhe // 51 // paJcAnAmapi khAdInAM chAyAH paJcavidhAH smRtaaH| nAbhasI vimalA snigdhA nIlA syAtsaprameva sA // 52 // AkAzAdika pA~ca dravyoM kI chAyA pA~ca prakAra kI hotI hai| nAbhasI-AkAza sambandhinI chAyA-pratibimba, vimala-nirmala svaccha tathA snigdha-cikanI, evaM nIle raMga kI aura prabhAsahita sI pratIyamAna ho to use nAbhasI chAyA samajhe // 52 // rUkSA'ruNA hatajyotiH kRSNA vA vAyavI mtaa| . vizuddhA raktadIptAmA tvAgneyI darzanapriyA / 53 // rUkhI prabhArahita kucha lAla varNa kI athavA kAlI yadi chAyA ho to vaha vAyavI-vAyu dravya sambandhinI chAyA hotI hai / vizuddha svaccha kisI prakAra ke saMsarga rahita, raktavarNa kI dedIpyamAna AbhAyukta, arthAt lAlavarNa kI camakIlI aura dekhane meM pyArI ho to vaha AgneyI chAyA hotI hai // 53 // Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 rogimRtyuvijJAne vaidUryamaNivasnigdhA vizuddhA cAmbhasI bhavet / sthirA snigdhA ghanA zlakSNA zvetA zyAmA ca pArthivI / / yadi vaidUrya maNi ke samAna snigdha aura svaccha chAyA ho to use AmbhasI jala sambandhinI chAyA smjhe| yadi sthira aura snigdha snehamayI evaM ghana-saghana tathA zlakSNa-cikanI, zveta athavA kAlI chAyA ho to use pArthivI pRthvI-sambandhinI chAyA samajhe // 54 // zubhodayAzcatasraH syustvAsAM gA ca vAyavI / nAzaklezakarI proktA vAyavI tvazubhodayA // 55 / / ina pA~ca prakAra kI chAyAoM meM cAra prakAra kI chAyAyeM uttama bhAvI phala kI sUcikA haiM, arthAt yadi 1 nAbhasI, 2 AgneyI, 3 AmbhasI, 4 pArthivI chAyA ho to zubha phala hogA, aura yadi. vAyavI ho to azubha phala hogA, vAyavI chAyA nindya hai / vaha vAyavI chAyA nAza athavA ghora kleza karane vAlI hai, athavA koI azubha honahAra kI sUcikA hai // 55 / / / nAcchAyo nAprabhaH kazcid bhUloke tu vilokyate / yogena tA bhAvijAtaM kAle sarva vadanti tam // 56 // isa pRthvI maMDala meM aisA koI prANI nahIM hai jisakI chAyA nahIM ho, arthAt sabhI kI sUrya candra agni Adi ke teja se pratibimbita chAyA hotI hai aura prabhA rahita bhI koI nahIM hotA hai| kiMtu yogaprabhAva se samaya para honahAra saba hAlako chAyAe~-vibhinna prakAra kI chAyAe~ kaha detI hai // 56 // svapnajAtamidamIritaM mayA chAyayA'pikhalu yogisaMgatam / samyagetadavagamya vaidyarAD nirdizenphalamalaukikaM sphuTam / 5 / / iti zrI mahAmahopAdhyAya paM0 mathurAprasAdakRte rogimRtyuvijJAne svapnacchAyayorvicAre tRtIyaH paricchedaH / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo'dhyAyaH . 43 yaha pUrvokta svapna bhinna bhinna kAryotpAdaka bhinna 2 prakAra ke kahe aura yogiyoM kI athavA jinako chAyA puruSa siddha hai, unakI chAyA se bhI yaha pUrvokta phala kahA hai, isako uttama vaidya acchI taraha samajha kara spaSTa isa alaukika-lokottara janatA meM zraddhA vizvAsa utpanna karane vAle phala ko kahe // 57 // iti zrI ma0 ma0 mathurAprasAda-kRta rogimRtyuvijJAna ke svapnachAyA-vicAra meM tRtIya adhyAya samApta huaa| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha caturtho'dhyAyaH katamAni zarIrANi rogayuktAni rogiNAm / dRSTvA yAni bhiSaka kuryAnnaiva teSAM cikitsanam // 1 // rogiyoM ke roga yukta kauna 2 kitane prakAra ke zarIra haiM, jinheM dekha kara vaidya una rogiyoM kI cikitsA nahIM kare // 1 // kAmalAkSNo mukhaM pUrNa kapolo mAMsalAvapi / gAtramuSNaM jathodvego yasya syAt parityajet // 2 // jisakI AMkheM pIlI ho jAtI haiM aura zarIra bhI pIlA hotA hai, use kAmalAkSi kahate haiM, to jisa kAmalAkSi rogI kA mukha bhara jAya, sarvatobhAva se bharA 2 dekha par3e aura kapola atyanta mAMsalamAMsa yukta moTe 2 ho jAya~, zarIra uSNa jvarAkrAnta ke samAna ho aura sadA udvega ghabar3AhaTa ho use maraNAsanna samajha kara chor3a de, usakI cikitsA na kare // 2 // zayanAdutthito vADhaM mUrchA yAti muhurmuhuH / saptAhAtparato nainaM jIvantaM paribhAvayet // 3 // zayana-khaTvAdi se uThA huA bAraMbAra atyadhika mUrchA ko jo prApta hotA ho, use sAta dina se adhika jIvita na samajhe / arthAt sAta dinoM ke andara vaha mara jAyagA // 3 // balaM yasya kSayaM yAti pratizyAyo vivarddhate / tasya nArIprasaktasya zoSo nAzAya kalpate // 4 // jisakA bala barAbara krama se ghaTatA jAtA hai, pratizyAya-zleSmA jukhAma bar3hatA jAtA hai, nArIprasakta usa puruSa ke zoSa-kSaya, zarIra kA Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho'dhyAyaH 45 sUkhate jAnA, nAza kA janaka hotA hai / yahI yakSmA hai, isake samaya bheda se tIna bheda hote haiM, kSaya 1 zoSa 2 yakSmA 3 / kSaya roga meM jvara AtA hai, aura rasAsRgmAMsa medas asthi majjAdika saba dhAtuaiM kSINa ho jAtI haiM aura zukra durbala-patalA ho jAtA hai, pratikSaNa viSaya kI icchA rahatI hai yadi Arambha meM hI vIrya kI rakSA karake ThIka upacAra kiyA jAya to sAdhya hai, anyathA cha mAsa meM zarIrAnta kara detA hai| 2 zoSa, jvara yukta puruSa ke kabhI 2 vAyu kupita hokara kramazaH zarIra meM zopa aura durbalatA ko utpanna kara detA hai yaha eka varSa meM prANAnta kara detA hai| 3 yakSmA--yaha kramazaH jvara ke sAtha durbalatA utpanna karatA huA eka sahasra dinoM meM rogI ko mAra detA hai, ye tInoM prAyaH asAdhya haiM parantu svarNa ke inajaksanoM se aura yogya vasantamAlatI ke sevana se kabhI 2 lAbha ho jAtA hai, yadi zirovedanA pArzvatApAdi gyArahoM upadrava utpanna ho jAte haiM, to kathamapi sAdhya nahIM rahatA hai| / 4 // asthAnajo bhavenmoho dhyAnAyAsau tathA'ratiH / udvego balahAnizca mRtyurunmAdapUrvakaH / / 5 // jisako asthAnaja-ayukta vastu meM moha utpanna ho, kisI vastu kA dhyAna karatA rahe aura AyAsa-thakAvaTa sI banI rahe, arati-kisI vastu meM mana nahIM lge| prAyaH eka sthAna para nahIM Thahare / udvega-pratikSaNa ghabar3AhaTa ho aura bala kI hAni-durbalatA jisa unmAda rogI kI bar3ha jAya vaha avazya zIghra mRtyu ko prApta hotA hai // 5 // trAsakrodhaparikrAntaM sakRcca hasitAnanam / / bahumUrchASAyuktaM vikSiptaM parivarjayet // 6 // trAsa udvega ghabar3AhaTa aura krodha se yukta ho tathA kabhI 2 ha~se athavA kucha Antarika vicAra se musakurAhaTa-yukta mukha ho, atyanta Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 rogamRtyuvijJAne mUrchA tathA tRSNA yukta ho, isa prakAra ke vikSipta ko chor3a de, usakI cikitsA na kare, vaha avazya hI thor3e samaya meM mara jAyagA // 6 // bruvato yasya rugNasya rujatyUrdhvamuro bhRzam / bhuktamannaM bahiryAti sthitaM cApi na jIryati // hoyate ca balaM prAjyaM tRSNA cAtivijRmbhate / jAyate hRdi zUlaM ca taM vidyAd vigatAyuSam / / 7-8 / / jisa rogI ke bolate hue ura: sthala- chAtI se atyadhika zabda ho aura bhojana kiyA huA anna vamana athavA udgAra se bAhara A jAya aura yadi bAhara na Aye to pace nahIM apaca banA rahe tathA vala atyanta ghaTa jAya aura pyAsa sadA atyadhika lage arthAt pyAsa bar3hatI jAya aura hRdaya meM zUla utpanna ho, usa rogI ko gatAyuSa maraNAsanna samajhe // 78 // yasya hikkA'tigambhIrA rudhiraM cAtisAryate / taM bhiSag na cikitseta yamarAjAnugAminam // 9 // jisako hikkA hicakI atyanta gambhIra bar3e jora kI ho aura hikkA ke sAtha 2 rudhira bhI A jAya athavA rudhira kA vamana ho usa rogI ko yamarAja kA anugAmI samajha kara usakI vaidya cikitsA na kare / / 6 / / AdhmAnamatisArazca yametau vyAdhitaM naram / durbalaM vizato rogau saMdigdhaM tasya jIvanam / / 10 / / AdhmAna - peTa car3hA rahe arthAt udara meM vAyu sadA bharA rahai aura atIsAra patale dasta Ave ye roga, atIsAra aura udAvarta jisa manuSya kA jIvana saMdehA jAyeM, usa durbala manuSya ko ho spada hai / / 10 / / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 caturtho'dhyAyaH viDamUtraM athilaM yasya zvasanazcAtivardhate / nirupmo jaTharI caiva nAdhikaM sa tu jIvati // 11 // jisakA viD mUtra grathila ho jAya arthAt mala mUtra meM gA~Tha par3a jAya aura vAyu adhika bar3ha jAya, calate-phirate bhI zvAsa adhika Ave, USmA rahita ho arthAt zarIra ThaMDhA rahe aura peTa bar3ha jAya, sadA udara phUlA banA rahe, vaha adhika samaya taka nahIM jIyegA, jaise upadrava nyUnAdhika hoMge tadanukUla mAsa pakSa dina jIvegA // 11 // durbalaM yaM naraM tRSNA'pyAnAhazcAtibAdhate / bhiSaka taM na cikitseta yadayaM maraNonmukhaH // 12 // jisa rugNa durbala manuSya ko pipAsA atyadhika lage aura AnAha udara atyadhika phUla jAya, adhmAna-apharA bar3hatA huA vyAkulatA utpanna kare, uttama vaidya usa rogI kI cikitsA na kare, kyoMki vaha maraNonmukha hai| usI dina meM yadi doSa kama hai to tIna dina meM avazya mara jAyagA // 12 // paurvAhniko jvaro yasya kAsaH zaSkazca dAruNaH / avalo mAMsazanyasca taM bhiSak parivarjayet // 13 / jisako dina ke pUrva bhAga meM jvara AtA hai aura kha zka-sUkhI kaThora ugra atyadhika khAMsI AtI hai, bala rahita-nitAnta nirbala aura mAMsa rahita, asthicarmAvaziSTa usa rogI ko vaidya chor3a de, usakI cikitsA na kare, kyoM ki vaha asAdhya maraNonmukha hai // 13 // aparAha jvarastUgraH zleSmakAsazca daarunnH|| durbalo balahInazca yaH sa pretasamo mataH // 4 // 1 jisa rogI ko aparAhna meM dina ke uttara bhAga meM ugra jvara AtA arthAt eka sau cAra DigrI athavA isase bhI adhika AtA ho aura khAMsI aura zleSmA atyadhika ghora rUpa se ho, evaM durbala mAMsa rahita Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 rogimRtyuvijJAne ThaTharI mAtrAvaziSTa raha gayA ho, vaha pretasadRza mRtaprAya hai, vaidya usake jIvana kI AzA na kare // 14 // yasya kukSigataH zothaH pANipAdaM visarpati / durbalaH svalpabhojyazca na sa sthAsyati vai ciram // 15 // jisa rugNa-jvarI atIsArI plIhAdi rogAkrAnta-ke kukSioM meM zotha ho jAya aura hAtha pairoM meM bhI zotha ho jAya, evaM durbala-bala mAMsa rahita tathA svalpabhojya bhojana sarvathA kama ho gayA ho vaha rogI adhika samaya taka nahIM jIyegA, yadi mukha pArzva rahita kevala hAtha paira meM zotha ho jAya, to vaha makoya Adi ke upacAra se zAnta ho jAtA hai evaM dvitIyAvRtti meM bhI sAdhya hai, parantu yadi tRtIyAvRttimeM bhI zotha ho jAya to use ariSTa samajho, vaha mukha pArzva meM bhI svalparUpeNa avazya rahegA aura vaha rogI ATha dina meM athavA eka mAsa meM avazya mara jAyagA // 15 // yasya pAdagataH zothaH zithile piNDike tthaa| zroNI visIdatazcApi taM vidyAd vigatAyuSam // 16 // jisake jvarAjIrNAdi kisI prakAra ke rogase pairoMmeM zotha ho aura piMDikA goDa pairoM ke Upara kA bhAga zithila ho jAya aura jaMghAoM meM vedanA tathA kucha durbalatA sUkhApana kha zkI A jAya use vigatAyuSa samajho, doSAnurUpa cha mahIne taka cala sakatA hai, cha mahIne ke madhya meM hI maregA, kabhI koI rogI rasAdi cikitsA meM adhika samaya bhI azakta avasthA meM jIvita dekhA gayA hai parantu vaha yakSmA rogAkrAnta mAnA jAyagA aura vaha bhI tIna varSa se adhika kathamapi nahIM jItA hai // 16 // yasya guhyodare zotho hastapAde'pi susthitaH / hInAH varNabalAhArAstaM bhiSak parivarjayet // 17 // Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 caturtho'dhyAyaH jisa rogI ke guhyasthAna-gudA aura jananendriya para zotha ho jAya, tathA udara hAtha pairoM meM zotha sthira ho jAya arthAt hAtha pairoM meM adhika zotha ho jAya, evaM durbala bala varNa AhAra se rahita athavA nitAnta kama ho jAya usa rogI ko vaidya chor3a de, maraNonmukha samajhakara usakI cikitsA na kare // 17 // yasya vakSogataH zleSmA nIlaH pItaH sazoNitaH / cyavate satataM bADhaM taM bhiSak dUratastyajet // 18 // jisa rogI kI chAtI meM gharagharAhaTa se athavA anya prakAra se zleSmA mAlUma de, tathA kAlA pIlA athavA zoNitayukta kapha bahuta aura sadA gire, usa rogI ko dUra hI chor3a de // 18 // kSINamAMsaM samucchUnaM kAsajvaranipIDitam / sAndraprasrAvakaM vaidyo hRSTaromANamutsRjet // 19 // jisakA mAMsa kSINa ho gayA ho arthAt atyadhika durbala ho aura samasta deha meM zotha ho, arthAt sAre deha meM sUjana ho, jvara kAsa se nipIr3ita, jvara ho aura khA~sI kA vega ho, pezAba-mUtra gADhA ho aura roma sadA khar3e hoM jaise zItajvara-maleriyA ke Arambha meM khar3e hote haiM vaise khar3e hoM usa rogI ko chor3a de // 16 // yasya koSThe trayo doSA lakSyante kupitA iva / balamAMsavihInasya tasya nAstyauSadhaM kvacit // 20 // . jisa rogI ke zarIra meM vAta, pitta aura kapha ye tInoM doSa kupita se mAlUma deM aura vaha rogI bala mAMsa rahita ho gayA ho to usakI cikitsA nahIM hai, vaha asAdhya hai // 20 // jvarAtisArau zophAnte yadvA syAcca tayoH kSaye / durbalasya bhavetAM cet na sa jIvetkathaMcana // 21 // Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rogimRtyubijJAne ... jisa manuSya ke zotha ke anantara jvara aura atIsAra ho, athavA jvara aura atIsAra ke anantara zotha ho, aura baha yadi durbala ho mayA ho, kSINabala-sAmarthya rahita, athavA mAMsa rahita asthicarmAtrAvaziSTa raha gayA ho to phira baha kathamapi nahIM jI sakatA, yadi vaha durbala nahIM hai, to sAdhya hai, durbalatA hI ariSTabodhikA hai / / 21 // tRSayA'bhipaskliAntaH kRzaH pANDUdaro'pi ca / AdhmAnI kupitochavAsaH pratyAkhyeyo bhizvaraiH / / 22 / / jo pANDu rogI pipAsA se atyanta pariklAnta ho arthAt usakI pipAsA ala pIte huye zAnta na hotI ho, atyAdhika kRza ho gayA ho, aura udara bhI pIlA ho gayA ho, peTa kI nAr3I pIlI dekha par3e, evam AdhmAna ho udara vAyu se byApta caDhA huA ho aura zvAsa kupita ho, UrdhvazvAsa calatA ho to use turanta uttama vaidya chor3a de, usakI cikitsA kA Arambha na kare // 22 // durbalo'tiSAvyApto hanumanyAgrahAplutaH / prANAzcorasi vartante yasya taM tvAturaM tyajet // 23 // jisakI ThoDhI kI nAr3I jakar3a gayI ho, durbala pipAsA klAnta ho aura prANavAyu hRdaya meM ho, arthAt hRdaya meM udvega (kaMpa)ho aise rogI ko vaidya chor3a de, maraNAsanna samajhakara usakI cikitsA na kare // 23 // nAyacchate na labhate sukhaM kiJcidapi kvacita / kSINamAMsabalAhAraH sa mariSyati satvaram // 24 // jo rogI kisI bhI sthiti meM kucha bhI zAnti ko prApta na ho sarvadA udvigna ho aura kahIM para bhI sukha prApta na ho, bala aura mAMsa rahita, durbala evaM nirbala ho AhAra rahita kSudhA manda hone ke kAraNa tyaktAhAra ho gayA ho, vaha rogI jalda hI maregA, aisA samajha kara use chor3a de usakI cikitsA na kare // 24 / / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho'dhyAyaH viruddhahetavo rogA viruddhopakramA bhRzam / vegatazcAtivarddhante yasya zIghra sa nakSyate // 25 // jisake viruddha hetu vAle aneka roma utpanna ho gaye hoM aura unakA upakrama bhI viruddha ho, jaise eka upadrava kA upazama karate haiM to dUsarA upadrava atyadhika ho jAtA hai aura ve roga athavA upadrava bar3e vega se atyadhika svarUpa meM bar3hate haiM to vaha rogI zIghra hI naSTa ho jAyagA, usI dina mara jAyagA // 25 // ahaNImAMsarudhiraM balaM jJAnaM ca rogtaa| kSIyante tvarayaitAni nyasya kSipraM sa naMkSyate // 26 // grahaNI- malagrAhikA zakti, mAMsa, rudhira, bala, jJAna aura rogajvarAdigata saMtApAdi-jisake eka dama jaldI se naSTa ho jaoNya vaha jaldI hI mara jAyagA, saMgrahaNI vAloM ke antima dina dasta banda ho jAte haiM, dasta banda hone ke samanantara kevala eka dina yA pandraha ghaMTA jItA hai, kabhI 2 eka dama sahasA sarvathA jvara utara jAne para bhI vaha do tIna ghaMTe meM mara jAtA hai, ataH sarvathA eka dama jvara utArane kA yatna na kare // 26 // vikArAH sahasA yasya parisarpanti srvtH| prakRtihIyate cApi taM mRtyunayate haThAt // 27 // jisa rogI ke vikAra-upadrava sarvatobhAva se sahasA bar3ha jaoNya aura prakRti (svabhAva) bhinna prakAra kI ho jAya, use mRtyu avazya le jAyagI // 27 // pratilomAnulomabhyAM saMsRjyante rujo bhRzam / grahaNI yasya hInA syAt sa pakSAnnAdhikaM vaset // 28 // jisakA roga pratiloma aura anuloma se yukta ho arthAt kabhI ghaTe aura kabhI sahasA adhika ho jAya aura malagrAhikA zakti Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 rogimRtyuvijJAne grahaNI-hIna, (kamajora) ho jAya, to phira vaha eka pakSa se adhika nahIM jIyegA // 28 // rogopadravayuktasya durbalasyAlpamaznataH / bahumUtrapurISasya maraNaM tasya nizcitam // 29 // * jo rogI upadravayukta ho arthAt kAsa zvAsa zothAdika upadrava jisake utpanna ho gaye hoM aura durbala-balarahita tathA kRza, alpabhojI jisakA AhAra atyalpa raha gayA ho, parantu mUtra aura purISa bahuta hotA ho usakA maraNa nizcita hai, balAnurUpa dina mAsa kI kalpanA kare, adhika se adhika tIna mAsa yA tIna dina meM mara jAyagA // 26 // abhyAsAdadhikaM bhuGkte dulo bhRshmaaturH| svalpamUtrapurISo yastaM bhiSak parivarjayet // 30 // - jo rogI abhyAsa se atyadhika bhojana karatA hai, parantu atyanta durbala hotA jAtA hai aura adhika bhojana karane para bhI mUtra aura pUrISa thor3A hotA hai, bhojana ke anurUpa mUtra purISa nahIM hotA hai aise rogI ko vaidya chor3a de usakI cikitsA na kare; kyoMki vaha asAdhya ( avazya maraNonmukha ) hai // 30 // svastho vyAdhivihIno yo bhuGkte bhojyaM ythecchyaa| zazvaca balavarNAbhyAM hIyate na sa jIvati // 31 // jo svastha hai evaM kisI prakAra kI bImArI bhI nahIM hai, yatheccha jaisA jitanA sadA bhojana karatA thA vaise hI bhojana karatA hai, bhojana meM nyUnAdhika vikAra nahIM hai parantu pratidina kramazaH bala evaM prabhA (chavi) se kama hotA jAtA hai arthAt bala varNa ghaTatA jAtA hai, vaha nahIM jIyegA, cha mahIne yA tIna mahIne meM avazya mara jAyagA // 31 / / netre cordhvagate yasya manye cAnatakampane / tRSArtaH zuSkatAluzca nirbalaH sa mariSyati // 32 // Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho'dhyAyaH 53 jisake netra Uara car3he huye hoM aura netroM kI dhamanI kaMpanazIla nIce jhukI huI hoM, tRSArta-pipAsA zAnta na ho aura tAlu pradeza sUkhA ho tathA nirbala ( bala rahita ) ho vaha avazya mara jAyagA, doSa sthiti ke anurUpa samaya kI vaidya svata: kalpanA kare // 32 // yasya sthUlau kapolau sto jvarakAsau ca dAruNau / nAbhinandati cApyannaM zUlavAn sa mRtopamaH // 33 // jisa zUla rogI ke kapola sthUla ho jAya aura jvara khAMsI ugra rUpa se bar3ha jAya, anna se ruci haTa jAya, kucha bhI bhojana na kare, use maraNAsanna samajhe // 33 // yasya bhravau nipatitau jihvA syAta knnttkaacitaa| UrdhvavyAvRttajihvAkSaH sa mariSyati satvaram // 34 // jisakI bhRkuTI, bhauMheM nIce kI tarapha jhuka jAya~ aura jihvA kaNTakoM se yukta ho jAya arthAt jIbha para kAMTe 2 me mAlUma deM, koI vastu khAI na jA ske| tathA jihvA aura A~khe ulaTa jA~ya athavA TeDhI ho jAya~ vaha jaldI hI mara jAyagA // 34 // zephazccAtyarthamutsitaM bRpaNau niHsRtau bhRzam / yadvA tayorviparyAso vikRtyA mRtyubAdhakam // 35 // - zephasa-jananendriya atyanta daba jAya, bhItara kI tarafa calI jAya aura vaSaNa-aNDakoza bAhara kI tarapha bar3ha kara A jAMya, athavA viparIta ho jAMya jananendriya atyadhika bar3ha jAya aura vRSaNa antargata ho jAya to yaha vikRti mRtyu kI bodhikA hotI hai, parantu aNDakozoM meM jala bar3ha jAne se athavA vAyu mAMsa medA ke bar3ha jAne se indriya meM hrAsa ho jAne para ariSTa kI kalpanA nahIM karanA // 35 // Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 rogimRtyuvijJAne saGaghIbhUtaM bhavenmAMsaM tvayA'sthi vilokyate / anaznato'lpabhojyasya jIvanaM mAsamAtrakam // 36 // jisakA mAMsa ikTThA ho jAya aura jahA~ se mAMsa gayA hai vahA~ kI asthi-haDDI-tvacA ke madhya meM spaSTa dikhAI de, mandAgni, bhojanarahita athavA alpa bhojana ho usakA jIvana kevala 1 mAsa kA hai, arthAt vaha eka mAsa mAtra jiyegA / 36 // yadagnivezaH samudairayatsvake cikitskaanaamupkaarke'dbhute| sudhAsadRkSe carake suvarNitaM mayA'tmasAtkRtya tadeva gumphitam // 37 // iti zrI mahAmahopAdhyAya paM0 mathurAprasAdakRte rogimRtyuvijJAne caturtho'dhyAyaH / jo agniveza RSi jI ne vaidyoM ke upakAraka adbhuta amRta sadRza carakasaMhitA nAmaka apane grantha meM uttama prakAra se varNana kiyA hai, usIko zlokabaddha karake maiMne varNana kiyA hai| caraka-granthAnukUla hI isa ariSTa prakaraNa ko smjho| iti zrI ma0 ma0 paM0 mathurAprasAdakRta rogi mRtyuvijJAna kA caturtha adhyAya samApta / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'dhyAyaH pakSmANi syurjaTAvanti yaizca dRSTinirudhyate / yasya rugNasya taM vaidyo na cikitseta kathaMcana // 1 // jisa rogI ke A~kha para kI byannI arthAt palakoM ke bAla aise jaTAyukta ho rjAya ki jisase usa rogI kI dRSTi rukajAya, kucha bhI dikhAI na par3e, usa rogI kI vaidya kathamapi cikitsA na kare, vaha avazya usI mAsa meM maraNAsanna hai // 1 // zuSyato netrapaTale ucchnatvaM samAgate / netrayorapi dAhaH syAt yasya so'ntaM gamiSyati // 2 // zuSka netra paTala-A~khoM ke poTe yadi sUja jAMya aura netroM meM dAha-jalana jisake utpanna ho jAya vaha avazya zIghra hI mRtyu ko prApta hogA // 2 // bhruvorvA mUrdhni padyAvad rekhAH syurbahavaH sphuttaaH| apUrvA akRtA yasya sa jIvati dinatrayam // 3 // jisa rogI ke bhauMhoM meM athavA zira ke vAloM meM mArga kI taraha aneka rekhAe~ spaSTa apUrva (prathama vAloM meM nahIM par3atI ho aura kRtrima nahIM ho kintu prAkRtika rugNAvasthA meM) par3I hoM vaha rogI tIna dina jiyegA // 3 // rugNastu tridinaM jIvedarugNaH SaD dinAni ca / prAyazcaitadarugNe tu kacideva vilokyate // 4 // rugNa-bImAra ke yadi pUrvokta rekhAyeM par3a jAya to kevala tIna dina jiyegA aura yadi svastha nIroga ke pUrvokta rekhAyeM par3a jAya Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 rogimRtyuvijJAne to vaha cha dina jiyegA, ye pUrvokta rekhAyeM prAyaH rogI ke hI dekhI gayIM haiM svastha nIrogI ke kabhI kahIM para hotI haiM // 4 // abhyaGgarahitAH kezAH dRshynte'bhynggsnibhaaH| yasyAturasya sa jJeyo bhiSagbhiH svalpajIvanaH // 5 // jisa rogI ke tailAdi abhyaGga rahita rUkSa keza, abhyaGga sahita tala se yukta se mAlUma deM vaha rugNa thor3e hI samaya meMvazya mara jAya, yaha jAno // 5 // yasya cotpATitAH kezA na budhyante kathaMcana / sa rugNo bA'pyarugNo vA SaDarAtrAnAdhikaM vaset // 6 // jisake utpATita-khIMcakara ukhAr3e hue bAla kathamapi mAlUma na deM baha rugNa bImAra ho athavA arugNa (svastha) ho cha rAtri se adhika nahIM jiyegA // 6 // sarujo nAsikAvaMzaH pRthutvaM yasya gacchati / ucchUnavadanucchUnaH sa vayo bhiSajAM varaiH // 7 // jisa rogI kA nAsikAvaMza pRthu pUrvApekSayA lambA mAlUma de aura sUjA to nahIM ho parantu sUjA sA mAlUma de, use uttama vaidya asAdhya samajhakara chor3a de, vaha avazya svalpa dinoM meM mara jAyagA // 7 // .. yasya nAsA'tivakrA syAd atyantaM saMvRtA'pi ca / - yadvA'tivivRtA zuSkA taM vidyAd vigatAyuSam // 8 // jisa rogI kI nAsikA atyanta vakra Ter3hI ho jAya aura nAsikAchidra-nathunA sarvathA saMvRta ho jAya arthAt banda ho jAya, athavA viparIta ho jAtha arthAt nAsikA to atyanta TeDhI ho parantu nAsikAchidra zuSka aura sarvathA phaile khule huye hau, use vigatAyuSa-arthAt usakA jIvana samApta ho gayA hai-aisA samajhe // 8 // Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'dhyAyaH yasyAsyazabdazithilAvoSThau zuklAtilohitau / zyAvau nIlau ca vikRtau taM rugNaM parivarjayet // 9 // jisa rogI ke oSTha mukha ke zabda meM zithila hauM arthAt zabda karane meM oSTha pUrI taraha se kArya na kara sakeM, tathA zukla athavA atyanta lAla yA kAle yA nIle yA vikRta-vikAra-ko prApta hoM usa rogI ko chor3a deM, use maraNAsanna samajhakara javAba de deM // 6 // yasya zvetatarA dantAH puSpitAH paGkasaMvRtAH / vikRtyaivAzu jAyante na sa rogAtpramucyate // 10 // jisake dA~ta khile hue puSpa ke samAna atyanta zveta hoM aura vikRti se zIghra hI paGka se-arthAt dA~toM ke mela se Dhaka jAya~, vaha rogI usa roga se acchA nahIM hogA // 10 // zUnA visarpiNI zyAvA zuSkA bigtcetnaa| kaNTakopacitA gurvI stabdhA jihvA'ntakArikA // 11 // jisakI jihvA sUjI-phailI-huI kAlI, aura sUkhI huI khuzka ho tathA vigata cetanA-jJAna aura caitanyarahita-ho tathA kaNTakoM se vyApta jihvA para kA~Te se hoM, gurvI aura stabdha-jar3a ho to vaha antakarI prANAnta karane vAlI hotI hai // 11 // dIrghamucchvasya yo hrasvaM punaniHzvasya tAmyati / kramazo vigatajJAnaM taM bhiSaka parivarjayet // 12 // jo rogI dIrgha uchavAsa lekara phira hrasva-halakA-zvAsa lete hue duHkhI ho aura kramazaH dhIre-dhIre jJAnazUnya hotA ho, use vaidya chor3a de, vaha avazya jaldI maregA // 12 // avicchinnajalaM yasya ghrANAdvA netrato vahet / atIsArI jvarI cApi na jIbati kathaMcana // 13 // Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 rogimRtyuvijJAne jisake nAsikA athavA netroM se avicchinna jala bahatA ho, vaha atIsArI-atIsAra roga vAlA athavA jvarI-jvara roga vAlA kisI prakAra bhI nahIM jIyegA, vaha tIna-yA pA~ca dinoM meM mara jAyagA // 13 // pANipAdaM tathA manye tAla caivAtizItalam / . AyuHkSaye tu jAyante krarANi mRdulAni vA // 14 // hAtha paira tathA grIvA-kaNTha ke pazcAt bhAga kI donoM zirA-nAr3I aura tAlupradeza maraNa samaya meM arthAt maraNa se kucha pUrva kramazaH atyanta zItala-ThaMDhe ho jAte haiM aura yA to atyanta kaThora ho jAyage athavA atyanta mRdula komala ho jAya~ge // 14 // jAnunA jAnusaMghaTTaH padorudyamya pAtanam / vaktrasya muhurAyAmo mumUrSu avate tvarA // 15 // jo apanI jAnu se jAnu ko ghaTTa, arthAt-jaMghA se jaMghA ko ghise aura bAraMbAra pairoM ko uThAkara paTake aura mukha ko bAraMbAra phailAve, use jaldI marane vAlA, sannipAtI usI dina marane vAlA samajhe // 15 // rugNo'jJAnena kASThAdyaH likhed bhUmi ziroruhAn / nakhaizchindenakhAn dantaiyaH sa dIrgha na jIvati // 16 // jo atyadhika rugNa ajJAna se (jJAna pUrvaka na hokara) kASThAdi se kASTha a~gulI athavA tRNAdika se bhUmi meM athavA apane vistara yA bhitti meM athavA jo pAsa meM dekhe usa para kucha likhe, athavA ajJAna pUrvaka nakhoM se bAloM ko kATe, athavA dA~toM se nakhoM ko kATe, vaha dIrghakAla taka nahIM jiyegA, kintu tIsare dina mara jAyagA // 16 // dantAn khAdati yo jAgrat azAntyA'tirudan hasan / na ca duHkhaM vijAnAdi yaH sa mRtyumukhaM gataH // 17 // Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'dhyAyaH 56. jo rogI jAgrad avasthA meM dA~toM se dA~toM ko khAtA hai arthAt dA~toM ko kirratA hai, azAnti se atyanta rotA hai, athavA kabhI ha~satA hai aura duHkha ko nahIM jAnatA vaha rogI mRtyumukha prApta hai, usI dina caubIsa ghaMToM meM mara jAyagA / / 17 / / muhusenmuhuH daveDet zayyAM pAdena tADayet / kareNa mRgayet kiMcit sa jIvati dinatrayam // 18 // jo rogI bAraMbAra ha~se arthAt aprAsaGgika kAraNa ke binA hI bAraMbAra ha~se, tathA bAraMbAra kSveDA - siMhanAda kare - garje, aura pairoM se zayyA kA tAr3ana kare, arthAt bAraMbAra paira uThAkara zayyA para paTake aura ajJAnapUrvaka hAtha se apanI khATapara athavA idhara udhara kucha DhU~r3he, vaha tIna dina jiyegA // 18 // grIvA zIrSa na vahate na pRSThaM bhAramAtmanaH / na hanuH piNDamAsyasthaM yasya sa tridinAvadhiH // 19 // jisa rogI kI grIvA zira ko na dhAraNa kara sake, arthAt zira jhukA huA grIvA TUTI sI pratIta ho, tathA pITha zarIra ke bhAra ko na samhAla sake, athavA hanu-mukhakA adhobhAga Asya-mukha ke Urdhva bhAga ko dhAraNa na kara sake, arthAt mukhakA adhobhAga : ThoDhI Adi vikRta ho jAya, vaha usI dina yA tIna dina ke madhya meM avazya mara jAyagA / usake jIvana kI tIna dina kI avadhi hai / / 16 / / akasmAjjvara saMtApa stRSA mUrcchA balacayaH / sandhivizleSaNaM cApi yasya syAtsa mumUrSukaH // 20 // jisake jvara kA saMtApa, pyAsa, mUrchA aura bala, inakA kSaya aka smAt eka dama ho jAya aura sandhi vizleSaNa - hAMtha paira Adi kI sandhiyA~ pRthak 2 ho jAya~ vaha mumUrSu hai, usI samaya cAra cha ghaMToM meM maregA / / 20 / / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rogimRtyuvijJAne yasya jihvo lagnA syAt lAlAticyavate mukhAt / svedajvaropataptazcejjIvanaM tasya durlabham // 21 // jisa rogI kI jilA Upara nAlu meM laga jAya, aura mukha se lAlA (lAra) atyadhika gire, aura sveda-pasInA paryApta ho-paraMtu jvara kA saMtApa adhika ho, usakA jInA durlabha hai| prAyaH vaha nahIM jiyegA // 21 // jihvA kaNThamanuprAptA nAnaM yAti tataH param / balaM ca dhIyate'tyartha jIvanAntaM sa yAsyati // 22 // jisakI jihvA kaNTha meM laga jAya aura anna kaNTha ke Age nahIM jAya, bala atyanta kSINa ho jAya, vaha jIva (jantu) mRtyu ko prApta ho jAyagA, usa kI cikitsA nahIM hai // 22 // ziro vikSipate kaSTAt muzcayitvA svako krau| lalATaprastasvedaH zlathavandho mRtopamaH // 23 // apane donoM hAthoM ko chur3Akara bar3e hI kaSTa se zira ko ghumA sakatA ho lalATa-mastaka se pasInA atyadhika AtA ho aura hAtha paira Adi ke nAr3I-bandhana DhIle ho gaye hoM, vaha mRta-mare huye ke sadRza hai, usakI cikitsA nahIM kare // 23 // yasya syAtAM parisaste kapize harite dRzau / tasya nAzakaro vyAdhivinAzyaivopazAmyati // 24 // jisake donoM netra ghUma jA~ya athavA apane bandhanoM ko chor3a deM aura rUpAntara ko prApta kapiza-dhUmravarNa ke ho jAMya arthAt kucha pIlApana lAlimA liye ho jAya, athavA harita varNa ke ho jAya usakI byAdhi vinAza kAriNI hai, usa rogI ko mAra karake hI jAyagI, arthAt vaha usI roga se maregA // 24 // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'dhyAyaH vyAdhInAM cayamApannaH zuSkAsyo jJAnavarjitaH / yastaM luptakriyAbhogaM jJAtvA maraNamAdizet // 25 // jo rogI vyAdhiyoM ke samudAya ko prApta ho arthAt jise aneka roga utpanna ho gaye hoM, zuSkAsya-pipAsA se mukha sUkhatA ho arthAt pipAsA zAnta na ho aura jJAnarahita ho, isa prakAra ke kriyA bhoga zUnya usa rogI ko samajhakara usake maraNa ko kaha de, usa maraNAsanna kI cikitsA na kare / / 25 / / saMvRtA lomakUpAH syuH zirAzca haritA api / amlAbhilASo yasya syAtsa pittAnmRtyumApnuyAt // 26 // 1 jisake saba romakUpa saMvRta - Dhaka jAya~ aura naseM haritavarNa kI ho jAya~, tathA khaTTA khAne kI vizeSa icchA ho, vaha pitta roga se avazya zIghra maregA // 26 // prabhayA zobhate'tyartha zarIraM cAtizuSyati / 61 balaM yasya kSayaM yAti taM yakSmA nAzayiSyati // 27 // jisakI prabhA atyadhika zobhAyamAna ho, arthAt zarIra kI kAnti bar3ha jAya parantu zarIra atyadhika sUkhatA jAtA ho, aura usake bala kA kramazaH nAza hotA ho usa rogI ko yakSmA mAra degA, arthAt asAdhya yakSmA utpanna hokara use mAregA // / 27 // aMsAbhitApa zrAnAhazchardanaM zoNitasya ca / pArzva zUlaM ca hikAH syuryasya zoSazca so'ntabhAk // 28 // jisake aMsAbhitApa ho sadA pArzva bhAga abhitapta rahatA ho aura AnAha - sadA peTa car3hA rahatA ho, kabhI-kabhI rudhira kI kai- damana hotI ho, pArzvazUla ho, hikkAoM kA jora ho, adhika hikkA AtI ho - aura zarIra meM zotha ho gayA ho vaha avazya zIghra usI dina maregA / / 28 / / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rogimRtyuvijJAne kuSThI zobhI ca yakSmApto madhumehI tathodarI / balamAMsavihInAH syu-rduzcikitsyatamA matAH // 29 // kuSThI kuSTha roga vAlA, zothI - jisake zarIra meM sojA ho, yakSmApta jo yakSyA rogAkrAnta ho, madhumehI - madhumeha mUtra meM atyadhika madhubhAga utpanna ho, pipIlikA pezAba para adhika AtI ho aura udarI udararogI, yadi ye bala mAMsa kSINa ho jAya arthAt nitAnta nirbala zakti rahita ho jAya aura mAMsa vihIna durbala ho jAya, to sarvathA duzcikitsya kaSTa sAdhya haiM // 26 // 62 vAtavyAdhirapasmArI gulmI cApathya sevinaH / ete mAMsabalonmuktA zracikitsyA bhiSagvaraiH // 30 // vAtavyAdhi - vAtavyAdhi rogAkrAnta, gaThiyA deha meM darda, deha meM zojisa ho jAnA, ityAdi kaI prakAra se vAtavyAdhi mAnI jAtI hai, avizeSAt kisI prakAra kI bhI kyoM na ho, sabhI vAtavyAdhi pada se mAnI jAya~gI, apasmArI - mirgI roga vAlA, gulmI - jisake zarIra meM atyadhika bar3A phor3A ho, athavA duHkhada aneka piDikA - phor3e hoM, aura apathya sevI - paraheja nahIM karane vAlA, isa prakAra ke rogI bala mAMsa rahita arthAt nirbala aura durbala nitAnta duzcikitsya haiM, uttama vaidya inakI cikitsA na kare / ataH bala mAMsa rahita kadAcit hI sAdhya ho sakatA hai, kyoMki kAlAntara meM ariSTa jaba utpanna ho jAya - to usa ariSTa ko dekhakara parityAga kara de / / 30 / / upadraveNa rahitAn vikAraparivarjitAn / pUrvoktAnsakalAnetAn cikitseta rasaibhiSak // 31 // upadravoM se rahita arthAt kisI prakAra ke ghAtaka upadrava utpanna nahIM hue hoM aura vikAra se rahita - kisI ke vikRta lakSaNa utpanna na hoM isa prakAra ke pUrvokta vAtavyAdhi apasmArI Adi rogiyoM kI vaidya Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'dhyAyaH 63 rasAdika se cikitsA kre| ariSTa ke utpanna na hone se sarvathA acikitsya nahIM haiM // 31 // recanAd vigatAnAho mahAbhiH samarditaH / noraktaH punarAmmAnI yaH sa vADhaM prakSyati // 32 // yadi recana se AnAha-aphArA acchA ho jAya, parantu pipAsA atyadhika ho jAya, aura nIrakta-rudhira rahita nitAnta durbala, asthi carmAvaziSTa ho aura yadi punaH AdhmAna ho jAya to vaha nizcaya se mRtyu ko prApta hogA aura yadi punaH AdhmAna nahIM hotA hai to cikitsA karate hue bala rudhira Adi avazya A jAyagA, kintu dvitIyAvRtta AdhmAna hI ghAtaka ariSTa hai // 32 // kaNThorasormukhasyApi vibaddhatvAca yo nrH| peyaM pAtuM na zaknoti sa tu vADhaM mariSyati // 33 // jo rogI yA nIrogI kaNTha aura uras-chAtI tathA mukha ke vibaddha hone se peya bhI nahIM pI sakatA, vaha nizcaya hI mara jAyagA, kyoMki prANa poSaka koI padArtha nahIM pahu~catA // 33 // svarasya durbalImA kSayaM ca balavarNayoH / akasmAd rogavRddhiM ca vilokya gadinaM tyajet // 34 // jisakA svara durbala ho gayA ho arthAt jhInI AvAja ho aura bala tathA ceSTA zarIra ke svarUpa Adi kA kSaya-nAza ho gayA ho, aura akasmAt-vizeSa kAraNa ke binA sahasA roga kI vRddhi dekha kara usI rogI ko asAdhya maraNa samajha kara chor3a de // 34 // UvazvAsI gatoSmA ca shulophtvNkssnnH| duHkhaM cApyabhigacchan yastaM miSaka parivarjayet // 35 // UrdhvazvAsI-jise UrdhvazvAsa utpanna ho gayA ho aura zarIra meM USmA nahIM ho arthAt zarIra ThaMDhA ho gayA ho, tathA vaGa kSaNa-UruoM Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 rogimRtyuvijJAne ke sandhisthAna meM zUla hotI ho aura duHkha ko prApta ho, arthAt becainI zarIra vedanAdi se kaSTa ho, isa prakAra ke rogI ko vaidya mumUrSu samajha kara chor3a de // 35 // apasvaraM truvan yastu svasyAptaM maraNaM vadet / apasvanaM ca zRNuyAt tasyAptaM maraNaM vadet // 36 // . jisakA zabda apasvara ho arthAt jisakA svara kharAba ho gayA ho, aura bAra 2 apane maraNa ko kahatA ho aura apasvana ko sune, zabdarahita AkAza se Ate hue zabda ko sune, binA zabda ke zabda sune, usakA maraNa prApta hai, yaha samajhe // 36 // sahasaiva jvaro yasya durvalasyopazAmyati / tasyApi jIvanaM kiMcit saMzaye pratitiSThati // 37 // jisa jvarI durbala rogI kA jvara sahasA-ekadama akasmAt zAnta ho jAtA hai, usakA jIvana saMzayAspada hai, yadi nAr3I ThIka hai to '' yatna kare, anyathA nahIM // 37 / / bhepajaivividhairmAsaM rasaizcopacaret kriyAm / yadi lAbhaM na labhate tamasAdhyaM vadettadA // 38 // aneka prakAra ke kvAtha cUrNa avalehAdi se aura rasAbhrAdika se eka mAsa taka upacAra-ThIka prakAra se pathyAdi pAlana se cikitsA kare, paraMtu phira bhI yadi lAbha nahIM ho to use asAdhya smjhe| ariSTa jJAna kA tadviSayaka prakAra batAte usakI parIkSA kare // 38 // purISavIyaniSThayUtAnyapa madhye ca pAtayet / majjanti ced vijAnIyAd asAdhyo'yaM mariSyati // 39 // usa rogI kA purISa-viSThA pAkhAnA, vIrya aura niSThaya ta-thUka kucha kapha sahita hone para spaSTa pratIti ho sakegI, inameM se kisI ko Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'dhyAyaH jala meM DAle, yadi jala ke madhya meM DUba jAya~ to usa rogI ko asAdhya samajho, vaha avazya hI mara jAyagA // 39 // dRzyante bahavo varNA niSThayate yasya rogiNaH / cedapaH prApya sIdeyuna sa jIvati mRtyubhAk // 40 // - jisa rogI ke thUka meM aneka prakAra ke varNa-raGga dIkha par3eM, paraMtu ve saba jala meM thUka ke prApta hone para naSTa ho jAya~ vaha nahIM jiiyegaa| avazya hI tIna mAsa ke andara-athavA doSAdhikya meM eka mAsa meM mara jAyagA // 40 // pittamuSNAnugaM yasya zaMkhau prApya vimarchati / sa rogaH zaMkhako nAmnA rugNaM hanti tribhidinaiH||41|| jisa manuSya kA uSNatAnuga pitta zaMkha-lalATa ke asthibhAga ko arthAt kanapaTI pradeza ko prApta hokara usakI lAlimA naSTa ho jAya isI prakAra uThatI rahe athavA dIrgha hokara naSTa ho vaha zaMkhaka roga kahalatA hai, yaha asAdhya roga hai, aura zaMkhaka rogI kevala tIna dina jIvita rahatA hai // 41 // phenilaM rudhiraM yasya mukhAtpracyavate muhuH| kukSizca tudyate zUlaiH sa vo yamalAlitaH // 42 // jisake mukha se phenayukta rudhira vAraM vAra gire aura pArzva bhAga meM pIr3A yA zUla hone se duHkhI ho, vaha rogI yamarAja gRhIta hai, aisA samajha kara use chor3a de, usakI cikitsA na kare // 42 // vegAnmAMsabalau kSINau rogvRddhirrockH| jAyante yasya rugNasya trINyahAni sa jIvati // 3 // jisa rogI ke vega se bar3I jaldI mAMsa aura bala kSINa ho jAya aura prakRta jo roga usa samaya ho usakI vRddhi tathA arocakatA Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 rogimRtyuvijJAne bhojana ke liye atyanta aruci ho jAya, aisA rogI kevala tIna dina jiyegA ||43 // mRtyUpakaNThamAyAte rugNe vaidyo vibhAvayet |..prilkssyaiv nizcityA - riTajJAtA tyajetpunaH // 44 // mRtyu ke samIpa meM prApta rogI ko vaidya acchI taraha dekhe aura ariSTa ke lakSaNa ko dekha kara usa ariSTa kA pUrNarUpeNa nizcaya kara ke hI usa rogI kA parityAga kare / tAparya yaha hai ki ariSTajJAna ke nizcaya se hI rogI kA tyAga kare, ariSTAbhAsa meM nahIM aura jaba taka ariSTa utpanna nahIM ho taba taka avazya cikitsA kare // 44 // punarvasoreva vacaH pramANato nidarzito'yaM sadariSTasaMcayaH / bhavecca yajjJAnabalA ccikitsakaH samAsu lokeSu cikitsakAgraNIH // 45 // iti zrImahAmahopAdhyAya paM0 mathurAprasAdakRte rogimRtyuvijJAne paJcamo'dhyAyaH / yaha uttama ariSTa kA saMgraha punarvasu- carakanirmAtA zrIpataJjali RSi jI ke vacanAnusAra maiMne kahA hai, jisa ariSTa jJAna se vaha vaidya sabhAoM meM aura samasta vaidyoM meM cikitsakAgraNI sarvazra eSTha vaidya ho jAyagA / / 45 / / iti zrI ma0 ma0 paM0 mathurAprasAda kRta rogimRtyuvijJAna kA paJcama adhyAya samApta / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha SaSTho'dhyAyaH mumUrSuNAmidaM jJAnamudIryate / zIghrameva yena spRSTo hyariSTena na jIvati kathaMcana // 1 // zIghra jaldI- maraNAsannoM kA yaha jJAna maiM kahatA hU~, ki jisa jisa ariSTa se spRSTa ( yukta) rogI kabhI bhI nahIM jItA hai, avazya hI maraNonmukha hai // 1 // vAtaSThIlAH susaMvRttAH jAyante hRdi dAruNAH / tRSAbhizcAbhitaptasya prANA gacchanti satvaram // 2 // atyanta dAruNa, susaMvRtta - ba~dhI huI vAtaSThIlA vAyu kI gucchI jisake hRdaya meM utpanna ho, arthAt atyanta pIr3Ajanaka jisake hRdaya meM vAyu kI granthi utpanna hoM aura pipAsA atyadhika use saMtapta kare, pipAsA zAnta na ho, vaha zIghra hI maregA // 2 // nRdehe vicaran vAto vakrAM nItvA ca nAsikAm / piNDike zithile kRtvA sadyo harati jIvitam // 3 // manuSya ke zarIra meM ghUmatA huA vAyu jisakI nAsikA ko TeDhI kara de aura pir3ikAoM ko paira kI phIliyoM ko zithila kara de, usake prANa jaldI nikala jAya~ge, vaha bahuta kAla taka nahIM ThaharegA / bhruvau nipatite sthAnA-dantardAhazca dAruNaH / tararastvasau rogo yasya syAtsa mRtopamaH // 4 // - bhrukuTI jisakI gira jA~ya, arthAt bhauM A jAya aura hRdaya meM dAruNa dAha ho, hikkA adhika AveM, yaha hikkAkara roga jisako ukta lakSaNayukta utpanna ho jAya vaha mRta puruSa ke samAna hai, arthAta zIghra hI maregA // 4 // apane sthAna se nIce Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rogimRtyuvijJAne kSINazoNitamAMsasya vAtazcordhvagativan / / ume manye samIkRtya prANAn harati satvaram / / 5 // jisakA rudhira aura mAMsa kSINa ho gayA ho, usakA vAyu UrdhvagAmI hotA huA donoM manyAoM ko arthAt grIvA kI donoM nAr3iyoM ko barAbara karatA huA, arthAt donoM nAr3iyoM ko milAkara zIghra hI prANa hara letA hai, aisI sthiti meM zIghra maregA // 5 // .. antaraiva gudaM gacchan nAmi ca sahasA'nilaH / kRzayan baMkSaNau gRhNan sadyo harati jIvitam // 6 // nAbhi aura gudA ke madhya meM sahasA calA huA, arthAt eka dama se nAbhi aura gudA ke madhya meM jora se jAtA haA, durbala usa rogI ko karatA huA, vaMkSaNa-pArzva pradeza ko pakar3atA huA arthAt pArzva-pradeza meM ghora vedanA utpanna karatA huA anila (vAyu) jaldI , hI usa rogI ko mAra detA hai, arthAt vaha maraNAsanna hai // 6 // vitataH pArzvakAgreSu gRhvan vakSazca maarutH| stimitasyAyatAkSasya prANAn harati satvaram // 7 // pArzva ke agrabhAga meM vitata (vistIrNa) phailA huA pratIta ho, arthAt pArzva ke agrabhAga meM vedanA ho aura chAtI ko jakar3e hue mAruta (vAyu) nizcala aura A~khoM ko phailAye hue prANI ke jIva ko jaldI hara letA hai, vaha mumUrSu hai // 7 // gudaM ca hRdayaM come gRhItvA pavano blii| hinasti tvaritaM prANAn durbalasya vizeSataH // 8 // balI-utkRSTa sarva zaktimAn (kyoMki "pittaH paGguH kaphaH paGguH paGgavo maladhAtavaH / vAyunA yatra nIyante tatra gacchanti meghavat") vAyu gudA aura hRdaya ko sAtha hI grahaNa karatA huA prANoM kA zIghra Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 SaSTho'dhyAyaH nAza kara detA hai, durbala ko vizeSa kara arthAt vaha avazya jaldI maregA // 8 // gudavakSaNayormadhye vicaran mAruto blii| zvAsamutpAdayaMzcApi vyAdhitaM hanti satvaram // 9 // balI vAyu gudA aura vaMkSaNa ke madhya meM calatA huA, zvAsa ko utpanna kara zIghra hI rogI ko mAra detA hai / / 6 / / nAbhitrastiziromUtra-purISANi prbhjnH| vivadhya janayan zUlaM sadyo muSNAti jIvitam // 14 // . prabhaJjana-mahAn ugra vAyu nAbhi, vasti (nAbhi ke adhobhAga kI zirA) mUtrAzaya, zira-mastaka, mUtra aura purISa ko bA~dha kara zUla ko utpanna karatA huA zIghra hI prANoM ko hara letA hai, arthAt vaha mumUrSu (maraNAsanna) hai // 10 // tudyete vaMkSaNau yasya zUlavAtena sarvataH / purISaM midyate tRSNA vardhate sa brajed drutam // 11 // jisakA vaGa kSaNa-UruoM kA sandhisthAna, zUlajanaka vAyu se atyadhika sarvatobhAva se vedanA karai aura mala phaTa gayA ho, tathA pipAsA atyadhika ho, vaha jalda hI maraNonmukha paraloka jA rahA hai| mArutenApluto dehaH kevalaM yasya dRzyate / / bhinna purISa tRSNA ca sa prANAMstvaritaM tyajet // 12 // jisakA zarIra kevala-sarvataH vAyu se vyApta ho aura mala phaTa gayA ho arthAt pAkhAnA chitarA sA ho, tathA pipAsA atyadhika ho vaha mRta samAna zIghra hI maranevAlA hai // 12 // ... bhRzaM vAtena zothaH syoccharIre yasya dehinaH / purISaM bhidyate tRSNA vardhate sa mRtopamaH // 13 // . Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rogimRtyuvijJAne jisake zarIra meM vAyujanya zobhA atyadhika ho, aura mala phaTa gayA ho tathA pipAsA atyadhika ho, vaha mRta samAna zIghra hI marane vAlA hai // 13 // AmAzayasamutthAnA yasya syAtparikartikA / tRSNA gudagrahazcograH sa jJeyo maraNonmukhaH // 14 // jisake AmAzaya se utpanna kaiMcI ke kATa ke samAna, vedanA-ugra pIDA ho, tRSNA ho, aura ugra-bhayaMkara gudagraha ho, jisameM enemA Adi kArya na kara sake, vaha maraNonmukha hai // 14 // pakvAzayamabhivyApya visaMjJaM vidadhad marut / kaNThe dyadhurakaM zabdaM kurvannAzu vinAzayet // 15 // pakvAzaya meM vyApta hokara jo vAyu rogI ko visaMjJa-ceSTArahita kara de tathA kaNTha meM ghura ghura zabda kare, vaha usa rogI ko zIghra hI mAra degA // 15 // cUrNakena samaM vaktraM dazanAH krdmopmaaH| ziprAyante ca gAtrANi yasya so'sti mumUrSukaH / / 16 // jisakA cUne ke samAna yA pise huye sapheda ATe ke samAna mukha ho jAya aura dA~ta kardama ke samAna maile hoM tathA zarIra ke pratyeka aGga se paryApta sveda-pasInA AtA ho vaha mumUrSu (maranA cAhatA) hai| adhika samaya nahIM ThaharegA // 16 // tRSNAzvAsaziroroga-mohadaurbalyakUjanaiH / / zakadbhedena ca spRSTaH prANAnAzu jihAsati // 17 // jo rogI tRSNA-pipAsA, zvAsa-UrvazvAsa, zirograha-zirovedanA, moha-mUrchA, daurbalya-durbalatA, kUjana-kucha abyakta zabda karanA, arthAt avyakta kA~khanA aura zakRdbheda-vicchinna mala se yukta ho jAya tau vaha jaldI hI prANoM ko tyAgegA // 17 // Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTho'dhyAyaH 71 bhiSagvaro vetti ya eva rogiNaM mumUrSukaM jJAnamayena cakSuSA / sa vijJalokeSa yazasvitAM brajet dhanAni vaidyeSu dhurINatAmapi // iti zrImahAmahopAdhyAya paM0 mathurAprasAda dIkSitakRte rogi mRtyuvijJAne SaSTho'dhyAyaH / jo uttama vaidya jJAnarUpI apanI A~khoM se maraNAsanna rogI ko samajha letA hai arthAt pratyakSa kI taraha dekha letA hai, vaha vidvatsamAja yazasvitA ko prApta hotA hai aura dhana ( uttama vaidya yazasvI hone se ) prApta hotA hai tathA samasta vaidyoM meM kAlajJAna hone ke kAraNa sarvazreSTha mAnA jAtA hai // 18 // iti zrI ma0 ma0 paM0 mathurAprasAda kRta rogimRtyuvijJAna kA SaSTha adhyAya samApta / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha saptamo'dhyAyaH prathAtidIrghakAlena mumUrSa nirgadaM bruve / yajjJAnAja jJAyate lokogIvAsau bhiSagvaraH // 1 // ava ati dIrghakAla meM marane vAle bImArI rahita, paraMtu ariSTa kA lakSaNa jina ke utpanna ho gayA hai, unake maraNa kA samaya kahatA hU~, jisake jJAna se vaha uttama vaidya yogI ke sadRza logoM meM samajhA jAtA hai // 1 // yena dattaM baliM kAkAH kSudhitA nopabhujate / sa varSAbhyantare prANAn parityakSyati nizcayAt // 2 // nIroga svastha athavA rugNa asvastha jisake hAtha se dI huI vali ko bubhukSita kauve nahIM khAte haiM, vaha eka varSa ke madhya meM nizcaya se mara jAyagA // 2 // arundhatI na yaH pazyet saptarSINAM samIpagAm / varSamAtramiha sthitvA paralokaM sa yAsyati // 3 // AkAza meM saptarSi nakSatroM ke samIpa meM sthita arundhatI nakSatra ko jo nahIM dekhatA hai, arthAt jise arundhatI nakSatra nahIM dekha par3atA hai, vaha manuSya eka varSa mAtra isa loka meM Thahara kara phira paraloka calA jAyagA, arthAt mara jAyAgA // 3 // dIpanirvANadurgandhaM na ca jighrati yaH sudhIH / so'pi varSamiha sthitvA paralokaM punarbrajet // 4 // jo vidvAn bujhe huye taila ke dIpa kI gandha ko nahIM sUghatA, arthAt jisako bujhe huye taila ke dIpakI gandha na mAlUma de; vaha bhI kevala eka Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo'dhyAyaH 73 varSe isa loka meM Thahara kara phira paraloka ko calA jaaygaa| eka varSa meM mara jAyagA // 4 // svalpajyotirvikalpastho duzchAyo durmanAH sdaa| ratiM na labhate kvApi sa varSAnnAdhikaM vaset // 5 // svalpa jyoti, A~khoM kI jyoti kama ho athavA zArIrika kAnti kama ho tathA kisI vastu yA kArya kA nizcaya na ho; kintu pratyeka vastu yA kArya kA vikalpa karatA rahe, duzchAya jisakI chAyA ayukta kharAba ho aura sadA udAsamana rahatA ho tathA kahIM para bhI zAnti ko na prApta ho, sadA udvigna sA banA rahe, vaha eka varSa se adhika nahIM jiyegA // 5 // yasya snAtasya dehasthaM zuSyate sakalaM jalam / hRdisthaM naiva zuSyeta varSamAtraM sa jIvati // 6 // jisake snAna karane para samasta deha kA jala sUkha jAya; parantu hRdaya para sthita arthAt chAtI ke adhobhAga kA jala na sUkhe vaha kevala eka varSa aura jiyegaa||6||. svasthasya yasya gAtrasthaM candanaM parizuSyate / lalATasthaM na zuSyeta sa varSAnnAdhikaM vaset // 7 // jisa svastha puruSa ke zarIra meM lagA huA candana sUkha jAya ; parantu lalATa-mAthe para lagA huA candana na sUkhe vaha eka varSa se adhika nahIM jiyegaa||7|| yasya snAtAnuliptasya prathamaM hRd vizaSyate / dehaM kAlena pazcAt tu sa varSa naiva tiSThati // 8 // snAtAnulipta-snAna kiye huye tathA pratyeka aMga meM candana lagAye huye jisa svastha puruSa kA prathama hRdaya zuSka ho jAya aura deha kA Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 rogimRtyuvijJAne kucha kAla pazcAt sUkhe vaha varSa bhara nahIM jiyegA, vaha varSa se prathama hI mara jAyagA // 8 // smRtirgha ddhirbalaM zIlaM naSTaM yasyAstyahetukam / SaNmAsAdadhikaM naivaM sa sthAsyati kathaMcana // 9 // smRti-vastu kA smaraNa, buddhi, bala, zIla, acchA caritra athavA svabhAva jisakA binA kAraNa ke hI naSTa ho jA~ya vaha cha mahIne se adhika nahIM jiyegA / arthAt cha mahIne ke madhya meM hI mara jaaygaa| h|| lalATe jAyate yasya dhamanIjAlamadbhutam / pUrva tvadRzyamAnaM sa SaDmAsAnnAdhikaM vaset // 10 // jisake lalATa mastaka para navIna (janma ke samaya kA na ho) adbhuta parama sundara nAr3iyoM kA jAla dekha par3e aura vaha nAr3iyoM kA jola pahale kabhI nahIM dekhA gayA ho, arthAt janma kA na ho vaha cha mahInA mAtra hI jiyegA // 10 // dvitIyAcandratulyAbhilekhAbhizcApyanuttamam / yasya bhAlaM vibhAvyeta SaNmAsAntaM tamAdizet // 11 // dvitIyA candra ke sadRza jisake mastaka para rekhAyeM athavA ubharI huI nAr3iyA~ atyuttama parama sundara dIkha paDeM, una rekhAoM se mastaka suzobhita mAlUma de vaha cha mahInA se adhika nahIM jiyegA // 11 // saMmoho dehakampazca gatirvacanameva ca / vikSiptasyeva yasya syuH samAsAnnAdhikaM vaset // 12 // saMmoha-ayukta vastu meM nitAnta prema, deha kampa, gati-gamana calanA phiranA aura bolanA jisake vikSipta (pAgala) ke samAna ho jAya~ vaha eka mahInA se adhika nahIM ThaharegA // 12 // Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 saptamo'dhyAyaH saMbhramo'tipralApazca bhedo'sthnAmatidAruNaH / trayo'pi yugapad yasya jAyante sa mRtopamaH // 13 // saMbhama-ghabarAhaTa athavA bhrAnti anya meM anya prakAra kA jJAna aura atyanta pralApa, nirarthaka bahuta bakanA tathA deha kI haDDiyoM meM atyanta pIr3A, har3aphUTana mAlUma ho ki haDDiyA~ deha kI phUTa rahI haiM, ye tInoM yugapat sAtha hI jisake utpanna ho jAya~ vaha mRtaka samAna hai arthAt sarvathA asAdhya haiM, vaha thor3e samaya taka ThaharegA // 13 // pANipAdaM mukhaM cApi yasya zuSyanti sarvataH / ucchyante'thavA nUnaM mAsameva sa jIvati // 14 // jisake hAtha paira aura mukha nitAnta sUkha jA~ya athavA sUja jA~ya vaha kevala eka mAsa jiyegA / yadi tInoM nahIM sUje hoM do hI sUje hoM to adhika samaya taka jI sakatA hai; parantu cha mahInA se adhika. kathamapi nahIM ThaharegA // 14 / / mastake vA lalATe vA vastau ysyaatimeckaa| dvitAyAcandrakuTilA rekhA syAtsa na jIvati // 15 // mastaka meM athavA lalATa-mAthe meM yA vasti-nAbhi ke aghobhAga peDU meM dvitIyAcandra ke sadRza zyAmavarNa Ter3hI ha~siyA ke samAna rekhA jisake utpanna ho jAya~, vaha cha mahInA se adhika nIroga aura mahInA se adhika rogI nahIM jiyegA // 15 // pravAlakAntisadRzo dehe yasya msuurikaaH| utpadya cAza nazyanti so'cirAdeva naMkSyati // 16 // jisake zarIra meM pravAla ke sadRza masUrikA-masUra dAla ke samAna lAla lAla dAnA par3a jAya~ aura ve par3akara jaldI hI naSTa ho jAya~ to vaha eka mAsa se adhika samaya taka nahIM jiyegA // 16 // Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "76 rogimRtyuvijJAne grIvA'vamardo'timahAn rsjnyaashvythustthaa| tAlvAsyakaNThapAkazca yasya syAtsa na jIvati // 17 // jisakI grIvA meM bar3I pIr3A ho arthAt mAnoM grIvA (ghIMca ) TUTI jA rahI ho aisI utkaTa pIr3A ho tathA jihvA sUja jAya aura tAlu, mukha, kaNTha meM sUjana (zoya) utpanna ho jAya, vaha adhika dinoM taka nahIM jiyegA // 17 // mugdhaH kezAn pralaJcedyo gRha NAtyanyAMzca nirbharam / sa ca svasthavadAhAra-vacano maraNonmukhaH // 18 // mugdha mUr3ha ardha vikSipta ke samAna rogI apane bAloM ko pakar3a kara noce-khIMce, ukhAr3e aura anya kisI manuSya ko jora se pakar3e aura svastha puruSa ke samAna bhojana aura bAta cIta kare to bhI vaha maraNonmukha hI hai // 18 // netrayonikaTe kRtvA mRgayetAGagulIyakam / nirnimeSastathorvAkSaH smayate zamanaM brajan // 19 // jo rogI netroM ke pAsa hAtha karake apanI aMgulIyaka ( mudarI) ko DhatA hai mithyA hI a~gulIyaka na honepara bhI a~gulIyaka r3haDhatA hai athavA nimeSa rahita ekaTakI lagAkara Upara kI tarapha dekhatA aura musakurAtA hai, kucha 2 bhItara hI bhItara arthAt mana hI mana meM kucha ha~satA hai vaha yamarAja ke yahA~ gamanonmukha hai // 16 // rugNo yaH zayanAd vastrA-daGgAtkuDyAdathApi vA / asanmRgayate kizcit sa trimidivasaibrajet // 20 // jo rogI khATa se arthAt jisa khATa para leTA hai usI khATa se athavA apane hI vastra se athavA apane zarIra se yadvA pAsa meM vidyamAna bhIta Adi se asat mithyA hI kisI vastu ko r3har3hatA hai vaha tIna Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo'dhyAyaH 77 dina se adhika nahIM jiyegA arthAt jisa samaya roga kA vega hotA hai, tIsare dina usI samaya maregA // 20 // ahAsyahasano muhyan yo leDhi radanacchadau / zItalAMghikarocchavAsaH sa tu jIvati tadinam // 21 // mahAmohAndhatAM prAptaH samIpasthaM na pazyati / .. sannidhisthaM svakaM tvanyaM matvA''hvayati taM brajan // 22 // jo rogI binA ha~sI ke aprAsaGgika yoM hI ha~se, aura moha ko prApta dUsare ko dUsarA samajhe, arthAt na phcaane| tAtparya yaha ki kucha-kucha jJAna naSTa ho jAya, aura bAraMbAra jIbha se oThoM ko cATatA ho aura hAtha paira tathA zvAsocchavAsa zItala-ThaMDhA ho to vaha kevala usI dina jiyegA, arthAt bAraha yA cauvIsa ghaMToM meM mara jaaygaa| jo rogI atyanta andhakAra ko prApta ho, arthAt dina ke prakAza meM athavA rAtri meM bijalI yA dIpa ke prakAza meM kucha bhI na dekha pdd'e| pAsa meM khar3e hae ko bhI na dekhe, tathA pAsa meM vidyamAna apane hI putra bAndhavAdi ko 'dUsarA yaha koI hai' aisA samajhe, arthAt apane AdamI ko na pahicAne, tathA usa dUsare AdamI ko jAte haye ko AtmIya hI jAtA hai yaha mAnakara 'kahA~ jAte ho' yaha kara bulAve vaha usI dina maregA, upadravAdhikya se athavA andhakArAdi se do ghaMToM ke andara hI marane kI kalpanA kare // 21, 22 // sarva rogAzca vardhante balasya manasaH kSayaH / jAyate tvaritaM yasya tridinaM sa na yAsyati // 33 // jisake saba roga eka dama se bar3ha jAya~ arthAt jvara khA~sI zirovedanA Adi jo roga hoM ve ekadama bar3ha jAya, aura mana tathA bala kA kSaya jaldI ekadama se naSTa mAlUma de, vaha tIna dina nahIM jiyegA // 23 // Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 rogimRtyuvijJAne agnelaM svaro varNoM vAgindriyamanovalama / hIyante tvatinidrasyA-pyanidrasyAyuSaH kSaye // 24 // Ayu ke kSaya meM arthAt svalpa Ayu raha jAne para usa manuSya ko atyanta nidrA AtI hai, athavA anidra-vilkula hI nidrA nahIM AtI. hai, aura agni kA bala-kSudhA naSTa hotA hai, svara-zabda, varNa-zarIra kI prabhA arthAt saundaryAdi vAk-vANI, spaSTa uccAraNa na kara sake, indriya-cakSuH karNAdika indriya, aura mana tathA bala ye jisake kama ho jAya, aise atinidra evam anidra ko samajha le ki isakI Ayu kama avaziSTa hai yadi agnimAndyAdi pUrvokta nahIM utpanna hoM to cikitsA kare, yaha pUrNa ariSTa nahIM hai / aura yadi agnibalAdika naSTa ho gayA ho to ariSTotpatti mAnakara cikitsA na kare // 24 // goviTacUrNena sadRzaM cUrNa yanmUni jAyate / sasnehaM bhrazyate caiva mAsamAtraM sa jIvati // 25 // jisake mastaka meM gobara ke cUrNa ke samAna arthAt gobara ke karsa (carA) ke sadaza cUrNa utpanna ho jAya aura vaha cA snehayukta ke samAna arthAta cikkaNa yA camakIlA mastaka se gire, to vaha manuSya kevala eka mahInAmAtra phira jiyegA, ariSTa kI cikitsA nahIM hotI hai-yaha prathama hI kaha Aye haiM / / 25 // sahasrazazcAnubhUtaM siddhaM savidhi yojitam / na sidhyet bheSajaM yasmin taM naiva tu cikitsatAm / / 26 // jo prayoga hajAroM bAra anubhava kiyA huA acUka siddha nizcita aura vidhipUrvaka pathyAdi sevana karAkara diyA jAtA ho aura phira bhI jisa rogI ko lAbha na kare, usakI cikitsA na kare // 26 // Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamodhyAyaH 76 idaM mayA sAdhuvibhAvya darzitaM bhiSagvarairya bahubAramIkSitam / svavaMzagaizvApi bahutra bhAvitaM tadeva lokopakRtau suvarNitam // 27 // iti zrImahAmahopAdhyAya paM0 mathurAprasAdadIkSitakate rogimRtyuvijJAne saptamo'dhyAyaH / ___ isa pUrvokta aripTa ko acchI taraha anubhava karake tathA uttama vaidyoM se aneka bAra dekhe gaye aura mere vaMzajoM se aneka bAra pratyakSa anubhUta kiye gaye usa ariSTa jJAna ko lokopakArArtha maiMne yahA~ likhA / / 27 // iti ma0 ma0 mathurAprasAdakRta rogimRtyuvijJAna kA saptama adhyAya samApta / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha aSTamo'dhyAyaH / dUtasya lakSaNenApi vyAdhimantaM vibhAvayet / sAdhyaH kiM vA'pyasAdhyo'yamityAlocya cared gatim // 1 // aba bulAne ke liye Aye huye dUta ke lakSaNa se bhI rogI kA vicAra kare, kyA jisa rogI kI auSadha karane ko jAnA hai, vaha sAdhya hai acchA ho jAyagA athavA asAdhya hai- acchA nahIM hogA, yaha vakSyamANa dUta ke lakSaNoM se nizcaya karake rogI ke yahA~ jAya / / 1 / nagno'thavA muktakezo rudan zAntivivarjitaH / abhyAgato bhaved dUto na gantuM yatatAM bhiSak // 2 // nagna-deha para vastra nahIM pahire huye, athavA muktakeza jisake zira ke bar3e-bar3e bAla kha ule hoM, arthAt striyoM ke samAna bar3e 2 bAla hoM parantu ve kha ule huye laTakate jisake hoM, yadvA zAnti rahita rote huye, isa prakAra kA yadi dUta AyA ho to usake sAtha nahIM jAya / rogI ko asAdhya samajhakara parityAga kara de, athavA na jAne ko apanI AvazyakatA dikhA de, // 2 // dUtA yAnti ye vaidya vindatyapi ca bhindati / supte vA naiva gacchettu tatprabhorantikaM bhiSak // 3 // vaidya ke kisI vastu ke kATate huye, athavA phAr3ate huye yadvA sote ye yadi dUta vaidya ko lene ke liye Ave to, vaidya dUta ke mAlika ke pAsa auSadhArtha - cikitsA karane nahIM jAya, kyoMki vaha rogI asAdhya hai / / 3 / / nirvapatyapi piNDAni pitRbhyastu cikitsake / vahniM juhvati vA yAnti dUtA ye tAn visarjayet // 4 // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'dhyAyaH ___ vaidya ko pitaroM ke liye piNDadAna karate hue, athavA agnihotra yadvA homa karate samaya yadi rogI kA dUta vaidya ko bulAne ke liye Ave to use lauTA de, rogI ko asAdhya samajhakara na jAya // 4 // kathayatyaprazastAni cintayatyapi tAni vaa| vaidya dUtA ya AyAnti riktAMstAn parivartayet // 5 // vaidya kucha aprazasta-maraNa Adi kI vArtA karatA ho, athavA kucha aprazasta bAtoM ko vicAratA ho, aise samaya meM yadi rogI kA dUta Ave to use khAlI lauTA de, asAdhya samajhakara cikitsA ko na jAya // 5 // mRtadagdhavinaSTAni sevamAne bravatyapi / vaidya dUtAH samAyAtAstaiH samaM na bajedbhiSak // 6 // yadi vaidya ke pAsa mRta-mare huye kA, dagdha-jale kA, athavA vinaSTa-khoye huye kA kArya karate samaya athavA usakI bAta-cIta karate samaya rogI kA dUta A jAya to usake sAtha cikitsA karane na jAya // 6 // dInabhItadrutatrastAM malinAM kulaTAM striym| trIn vyAkRtAMzca SaNDAMzca dUtAn yAtAnna ca vrajet / / 7 // ___ dIna-atyanta duHkhinI khinna, bhIta-bhayAkula, druta-jaldI kara rahI, trasta-trAsayukta, udvigna ghabar3AI huI, malinA-malina vastra aura AkRti Adi se yukta, kulaTA vyabhicAriNI strI, tathA tIna aGgoM se vikRta, aura SaNDa-napuMsaka hijar3A, isa prakAra ke Aye huye rogI ke dUtoM ke sAtha na jAya, asAdhya samajhakara rogI ke cikitsArtha na jAya // 7 // palAlaM palalaM vApi busakezanakhAn spRzan / tatpUrvadarzanaM dUtaM dRSTvA nAnuvrajed bhiSak // 8 // Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 rogimRtyuvijJAne palAla-dhAna kA payAra, palala-mAMsa, busa-bhUsA, keza-bAla, nakha-nAkha na inako sparza karate huye yadi dUta A jAya to usako dekhakara vaidya usake sAtha na jAya // 8 // lomAsthivipramuzalAn cyutabhagne upAnahau / zUpaM cApi spRzan dUtaM pazyan rugNaM na ca vrajet // 9 // loma-roma, asthi--haDDI, vipra--brAhmaNa, muzala--mUsara jisase dhAna yA auSadhiyA~ Adi kUTate haiM vaha kASThakA ho athavA loha pItala Adi kA ho, tathA cyuta--gire huye athavA bhagna TUTe huye upAnaha--jUtoM ko, yA zUrpa--sUpa ko vaidya chU rahA ho, yadi aise samaya meM rogI kA dUta A jAya to rogI ko asAdhya samajha kara usake sAtha nahIM jAve // 6 // mArjanIloSThabhasmAni tRNakASThatuSAnalAn / spRzan dUtaM vilokyaivA-sAdhyaM matvA na ca brajet // 10 // mArjanI-jhAr3a, loSTha-maTTI kA DhelA, bhasma-rAva, tRNa-tinake patAvara Adi, jisase chappara Adi banAte haiM, kASTha lakar3I, tuSa-dhAnyatvag-bhUsI, tathA anala agni- ina pUrvokta meM se yadi kisI ko vaidya sparza kara rahA ho ora aise samaya meM yadi rogI kA dUta A jAya to usa dUta ko dekha kara hI rogI ko asAdhya mAnakara na jAya // 10 // dUte vrati savaidyaH pazyecedazubhaM kvacid / asAdhyaM rogiNaM buddhvA na ca gacchetkathaMcana // 11 // uttama vaidya rogI ke dUta ko hAla kahate samaya yadi kahIM para kucha azubha kArya dekhe to rogI ko asAdhya samajha kara kisI prakAra bhI na jAya, arthAt dravya ke lAlaca meM Akara jAne se ayaza Adi hogA // 11 // Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'dhyAyaH bhedadAha vinAzAdya - zubhairvacanairyutam T kuto'pi zRNuyAd vAkyaM dUtokte taM na ca brajet // 12 // dUta ke kathana samaya meM arthAt jisa samaya rogI kA hAla aura vaidya ko calane ko kahatA ho usa samaya yadi bheda, dAha, vinAza ityAdi azubha zabdoM se yukta vAkya kahIM se bhI sune to phira usa dUta ke sAtha na jAya / rogI ko AsAdhya maraNAsanna samajhe // 12 // dUtasaMvAdakAle syAd azubhaM kimapIha yat / zrutvA'nubhUya dRSTvA tat tena sAkaM na ca brajet / / 13 // dUta se vAta cIta karate samaya jo kucha bhI azubha ho jAya to usa azubha ko suna kara anubhava kara athavA dekhakara usa dUta ke sAtha na jAya // 13 // 83 ayuktamAvivAkyeSu vAkya kAle'thavA punaH / dUtAnAM vyAhRtaM zrutvA vaidyo maraNamAdizet / 14 // ayukta - kharAba honahAra sUcaka vAkyoM ke kahane para, arthAt dUta ke kathana ke samaya koI madhya meM Akara ayukta honahAra bAta kaha de, athavA dUtokti ke anantara kaha de to vaidya dUta ke vacana ko sunakara kaha de ki yaha rogI asAdhya hai, yaha nahIM bacegA / / 14 / / carakAdivarNitaM mayA''tmasAtkRtya tadeva darzitam / munipraNItaM vilokya yannaiva vimuhyate kAcid bhiSagvaro rogiSu kAlanirNaye // 15 // . iti zrI mahAmahopAdhyAya paM0 mathurAprasAdakRte rogimRtyuvijJAne zraSTamo'dhyAyaH Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rogimRtyuvijJAne muni zrI pataJjali maharSi Adi se kahA gayA, carakAdika granthoM meM vibhinna svarUpa se varNana kiyA gayA usa ariSTa ko maiMne apanI kAvya racanA ke dvArA dikhAyA hai, jisako dekhakara uttama vaidya rogI ke kAla nirNaya meM arthAt bacegA athavA nahIM, aura yadi nahIM bacegA to kitane dina meM maregA, ityAdi kAlanirNaya meM moha bhrama ( anya prakAra ke nirNaya ) ko nahIM prApta hotA, arthAt isa ariSTa jJAnAnurUpa usakA nirNaya sarvathA satya hotA hai / / 15 / / 84 iti zrI0 ma0 ma0 paM0 mathurAprasAdakRta rogimRtyuvijJAna kA aSTama adhyAya samApta / -:00: Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha navamo'dhyAyaH 1 // ukta dUtavicAro'yam atha mArgagatau bruve / / jAte'pazakune yasmin tad dRSTvA'pasared bhiSak // maiMne isa dUta vicAra ko kahA, aba mArga meM jAte huye utpanna apazakunoM ko kahatA hU~ / jinako dekhakara vaidya rogI ke yahA~ na jAkara lauTa jAya // 1 // skhalanotkuSTapatanam AkrozaM kSudvigarhaNe / | pratiSedhaprahArau vA dRSTvA gacchanna ca vrajet || 2 || skhalana - kisI vastu kA bhUlanA athavA apanA yA dUsare kA rapaTa kara giranA, utkra uSTa - cillAnA dUsare ko jhAr3anA DATanA Adi, patanakiso kA giranA, Akroza - gAlI Adi denA, kSut chikkA, kisI kI bhI chakkA chIM kA honA, vigarhaNa kisI kI bhI nindA, pratiSedha rokanA, apanA rokanA athavA dUsare se dUsare kA rokanA, arthAt 'nahIM jAo' ityAdi prakAra se dUsare kA rokanA aura prahAra mArapITa athavA kisI pazu Adi kA prahAra dekhakara jAtA huA bhI nahIM jAya kintu lauTa Ave | yaha mArga gata zakuna vicAra grAma ke bAhara taka hI lenA / yaha eka siddhAnta hai / eka dina ke Arambhika vizrAma sthAna taka lenA yaha anya logoM kA hai, calate huye turata sAmane ho, kisI kA aisA bhI siddhAnta hai / / 2 // chatroSNISottarAsaGgaM vastropAnadyugaM tathA / naSTaM nipatitaM jJAtvA parivartet naca vrajet // 3 // chatra- chatarI, uSNISa pagar3I sira meM bA~dhane kA sAphA TopI Adi, uttarAsaGga kandhe para DAlane kA dupaTTA Adi, vastra pahirane ke yA Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rogimRtyuvijJAne vichAne ke vizeSa upayukta vastra athavA upAnayuga arthAt donoM jUtoM ke (ina pUrvokta meM kisI ke ) bhI gira jAne se athavA naSTa ho jAne se sarvathA chatroSNISAdi phaTa jAne se anupayukta prAya ho jAne se yadvA kho jAne se curAjAne se parivartita mArga se hI lauTa jAya rogI ke yahA~ na jAya // 3 // . prAsAdavaijayantyorvA cUrNAnAM patanaM tathA / hatAnAmazubhaM zrutvA'dhvanopi parivarttatAm // 4 // prAsAda-rAjandira athavA devamandira yadvA uttama makAna :athavA vaijayantI patAkA kA evaM cUrNa cUnA kA giranA dekhakara athavA mAre gaye kA yadvA maraNa Adi azubha suna kara jAtA huA bhI vaidya mArga se lauTa Ave. asAdhya aniSTa samajhe // 4 // mArjAreNAhinA vA'pi mArgacchedaH zunA bhavet / na gacchecchinnamArgeNa pazyan svIyAzubhaM bhiSak // 5 // mArjAra-billI se, ahi-sarpa se athavA zva-kuttA se, yadi mArgaccheda ho jAya to vaidya usa chinna mArga se jAne meM apane azubha ko dekhatA huA na jAya / tAtparya yaha hai ki yadi pUrvokta prANiyoM se chinna mArga se vaidya jAyagA to nizcitarUpa se usakA azubha aniSTa hogaa||5|| zRgAlolUkasiMhAnAM krU rANAM zRNuyAd giram / dIptadikSu prapannAM ced AturaM na bajed bhiSak // 6 // uttama dizA meM arthAt samujjvalita prakAzamAna dizAoM meM zRgAla ulUka athavA R ra siMhAdikoM ke yadi zabda ko sune to phira Atura (rogI) ke yahA~ na jAya, kiMtu mArga se hI lauTa jAya / / 6 // zrAsanaM zayanaM yAnaM pazyeduttAnamadhvani / anyaccApyaprazastaM vA dRSTvA''gacchetparAvRtaH // 7 // Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamo'dhyAyaH 87 Asana-baiThane kA AstaraNa, zayana-khATa, yAna-savArI ghor3A, vahala, pInasa, moTara Adi mArga meM ulaTI par3I huI dekhe athavA anya koI aprazasta vastu dekhe to use dekha kara lauTa kara AjAya, rogI ke yahA~ nahIM jAya // 7 // Aturasya gRhaM gacchan mArge pazyedamaGgalam / tadA mArgAd nivarteta svayazorakSayA bhiSak // 8 // savaidya Atura bImAra ke yahA~ jAtA huA yadi mArga meM koI amaGgala kArya ko dekhe to apane yaza kI rakSA cAhane vAlA vaidya mArga se hI lauTa jAya // 8 // yasyAturasya bhavane bhidyante vA patanti vaa| pAtrANi vaidyasaMprAptau zabdaM zrutvaiva taM tyajet // 9 // vaidya ke pahu~cate hI jisa Atura-bImAra ke makAna meM pAtra girate haiM, athavA TUTate phUTate haiM to zabda ko sunakara vaidya usake yahA~ se turata lauTa jAya // 6 // svakapravezavelAyAM mRdvIkavRSasarpiSAm / pUrNakumbhajvalanayornirgacchenirgatau bhiSak // 10 // vaidya apane praveza samaya meM rogI ke ghara se aMgUra baila athavA ghRta tathA jalAdi se bharA huA ghar3A yadvA agni ko nikalate huye dekhe, to usa rogI ko asAdhya samajha kara usake ghara ko chor3a de / strINAM sugasinInAM ca ratnabrAhmaNayorapi / devatApratimAnAM ca nirgacchenirgatau bhiSaka // 11 // vaidya rogI ke ghara se saubhAgyavatI vivAhita striyoM ko tathA ratnoM ko yA brAhmaNa ko athavA devatA pratimA ko nikalate huye dekhe to rogI ko asAdhya samajha kara usake yahA~ se nikala jAya // 11 // Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 rogimRtyuvijJAne pAtrANyanalapUrNAni muNDino jaTino'thavA / pravizanneva pazyeccet mumUSa rogiNaM vadet // 12 // - yadi vaidya rogI ke ghara meM praveza karate huye, agni se bhare huye a~gIThI Adi pAtroM ko athavA jaTAdhArI sAdhuoM ko yadvA muNDImuDa muDAye sanyAsiyoM ko rogI ke ghara se nikalate haye dekhe to rogI ko maraNAsanna samajha-kaha de ki yaha asAdhya hai, jaldI hI mara jAyagA // 12 // vastraM yAnAdi gamanaM rodanaM zayanaM tathA / bhojanAmaGgale pazyet pravizan tadgRhaM tyajet / 13 / / iti zrI mahAmahopAdhyAya paM0 mathurAprasAda kRte rogimRtyuvijJAne nvmo'dhyaayH| - yadi vaidya rogI ke ghara meM praveza karate huye, vastra, yAna-ghor3A ratha vahala moTara Adi nikalate dekhe tathA kisI ko bAhara jAte huye dekhe athavA ronA, zayana karanA yadvA khaTavA para leTanA tathA bhojana karanA, kiMvA anya koI amaGgala kArya dekhe to rogI ko maraNAsanna samajha kara usake ghara ko chor3a de // 13 // iti zrI ma0 ma0 mathurAprasAdakRta rogimRtyuvijJAna kA navama adhyAya samApta / -:0: Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha dazamo'dhyAyaH idamautpAtikaM proktaM vaidyastatsAdhu bhAvayet / atha svapnaM zubhaM vakSye yenArogyaM prajAyate // 1 // yaha autpAtika-utpAta janya azubha zakuna kA vicAra kiyA, vaidya isa autpAtika vicAra ko uttama prakAra se bhAvanA kare / aba uttama svapna ke phala ko kahatA hU~, jisake dekhane se rogI nIrogitA ko prApta ho jAtA hai| arthAt sarvathA rogarahita svastha ho jAtA hai // 1 // zubhadUtaH suzakunam ArogyasyAtisUcakam / sarvameva mayA vakSye bhiSaksiddheH subodhakam // 2 // Arogya ke sUcaka uttama dUta ke svarUpoM ko aura jAte huye vaidya ke uttama zakunoM ko maiM kahU~gA, jo ki vaidya kI siddhi ke bodhaka haiM, arthAt rogI nIroga hogA athavA nahIM isake bodhaka haiM // 2 // Aturo yadi cArohet zailaprAsAdavezmasu / gajAzvagomanuSyeSu svapne saukhyaM tadA bhavet // 3 // rogI yadi svapna meM pahAr3a, rAjabhavana, makAna, hAthI, ghor3A, baila manuSya ke kandhe para car3he to sukha pA kara, roga rahita sustha ho jAyagA // 3 // sUryAcandramasobahaneodvijAdiyazasvinAm / manuSyANAM ca taraNaM svapne pazyetsukhaM vajet // 4 // yadi rogI svapna meM sUrya, candramA, agni, gAya-baila, brAhmaNa athavA yazasvI loka prasiddha manuSyoM ko samudra-nadI-tAlAba Adi kisI sthAna para tairate huye dekhe to sukha aura nIrogatA ko prApta ho||4|| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rogimRtyuvijJAne duHkhAd viniHsRti svapne samRddhi yadi vedhate / tadeSTasiddhiM labhate sukhamArogyasaMpadau // 5 // yadi rogI svapna meM duHkha se nikalanA athavA samRddhi ko dekhatA hai to iSTa abhimata kAryasiddhi ko tathA sukha, Arogya aura saMpatti ko pAtA hai // 5 // devairvA pitRbhiH svapne prasannairabhibhASaNam / kurvANo labhate saukhyamArogyasutasaMpadaH // 6 // yadi koI manuSya athavA rogI devatAoM ke sAtha athavA prasanna pitaroM ke sAtha bAta-cIta karatA hai to sukha, Arogya, santAna aura saMpatti ko prApta hotA hai // 6 // vastrANAM zubhravarNAnAM vimalasya hRdasya vaa| svapne nirIkSamANo'sau yAtyArogyasukhAspadama // 7 // yadi koI rogI svapna meM svaccha sapheda vastroM ko athavA nirmala hrada jala ke garta sthAna ko dekhatA hai to Arogya sukha sampatti ko pAtA hai // 7 // garalaM palalaM matsyaM darpaNaM vA''tapatrakama / svapne'medhyaM ca gRhNAno lAbhaM nairogyamApnuyAt // 8 // ___ koI manuSya yadi svapna meM garala-viSa, palala-mAMsa, matsya-machalI evaM darpaNa, chatra athavA amedhya viSThA pUya Adi kisI vastu ko grahaNa karatA hai to lAbha-dhanAdi lAbha ko aura rugNa manuSya nIrogatA ko prApta hotA hai // 8 // puSpANAM zubhravarNAnAM svapne syAdarzanaM yadi / tadA''rogyaM vijAnIyAta svasthaH saukhyamupaiSyati // 9 // Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . dazamo'dhyAyaH yadi zubhravarNa ke sapheda puSpita arthAt khile huye phUloM kA svapna meM darzana ho to Arogya ho aura svastha manuSya sukha ko prApta ho||6|| gavAzvarathayAnaizca pUrvasmAduttaraM brajet / uttarAtpUrvamathavA gacchetsvapne sukhaM bhavet // 10 // go-vRSabha, ghor3A, ratha, yAna-moTara yAdi dvArA pUrva se uttara tarapha athavA uttara se pUrva tarapha svapna meM jAya to sukha ko prApta ho||10|| utthAnaM patitasyApi rodanaM dvitiraskRtim / / niSpIDanaM ca zatrUNAM svapne dRSTvA sukhaM vrajet / / 11 // yadi svapna meM, gire hue kA uThanA, ronA, zatru kA tiraskAra athavA zatruoM kA duHkha niSpIDana dekhe to sukha ko prApta hogA, arthAt ukta kAryoM ko dekha kara rogI Arogya ko aura svastha samRddhi ko pAyegA // 11 // AyuH sukhaM balaM cApi nairogyaM labhate mahat / bhAvAn svAbhimatAMzcApi manuSyaH zubhalakSaNaH // 12 // nairogya se Ayu sukha bala ko vRhat :samRddhi ko pAtA hai, aura zubha lakSaNa arthAt uttama lakSaNa yukta svapnavAlA manuSya svAbhimata bhAvoM ko manobhilaSita kAryoM ko pAtA hai // 12 // ariSTaM dRtalakSmANi mAgaY=tpAtikameva ca / svapnAH zubhAzubhAzcApi pUrvametaddhi varNitam // 13 // ariSTa-maraNa sUcaka cihna arthAt kitane dinoM meM kisa cihna se maregA, isa ariSTa jJAna ko tathA dUta lakSaNa ko arthAt kisa prakAra ke dUta se kAryasiddhi hogI aura kisa prakAra ke dUta se nahIM,evaM mArga meM samutpanna utpAtoM ko tathA zubha azubha svapnoM kA yaha varNana kiyA // 13 // Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 rogimRtyuvijJAne satazakune vaidya-kartavyamapi darzaye / yenAdaraM dhanaM kIrti labhate'sau bhiSagvaraH / / 14 // aba uttama dUta, zakuna kA, tathA vaidya ke kartavya kA varNana karatA hU~ jisake jJAna se vaha uttama vaidya hotA huA Adara dhana aura kIrti yaza ko prApta hotA hai // 14 // svAcIraM hRSTamavyaGgajAtiveSakriyAnvitam / zuklavastraM bhiSaga dUtaM nirdizetkAryasiddhaye // 15 // uttama apane AcAra se yukta, hRSTa, puSTa, hInAGga se rahita arthAta kAnA laMgaDA Adi doSa rahita, jAti ke anurUpa veza kriyA se yukta zukla vastra dhAraNa kiye huye arthAt sapheda kapar3e pahine hue aise dUta ko kAryasiddhi kA sUcaka samajhe // 15 // . sadbhUtasya parijJAna-midaM samyagudIritam / atha sacchakunaM bayAM kAryasiddhipradAyakam // 16 // yaha uttama dUtake parijJAna ko kahA; aba kAryasiddhidAyaka uttama zakunoM ko kahU~gA // 16 // dadhiratnadvijAtInA-makSatAnAM nRpasya vaa| vRSANAM pUrNakummAnAM darzanaM kAryasiddhidam / 17 / / rogI ke yahA~ yAtrA ke samaya yadi dahI, anna, brAhmaNa, akSata, rAjA, vRSabha athavA pUrNa kumbha-arthAt jala se bharA ghar3A mila jAya to kArya siddha samajhe tAtparya yaha hai ki inakA darzana kAryasiddhi kA dAyaka hotA hai // 17 // suradhvajapatAkAnAM phalAnAM sitavAjinaH / vardhamAnakumArINAM darzanaM kAryasAdhakam // 18 // Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamo'dhyAyaH tathA suradhvaja-devatA kI dhvajA, athavA patAkA, (dhvajA vara kI hotI hai, patAkA svarNAdi kI hotI hai| ) athavA phala, sapheda ghor3A evaM varddhamAna kumAriyoM kA yadi darzana ho to kArya ko siddha hI samajhe // 18 // bhikSakasya bldvhne-bNddhsyaikpshorpi| sitAnAM kusumAnAM ca darzanaM suphalapradam / / 19 // bhikSuka kA, calatI huI Aga kA, ba~dhe huye eka pazu kA aura sapheda phUloM kA darzana, kArya siddhi ke uttama phala kA dene vAlA hotA hai // 16 // . modakAnnajalAdInAM prApaNaM kAryasAdhakam / uddhatAyAH pRthivyAzca darzanaM kAryasAdhakam // 20 // svAdiSTa modaka anna aura jala zarvata ityAdi kI prApti tathA khoda kara uThatI huI pRthivI arthAt uThatI huI bhIta kA darzana kAryasiddhi dAyaka hai| arthAt yAtrA samaya inake darzana hone se avazya kArya siddha hotA hai // 20 // dRSTvaiva manyatAM siddhi nRbhiyuktAM striyaM hayIm / / savatsAmapi dhenuM ca supUrNa zakaTaM bhiSaka // 21 // vaidya-rogI ke yahA~ jAtA huA mArga meM manuSyoM se yukta strI ko, ghor3I ko, vatsa se yukta dhenu ko athavA bhare huye zakaTa gAr3I ko dekhakara nizcita hI kArya siddhi ko samajhe // 21 // pikasArasasiddhArtha-haMsAnAM priyavAdinAm / cASANAM zikhinAM zabdaMzrutvA manyeta satphalam // 22 // pika-koyala, sArasa, siddhArtha-vadaka, haMsa, tathA manohara bolate huye anya pakSiyoM ke evaM cASa-ghara kI cir3iyA, zikhI-mayUra, inake Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rogimRtyuvijJAne zabda ko yAtrA samaya meM sunakara saphala kArya ko mAne arthAt jAte huye mArga meM sunane para bhI zubha phala ke dene vAle hote haiM // 22 // dAghATakalAvAnA-manyeSAM cApi pakSiNAm / susvaraireva jAnIyAt siddhaM kArya tu nizcayAt / / 23 // dAghATa (kaThaphoravA nAma se loka meM prasiddha hai ) tathA lAva(lAlamuniyA nAma se prasiddha hai) evaM aura bhI pakSiyoM ke uttama zabdase nizcita kArya ko siddha samajhe // 23 // chAgamatsyapriyaMgUzca dvijazaMkhaghRtAni ca / dIpadapaNasiddhAMzca dRSTvA nizcinuyAt zubham // 24 // chAga-bakarA, machalI, priyaMgudI phala, brAhmaNa, zaMkha, ghRta, dIpa darpaNa aura siddha puruSa ko dekhakara zubhakArya kA nizcaya kare / arthAt yAtrA samaya inheM dekhakara nizcita rUpa se saphalatA samajhe // 24 // sugandhaM rocanaM kiJcica zuklavarNa vilokayan / siddhiM nizcinuyAt sarva kArya mArgagato bhiSak // 25 / / mArgagata-mArga meM prApta athAt mArga meM jAte huye vaidya yadi sugandhita puSpa itra Adi kisI vastu ko athavA gorocana kiMvA zuklavarNa kisI vastu ko dekhe to siddha saba kAryakA nizcaya karai arthAt siddha hI kArya ko samajhe // 25 // mRgapakSimanuSyANAM prazastAzca giro gavAm / bherImRdaGgazaGkhAnAM zabdAH siddhipradAyakAH / / 26 // mRga pakSi yadvA manuSyoM ke prazasta-uttama vacana, athavA gau kI uttama vANI kiMvA bherI, mRdaGga, zaMkha inakA zabda siddhi kA dAyaka hai, arthAt inake zabda, yAtrA karate huye mArga meM sunane se kArya siddha hotA hai // 26 // Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 dazamo'dhyAyaH vedazabdAH sukho vAyuH svacchaH punnyaahniHsvnaaH| mArge gRhapraveze syuH siddha kArya dhravaM bhavet / / 27 // veda ke zabda, svaccha sukhAvaha vAyu arthAt zItala manda sugandha vAyu, tathA puNyAhavAcana arthAt AzIrvAdAtmaka zabda mArga meM athavA gRha praveza ke samaya sune to nizcaya se kArya siddha samajhe // 27 // prAtapatrapatAkAnAM dhvajAnAM cApyabhiplutim / utkSepaNaM nirIkSeta siddhameveti bhAvayet / / 28 // Atapatra-chatra patAkA, dhvajA inameM se kisI kI bhI abhipluti athavA Upara ko uThanA dekhe to nizcaya se kArya siddha hai, yaha bhAvanA kre|| 28 // datasvapnaparikSAnamariSTAnAM parIkSaNama / sadasacchakunAnAM ca jJAnaM samyagudIritam // 29 // dUta kA parijJAna arthAt kaise kisa prakAra ke dUta se kArya siddha hotA hai aura kisa prakAra ke dUta se kArya nahIM hotA hai, evam svapnoM kA parijJAna kaise svapna se zubha phala hotA hai aura kaise svapna se azubha phala hotA hai, isakA parijJAna kahA / tathA ariSTa jJAna-niyata maraNa AkhyApaka cihnoM kA parijJAna, arthAt kisa prakAra ke cihna se zarIra meM nizAna par3a jAne se kitane dinoM meM yaha rogI mara jAyagA isakI parIkSA-pahicAna kA varNana kiyA, aura sat asat zAkunoM kA jJAna ityAdi sabakA acche prakAra se varNana kiyA // 26 // nASTo maraNaM brUyAt pRSTo'pItastato na ca / rugNasya saMmukhaM naivaM kadAcidapi saMvadet // 30 // sad vaidyako ucita hai, ki binA pUche maraNa ko na kahe aura pUchane para bhI itastataH pratyeka AdamI se na khe| pUchane para bhI bImAra ke Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rogimRtyuvijJAne sAmane kabhI bhI na kahe aura yaha mara jAyagA aisI bAta bhI na kare // 30 // yato hi jAyate klezo bandhUnAmAturasya ca / - ariSTanizcaye bayAc zraddhAlUn bhAvakAJjanAn // 31 // kyoMki maraNa sunakara rogI ke bandhu kuTambiyoM ko duHkha hotA hai aura rugNa bImAra ko bhI apane ko maraNAsanna sunakara duHkha hotA hai| parantu ariSTa kA sarvathA nizcaya ho jAne para apane zraddhAlu bhAvuka yogya sad vyaktiyoM se arthAt acche pratiSThita puruSoM se. kaha de // 31 // ariSTabodhaH samudIrito mayA yato bhiSak tiSThati sarvato'graNIH / janeSa pUjyo yazasA vibhUSita - ____zcikitsakaiH sAdhu sadaiva kIyate // 32 // . iti zrIsarvatantrasvatantra-vidyAvAridhi-mahAmahopAdhyAya paM0 mathurAprasAdadIkSitakRte rogimRtyuvijJAne __dazamo'dhyAyaH smaaptH| maiMne ariSTa jJAna ko uttama prakAra se kahA, jisake jAnane se vaidya saba vaidyoM meM zreSTa hotA hai, jana samudAya meM pUjya hotA hai, yazasvI yaza se zobhAyamAna loga usakI sadaiva prazaMsA karate haiM, aura saba vaidya bhI usako sadA hI acchA mAnate haiM / / 32 // iti zrI sarvazAstrapAraMgata vidyAvAridhi ma0 ma0 paM0 mathurAprasAda kRta rogimRtyuvijJAna kA dazama adhyAya samApta / viramagadhimRtyuvijJAnam - Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAptisthAnAnimAsTara khelADIlAla eNDa saMsa | caukhambA saMskRta sirIja Aphisa kacaur3IgalI, po0 baksa naM08, vaaraannsii| caukhambA, vaaraannsii| motIlAla banArasIdAsa posTa baksa naM0 75, baiMglo roDa, javAharanagara nepAlI khaparA, vaaraannsii| dillI-7