Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvarddhamAnAya nmH| bhAga 15 / jainahitaiSI aMka 1, 2. . kArtika, agahana saM02447 / navaMbara, disaMbara san 1920 zrAvazyaka praarthnaa| kaI jarUrI kAmoM meM phaMse rahaneke kAraNa hama hitaiSIkA yaha yugma aMka bhI vI0 pI0 se na bhej.ske| ise hama apane sadAke premI aura zubhacintaka grAhakoMkI sevAmeM yahI bheja rahe haiN| hamArI pichale aMkakI prArthanA para dhyAna dekara bahutase grAhakoMne manIArDarase mUlya bheja diyA hai| jina sajjanoMne abhI taka nahIM bhejA haiM, unase bahuta hI namratApUrvaka hamAro prArthanA hai ki ve isa aMkako pAte hI naye varSakA mUlya manIArDarase bheja denekI kRpA kreN| isase unheM rajisTI kharca ke do AnekA lAbha hogA aura hama vI0 pI0 bhejanekI bar3I bhArI jhaMjhaTase baca jaaveNge| pahale hamane vArSika mUlya 3) tIna rupayA rakhanekA nizcaya kiyA thA, parantu aba isakA chapanekA intajAma banArasameM ho gayA hai jisase kAma kucha kiphAyatase hogA, isa kAraNa aba hama isa varSakA mUlya 2 // ) hI leNge| yaha mUlya grAhakoM ko kucha bhArI bhI na pdd'egaa| jo mahAzaya ma0 A0 na bhejeMge, unheM AgAmI tIsarA aMka 200) (mUlya 2 // ), rajisTarI kharca ) aura ma0 A. kharca -)) ke bI0 pI0 se bhejA jaaygaa| AzA hai ki use ve saharSa svIkAra kara leNge| jo sajana isa varSa kisI kAraNase grAhaka na rahanA cAheM unheM kRpApUrvaka yaha yugma aMka tatkAla hI vApasa kara denA cAhie aura eka kArDa dvArA hameM sacanA de denI caahie| jo sajana samajhate haiM ki jainahitaiSI jainasAhityakI aura jainasamAjakI zuddha abhiprAyase yathAzakti sevA kara rahA hai, vahIM isake grAhaka rahanekI kRpA kreN| jainadharmake ThekedAroMke Andolanase, jo isake viparIta samajhate haiM, ve isake kabhI grAhaka na rheN| hama apane isa pApakArya (1) meM unakI jarA bhI sahAyatA nahIM caahte|| jainahitaiSIne abhItaka jo kucha thor3I bahuta sevA kI hai, usakI ora dekhate hue hamArA vizvAsa hai ki jainahitaiSIko zubhacintakoMkI kamI na rahegI aura vaha kisI bhI viruddha Andolanako tarjanI dikhalAnese murajhA jAnevAlA kaddUkA phUla siddha na hogaa| hameM apane zubhacintakoMse yaha AzA hai ki isa varSa jainahitaiSIkI grAhaka saMkhyA pahalese bhI adhika bar3ha jaaygii| hamAre hitaiSI grAhaka isa bAra batalA deMge ki isake hitazatru jitanA jitanA isakA virodha karate haiM, utanA utanA isakA adhika pracAra hotA hai| isa varSa pahalese bhI adhika mahattvapUrNa aura jainadharmakI asaliyata para apUrva prakAza DAlanevAle lekha prakAzita karanekA prabandha kiyA jA rahA hai| -prkaashk| ___ sampAdaka, bAbU jugulakizora mukhtAra / zrIlakSmInArAyaNa presa, kAzI, rela For Personal & Private Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ vissysuucii| niymaavlii| 1 upAsanAtattva ... ... ... 1- 1 janahitaSIkA vArSika mUlya 3) tIna rupayA pezagI hai| 2 purAnI bAtoMkI khoja ... ... -16 2 grAhaka varSake prArambhase kiye jAte haiM aura bIcameM 3 malliSeNakA paricaya ... ... 16-24 7 aMkase / Adhe varSakA mUlya 1) 4 tAmila-pradezoMmeM jainadharmAvalambI ... 24-31 . 3 pratyeka aMkakA mUlya / / cAra paane| 5 jainadharmakI anekAntAtmaka prabhutA ... 31-38 4 lekha, badaleke patra, samAlocanArtha pustake Adi 6 jainadharmakA mahatva . ... ... 38-48 'bAbU jugalakizorajI mukhtAra, sarasAvA 7 samAjazAstrakA navIna siddhAnta ... 48-46 (sahAranapura)" ke pAsa bhejanA caahiye| sirpha prabandha / 8jainendra vyAkaraNa aura prAcArya devanandI 46-58 aura mUlya Adi sambandhI patravyavahAra isa patese kiyA jAyaH1 seTha lAlacandajI seThIke bhASaNakA kucha mainejara, jainagrantha ratnAkara kAryAlaya, sArabhAga ... ... ... 58-56 10 pustaka-paricaya ... ... ... 56-62 hIrAbAga, po0 giragA~va, bambaI / 11 sampAdakIya vaktavya pusspltaa| . amUlya bheNtt| hindImeM eka naye lekhakakI likhI huI apUrva galpa / jo loga jainahitaiSIkA yaha aMka pahu~cane para aura pratyeka galpa manoraMjaka, zikSAprada aura bhAvapUrNa hai| sabhI dUsarA aMka nikalanese pahale hiteSIke isa varSakA mUlya, gal svataMtra haiM aura hindIsAhityake liye gauravakI cIjeM manIArDara dvArA, mainejara "jainahitaiSI" Thi. hIrAbAga haiN| jo loga anavAdagranthose aruci rakhate haiM unheM yaha po0 giragA~va-bambaIke patese, bheja deMge athavA isa aMkake maulika galpagrantha avazya par3hanA caahie| 7-8 citroMse pahu~canese pahale jo bheja cuke haiM una sabako 'vIrapuSpAMjali' pastaka aura bhI sundara ho gaI hai| hindI-grantha-ratnAkaranAmakI eka naI upayogI pustaka binA mUlya bheMTa kI sIrIjakA yaha 41vA~ grantha hai| mUlya 1) sajildakA 1 / / ) jaaygii| sampAdakA AnandakI pgddriyaaN| praarthnaayeN| jemsa elena a~garejIke bar3e hI prasiddha AdhyAtmika lekhaka haiN| unake grantha bar3e hI mArmika aura zAntiprada 1 janahitaiSI kisI svArthabuddhise prerita hokara nijI gine jAte haiN| agarejImeM unakA bar3A mAna hai| yaha grantha lAbhake liye nahIM nikAlA jAtA hai| isake lie samaya, zakti aura dhanakA jo vyaya kiyA jAtA hai vaha kevala niSpakSa unhIke 'Byways of Blessedness' nAmaka granthaaura U~ce vicAroMke pracArake liye; ataH isakI unnatimeM kA anuvAda hai| pratyeka vivekI aura vicArazIla purupako hamAre pratyeka pAThakako sahAyatA denI caahiye| yaha grantha par3hanA cAhie / mUlya 1) sajildakA 1 // ) 2 jina mahAzayoko isakA koI lekha acchA mAlUma sukhdaas| ho unheM cAhie ki usa lekhako ve jitane mitroMko par3hakara jArja IliyaTake suprasiddha upanyAsa 'sAilasa mAranara' sunA sakeM, avazya sunA diyA kreN| kA hindI ruupaantr| isa pustakako hindIke labdhapratiSTha 3 yadi koI lekha acchA na mAlUma ho athavA viruddha upanyAsalekhaka zrIyuta premacandajIne likhA hai| bar3hiyA mAlUma ho to kevala usIke kAraNa lekhaka yA sampAdakase eNTika pepara para bar3I hI sundaratAse chapAyA gayA hai| upadveSabhAva dhAraNa na karaneke liye savinaya nivedana hai| nyAsa bahuta hI acchA aura bhAvapUrNa hai| mUlya ) 4 lekha bhejaneke liye sabhI sampradAyake lekhakoMko mainejara, hindIgrantha-ratnAkara kAryAlaya, AmaMtraNa hai| smpaadk| hIrAbAga, kmbii| For Personal & Private Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitaM manohAri ca durlabhaM vacaH / OKBOEKBOOOKBOXKBOXXOOXKCE perama RRRRRLAR OLANULRORURA RRRRRRRRRRRRAAAR pandrahavA~ bhaag| aMka 1-2 PRRRRRRRRENDERemias seasese-GM245459 jainhitaissii| VAGYNY veces www kArtika, agahana 2447 akTUbara, navambara 1920 ROSE RRRRRRR Sarcin Www . Sarwasana na ho pakSapAtI batAve sumArga, Dare nA kisIse kahe satyavANI / bane hai vinodI bhale AzayoMse, sabhI jainiyoMkA hitaiSI 'hitaiSI' // upaasnaa-tttv| dazAmeM, yadi mUrtiko eka khilaunA samajha kara usake leneke liye hAtha pasA. ... hamArI dhArmika zikSA 'upAsanA se ratA hai, z2iha karatA hai, use 'bhAI' kaha prArambha hotI hai| pUjA, bhakti aura pArA- kara pukAratA hai, usako car3hA huzrA naivedya dhanA ye saba upAsanAke hI nAmAntara uThA kara khAne lagatA hai athavA usake haiN| yahI dharmakI pahalI sIr3hI hai jisakA sAmane pITha dekara khar3A ho jAtA yA baiTha hameM bacapanase hI abhyAsa karAyA jAtA jAtA hai to usakI isa prakArakI bAtoMkA hai| baccA bolanA bhI prArambha nahIM karatA niSedha kiyA jAtA hai aura kucha gambhIra ki use jinamandira zrAdimeM le jAkara, svarake sAtha kahA jAtA hai ki "nahI mUrti zrAdike sAmane usake hAtha jur3avA qhabaradAra ! aisA nahIM kiyA karate; ye kara tathA mastaka namavA kara use upAsanA- bhagavAn haiM, inake Age hAtha jodd'o|" kA eka pATha par3hAyA jAtA hai; aura jyoM sAtha hI, use pratidina bhagavAnke darzahI vaha kucha bolane lagatA hai tyoM hI usase nAdikake liye mandirameM jAne aura iSTa devatAoMke nAmoMkA uccAraNa-OM, kisI stuti pAThAdikakA uccAraNa karane'jaya' Adi zabdoMkA uccAraNa-karAyA kI preraNA bhI kI jAtI hai| isa taraha jAtA hai, 'Namo arahaMtANaM', 'NamotthuNaM' para zurUse hI paramAtmAkI pUjA, bhakti, Adike pATha sikhalAe jAte haiM aura, upAsanA aura ArAdhanAke saMskAra jitanA zIghra bana sake utanA zIghra hamAre andara DAle jAte haiN| parantu yaha paramAtmAkI kucha stutiyA~ bhI use saba kucha hote hue bhI, samAjameM, aise yAda karAI jAtI haiM / baJcA, apanI prajJAna bahuta hI kama vyakti nikaleMge jo upA For Personal & Private Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainhitaissii| [bhAga 15 sanAke tattvako acchI tarahase jAnate raNa, isa viSayameM, prAyaH loka-rItikA aura samajhate hoN| unheM yaha bAta prAyaH (rUr3hiyoMkA) anusaraNa karanevAlA, sikhalAI hI nahIM jAtI / adhikAMza eka dUsarekI dekhAdekhI aura z2yAdAtara mAtA-pitA svayaM isa tattvase anabhijJa laukika prayojanoMko liye hue hotA hai| hote haiM-ve khuda hI apanI kriyAoMkA upAsya aura upAsanAke svarUpapara unakI rahasya nahIM jAnate athavA kuchakA kucha dRSTi hI nahIM hotI aura na ve upAsanAke jAnate haiM aura isaliye unakI samajha- vidhividhAnoMmeM kabhI koI bheda upasthita meM jo bAta jisa taraha para kulaparamparA- hone para sahajameM usakA ApasI (pArase calI AtI hai use ve apane baccoMke sparika) samajhautA kara sakate haiN| unheM gale utAra dete haiM unheM raTA dete athavA apanI cirapravRttike viruddha jarAsA bhI sikhalA dete haiN| isase adhika zAyada bheda asahya ho uThatA hai aura usake ve apanA aura kucha kartavya nahIM smjhte| kAraNa ve apane bhAiyose hI lar3ane marane. natIjA isakA yaha hotA hai ki hamAre takako taiyAra ho jAte haiN| aise strIpuruSoMadhikAMza bhAI nitya mandirameM z2arUra ke dvArA samAjameM sUkhA kriyAkAMDa bar3ha jAte haiM, bhagavAnkA darzana aura pUjana jAtA hai, yAntrika cAritrakI-jaDa karate haiM, unheM kucha bheTa bhI car3hAte haiM, mazInoM jaise AcaraNakI-vRddhi ho jAtI bhagavAnke nAmakI mAlA pherate haiM, stutiyA~ hai aura bhAvazUnya kriyAe~ phaila jAtI haiN| par3hate haiM, saMskRta prAkRtake bhI aneka aisI hAlatameM upAsanA upAsanA nahIM stotroMkA pATha kiyA karate haiM, tIrthayAtrA. rahatI aura na bhaktiko bhakti hI kaha ko nikalate haiM, aura aura bhI bhakti sakate haiN| aisI prANarahita upAsanAse tathA upAsanAke nAma para, bahutase kAma yatheSTa phalakI kucha bhI prApti nahIM ho tathA vidhi-vidhAna karate hue dekhe jAte sakatI / zrIkumudacandrAcAryane apane haiM; parantu unheM prAyaH yaha qhabara nahIM 'kalyANamandira' stotrameM ThIka likhA haihotI ki yaha saba kucha kyoM kiyA jAtA AkarNito'pi mAhito'pi nirIkSito'pi, hai, kisake liye kiyA jAtA hai, kyA nUnaM na cetasi mayA vidhRto'si bhaktyA / z2arUrata hai, isakA mUla uddezya kyA hai, jAto'smi tena jagabAndhava du:khapAtraM, hamArI ina kriyAoMse vaha uddezya pUrA yasmAt kriyAH pratiphalaMti na bhAvazUnyAH // hotA hai yA nahIM aura yadi nahIM hotA to hameM phira kisa prakArase bartanA arthAt-he jagadvAndhava jinendradeva ! cAhiye, ityAdi / hA~, ve itanA jarUra janmajanmAntaroMmeM maiMne ApakA caritra jAnate haiM ki ye saba dharmake kAma haiM, sunA hai, pUjana kiyA hai aura darzana bhI pahalese hote Aye haiM aura inake dvArA kiyA hai; yaha saba kucha kiyA, parantu puNyopArjana kiyA jAtA hai| parantu dharmake bhaktipUrvakAkabhI Apako apane hRdayame kAma kyoMkara haiM, kisa taraha hote Ae haiM dhAraNa nahIM kiyA / natIjA jisakA aura inake dvArA kaise puNyakA upArjana jinendra bhagavAnko bhaktipUrvaka hRdayameM dhAraNa karanekiyA se jIvoMke dRr3ha karmabandhana isa prakAra DhIle par3a jAte haiM nahIM hotI aura na ve jA~cakI kucha z2arU- jisa prakAra ki candanake vRkSa para morake Anese usa vRkSako ratahI samajhate haiN| unakA saMpUrNa Aca- lipaTe hue sA~pa / arthAt morake sAmIpyase jaise sarpa ghabarAte For Personal & Private Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGka 1-2] upaasnaa-tttv| yaha huA ki maiM aba taka isa saMsArameM jainiyoMko Amataura para, apanA upAsanAduHkhoMkA hI pAtra rahA-mujhe duHkhoMse tattva samajhane aura samajhakara tadanukUla chuTakArA hI na milA-kyoMki bhAvazUnya bartanekI bahuta bar3I z2arUrata hai| isI kriyAe~ phaladAyaka nahIM hotiiN| z2arUratako dhyAnameM rakhakara Aja isa lekha eka dUsare prAcArya likhate haiM ki, dvArA, saMkSepameM, upAsanA-tattvako samabinA bhAvake pUjA AdikA karanA, tapa jhAnekA yatna kiyA jAtA hai| isase tapanA, dAna denA, jApya japanA-mAlA hamAre ve ajaina bandhu bhI z2arUra kucha lAbha pheranA-aura yahA~ taka ki dIkSAdika uThA sakeMge jinheM jainiyoMke upAsanAdhAraNa karanA bhI aisA nirarthaka hotA hai tattvako jAnanekI AkAMkSA rahatI hai, jaisA ki bakarIke galekA stana / arthAt athavA jainasiddhAntAnabhijJatAke kAraNa jisa prakAra bakarIke galemeM laTakate hue jinake hRdayameM kabhI kabhI yaha prazna upastana dekhane meM stanAkAra hote haiM parantu ve sthita huA karatA hai ki jaba jaina loga stanoMkA kucha bhI kAma nahIM dete-unase kisI Izvara yA paramAtmAko jagatkA dUdha nahIM nikalatA-usI prakAra vinA kartA hartA nahIM mAnate aura na usakI bhAvakI pUjanAdi kriyAe~ bhI dekhanehIkI prasannatA yA prasannatAse kisI lAbha kriyAe~ hotI haiM, pUjAdikA vAstavika tathA hAnikA honA svIkAra karate haiM to phala unase kucha bhI prApta nahIM ho sktaa| phira ve paramAtmAkI pUjA, bhakti aura yathAH upAsanA kyoM karate haiM aura unhoMne usase bhAvahInasya pUjAditapodAnajapAdikam / kyA lAbha samajha rakkhA hai ? isa praznakA vyartha dIkSAdikaM ca syAdajAkaMThe stanAviva // samAdhAna bhI khataH nIcekI paMktiyoMse ho jAyagAHisase spaSTa hai ki hamArI upAsanA jainadharmakA yaha siddhAnta hai ki yaha sambandhI kriyAoMmeM bhAvakI kitanI bar3I z2arUrata hai-bhAva hI unakA jIvana aura AtmA jo anAdi karmamalase malina ho bhAva hI unakA prANa hai, vinA bhAvake rahA hai aura apane svarUpa ko bhulAkara unheM nirarthaka aura niSphala samajhanA vibhAva pariNatirUpa pariNama rahA hai vahI caahiye| parantu yaha bhAva upAsanA-tattva unnati karate karate karmamalako dUra karake ko samajhe vinA kese paidA ho sakatA hai? paramAtmA bana jAtA hai; AtmAse bhinna ataH apanemeM isa bhAvako utpanna karake aura pRthak koI eka Izvara yA paramAtmA apanI kriyAoMko sArthaka banAneke liye nahIM hai-ahaMta, jinendra, jinadeva, tIrthaMkara, siddha, sArva, sarvaza, vItarAga, parameSThi, hai vaise hI jinendrake hRdayastha hone para karma kA~pate haiN| paraMjyoti, zuddha, buddha, niraMjana, nirvikAra, kyoMki jinendra kaukA nAza karanevAle haiN| unhoMne ano prApta, Izvara, parabrahma ityAdi saba usI AtmAse kamauko nirmUla kara diyA hai| isI prAzayako paramAtmA yA paramAtmapadake nAmAntara prAcArya kumudacandrane nimnalikhita padyameM prakaTa kiyA hai: - haiN| athavA dUsare zabdoMmeM yo kahiye ki, hRdvatini tvayi vimo. zithilIbhavanti, paramAtmA zrAtmIya guNoMkA samadAya hai. jantoH kSaNena niviDA api krmbndhaaH| sadyo bhujaMgamamayA iva madhyabhAga usake ananta guNoMkI apekSA usake mabhyAgate banazikhaMDini caMdanasya // ananta nAma haiN| vaha paramAtmA parama -klyaannmndir| vItarAgI aura zAntasvarUpa hai, usako For Personal & Private Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainhitaissii| bhAga 15 kisIse rAga yA dveSa nahIM hai, kisIkI AtmAkI ve sampUrNa svAbhAvika zaktiyA~ stuti, bhakti aura pUjAse vaha prasanna nahIM sarvatobhAvase vikasita ho jAtI haiM hotA aura na kisIkI nindA, avajJA aura taba vaha AtmA svaccha tathA nirmala yA kaTa zabdo para aprasannatA lAtA hai; hokara paramAtmadazAko prApta ho jAtA hai dhanika zrImAnoM, vidvAnoM aura ucca zreNI aura paramAtmA kahalAtA hai* / kevalajJAnayA varNake manuSyoMko vaha premakI dRSTi- (sarvajJatA) kI prApti honeke pazcAt se nahIM dekhatA aura na nirdhana kaMgAlo, jaba taka dehakA sambandha bAkI rahatA hai mUkhau tathA nimnazreNIke manuSyoMko ghRNA- taMba taka paramAtmAko sakala paramAtmA kI dRSTise avalokana karatA hai; na samya- . jIvanmukta tathA arhanta kahate haiM aura jaba gdRSTi usake kRpApAtra haiM aura na mithyA dehakA sambandha bhI chUTa jAtA hai aura dRSTi usake kopabhAjana; vaha paramAnaMdamaya muktikI prApti ho jAtI hai taba vahI sakata aura kRtyakRtya hai, sAMsArika jhagar3ose paramAtmA niSkala paramAtmA, videhausakA koI prayojana nahIM / isaliye mukta aura siddha nAmoMse vibhUSita hotA jainiyoMkI upAsanA, bhakti aura pUjA, hai / isa prakAra avasthA bhedase paramAhindU, musalamAna tathA IsAiyoMkI taraha, tmAke do bheda kahe jAte haiN| vaha paramAtmA paramAtmAko prasanna karaneke liye nahIM apanI jIvanmuktAvasthAmeM apanI divya hotii| usakA kucha dUsarA hI uddezya hai vANIke dvArA saMsArI jIvoMko unakI jisake kAraNa ve (samajhadAra jainI) aisA AtmAkA svarUpa aura usakI prAptikA karanA apanA kartavya samajhate haiM aura vaha upAya batalAtA hai-arthAt, unakI saMkSiptarUpase yaha hai ki zrAtmanidhi kyA hai, kahA~ hai, kisa kisa ___ yaha jIvAtmA svabhAvase hI aMnanta- prakArake karmapaTalose AcchAdita hai, darzana, anamtajJAna, anantasukha aura kaise kaise upAyose ve karmapaTala isa anantavIryAdi ananta zaktiyoMkA AdhAra AtmAse jude ho sakate haiM, saMsArake hai| parantu anAdi karmamalase malina anya samasta padArthose. isa zrAtmAkA honeke kAraNa isakI ve samasta zaktiyA~ kyA sambandha hai, duHkhakA, sukhakA aura AcchAdita haiM-kauke paTalase veSTitahaiM; saMsArakA svarUpa kyA hai, kaise duHkhakI aura yaha AtmA saMsArameM itanA lipta nivRtti aura sukhakI prApti ho sakatI aura mohajAlameM itanA pha~sA huA hai hai, ityAdi samasta bAtokA vistArake ki una zaktiyoMkA vikAsa honA to sAtha samyak prakAra nirUpaNa karatA haidUra rahA, unakA smaraNa taka bhI isako jisase anAdi avidyAgrasita saMsArI nahIM hotaa| karmake kiMcit kSayopazamase jIvoMko apane kalyANakA mArga sUjhatA jo kucha thor3A bahuta jJAnAdi lAbha hotA hai aura apanA hita sAdhana karanemeM unakI hai, yaha jIva utanehImeM saMtuSTa hokara usIko apanA svarUpa mAnane lagatA hai| * dhyAnAjineza bhavato bhavinaH kSaNena, inhIM saMsArI jIvoMmeMse jo jIva, apanI dehaM vihAya paramAtmadazAM vrajanti / AtmanidhikI sudhi pAkara dhAtubhedIke / tIvrAnalAdupalabhAvamapAsya loke, . saraza prazasta dhyAnAgnike balase, isa cAmIkaratvamacirAdiva dhaatubhedaaH|| samasta karmamalako dUra kara detA hai usameM -klyaannmNdir| For Personal & Private Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGka 1-2] upaasnaa-tttv| pravRtti hotI hai* / isa prakAra paramAtmA- kArako bhulA dete haiM unheM asAdhu tathA ke dvArA jagatkA niHsIma (behada ) upa- asajana samajhanA caahiye| lokameM bhI kAra hotA hai| isI kAraNa paramAtmAke unheM kRtaghnI, ahasAnapharAmoza aura guNasArva, paramahitopadezaka, paramahitaiSI bheTa Adi bure nAmoMse pukArA jAtA hai| aura nirnimittabandhu ityAdi bhI nAma aise loga; jabataka unakI yaha dazA kAyama kahe jAte haiN| isa mahopakArake badalemeM rahatI hai, kabhI unnati nahIM kara sakate hama (saMsArI jIva) paramAtmAke prati aura na AtmalAbhake sanmukha hosakate haiN| jitanA Adara-satkAra pradarzita kareM aura isaliye apane mahopakArI paramAtmAke jo kucha bhI kRtajJatA jatalAe~ vaha saba prati Adara-satkAra rUpase pravartita honA tuccha hai| jo sajjana athavA sAdhajana hamArA khAsa kartavya hai| hote haiM ve apane upakArIke upakArako dUsare, jaba zrAtmAkI parama svaccha kabhI nahIM bhUlate, barAbara usakA smaraNa aura nirmala avasthAkA nAma hI paramAtmA rakhate haiM aura isa upakAra-smRtike cihna- hai aura usa avasthAko prApta karanAkharUpa aneka prakArase apane upakArIke arthAt, paramAtmA bananA saba AtmAoMprati apanA Adara satkAra vyakta kiyA kA abhISTa hai, taba AtmasvarUpakI yA karate haiM; jaisA ki, zlokavArtikameM, dUsare zabdoMmeM paramAtmasvarUpakI prAptike zrImadvidyAnaMdasvAmIdvArA, paramAtmAkI liye paramAtmAkI pUjA bhakti aura upAupAsanAke samarthanameM, uddhRta kiye hue sanA karanA hamArA parama kartavya hai| nimnalikhita eka prAcIna padyase prakaTa hai:- paramAtmAkA dhyAna, paramAtmAke alaukika caritrakA vicAra aura paramAtmAkI abhimataphalasiddherabhyupAyaH subodhaH / dhyAnAvasthAkA cintavana hI hamako apanI prabhavati sa ca zAstrAttasyacotpattirAptAt // AtmAkI yAda dilAtA hai-apanI bhUlI iti bhavati sa pUjyastatprasAdAtprabuddhe. huI nidhikI smRti karAtA hai-usIse nahi kRtamupakAraM sAdhavo vismaranti // AtmAko yaha mAlUma par3atA hai ki maiM . isa padyameM yaha batalAyA gayA hai ki, kauna hU~ (kovA'haM) aura merI Atmazakti "manovAMchita phalakI siddhikA upAya kyA hai (kA ca me shktiH)| paramAtmAkA samyagjJAna hai ; samyagjJAnakI upalabdhi bhajana aura stavana hI hamAre liye apane zAstra ke dvArA hotI hai aura zAstrakI prAtmAkA anubhavana hai / AtmonnatimeM utpatti prApta bhagavAnase hai, isaliye ve agrasara honeke liye paramAtmA hI hamArA prAptabhagavAn (paramAtmA) jinake prasAdase zrAdarza hai / AtmIya guNoMkI prAptike liye prabuddhatAkI prApti hokara abhimata phalakI hama usI Adarzako apane sanmukha rakhakara siddhi hotI hai| saMtajanoMke dvArA pUjya apane caritrakA gaThana karate haiN| apane Thaharate haiN| saca hai sAdhajana kisIke kiye zrAdarza puruSake guNoMmeM bhakti tathA anahue upakArako kabhI bhUlate nahIM haiN|" rAgakA honA svAbhAvika aura z2arUrI hai| isase jo loga dUsaroMke kie hue upa- binA anurAgake kisI bhI guNakI prApti nahIM ho sktii| udAharaNake liye, yahi * zreyo mArgasya saMsiddhiH prsaadaatprbhesstthinH| koI manuSya saMskRta bhASAkA hi -aaptpriikssaa| honA cAhe to usake liye yaha z2ara For Personal & Private Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ . jainhitaissii| [bhAga 15 vaha saMskRta bhASAke vidvAnoMkA saMsarga utkaTa icchA hotI hai aura unake sambandhakare. unase prema rakkhe, aura unakI sevA meM yaha sApha taurase likha bhI diyA karate meM rahakara kucha sIkhe, saMskRtakI pustako- haiM ki hama aise paramAtma-guNoM kI prAptike kA premapUrvaka saMgraha kare aura unake adhya- liye paramAtmAkI vandanA karate haiM; jaisA yanameM citta lgaae| yaha nahIM ho sakatA ki sarvArthasiddhi meM zrIpUjyapAdAcAryake ki, saMskRtake vidvAnoMse to ghRNA kare, diye hue nimna vAkyase prakaTa haiunakI zakalA taka bhI dekhanA na cAhe, unase kosoM dUra bhAge, saMskRtakI pustakoMko chue ___ mokSamArgasya netAraM bhetAraM karmabhUbhRtAM / taka nahIM, na saMskRtakA koI zabda apane jJAtAraM vizvatatvAnAM vaMde tadguNalabdhaye // kAnoM meM par3ane de, aura phira saMskRtakA vidvAn bana jAya / isaliye pratyeka guNakI isase yaha bAta aura bhI spaSTa ho jAtI hai ki paramAtmAkI upAsanA mukhya- . prAptike liye usameM saba orase anurAga tayA usake guNoMkI prAptike uddezyase kI kI bar3I z2arUrata hai| jo manuSya jisa guNakA jAtI hai, usameM paramAtmAkI koI garaja Adara satkAra karatA hai athavA jisa nahIM hotI balki vaha apanI hI garaz2a ko. guNase prema rakhatA hai vaha usa guNake guNI liye hue hotI hai aura vaha garaz2a 'AtmakA bhI avazya zrAdara satkAra karatA hai aura usase prema rakhatA hai| kyoMki guNIke 9 lAbha' hai jise paramAtmAkA Adarza ra sAmane rakhakara prApta kiyA jAtA hai| aura zrAzraya binA kahIM bhI guNa nahIM hotaa| - isaliye, jo loga upAsanAke isa mukhyoAdara satkAra rUpa isa pravRttikA nAma . ddezyako apane lakSyameM nahIM rakhate aura hI pUjA aura upAsanA hai| isaliye para. mAtmA* inhIM samasta kAraNoMse hamArA na upakArake smaraNa para hI jinakI dRSTi rahatI hai unakI upAsanA vAstavameM upAparama pUjya aura upAsya deva hai| usakI sanA kahalAe jAneke yogya nahIM ho isa upAsanAkA mukhya uddezya, vAstavameM, sktii| aisI upAsanAko bakarIke gale meM paramAtmaguNoMkI prApti-athavA apane - laTakate hue stanoMse adhika mahattva nahIM zrAtmIya guNoMkI prAptikI bhAvanA hai| diyA jA sktaa| usake dvArA varSoM kyA, yaha bhAvanA jitanI adhika dRr3ha aura ___ koTi janma meM bhI upAsanAke mUla uddezyavizuddha hogI siddhi bhI utanI hI adhika nikaTa hotI jAyagI / isIse acche acche kI siddhi nahIM ho sktii| aura isaliye, yogIjana bhI nirantara paramAtmAke guNoM yaha jIva saMsArameM duHkhoMkA hI pAtra banA rahatA hai| duHkhoMse samucita chuTakArA kA cintavana kiyA karate haiN| kabhI kabhI / tabhI ho sakatA hai jaba ki paramAtmAke ve paramAtmAkA stavana karate hue usameM / una khAsa khAsa guNoMkA ullekha karate hue| guNoMmeM anurAga bar3hAyA jAya / paramAtmA 1. ke guNoM meM anurAga bar3hanese pApapariNati dekhe jAte haiM jinako prApta karanekI unakI sahajameM hI chUTa jAtI hai aura puNyapari Nati usakA sthAna le letI hai| isI . inhIM kAraNoMse anya vItarAgI sAdhu aura mahAtmA bhI, jinameM AtmAkI kucha zaktiyA~ vikasita huI Azayako svAmI samantabhadrAcAryane nimna haiM aura jinhoMne apane upadeza AcaraNa tathA zAstra- vAkya dvArA, bar3e hI acche DhaMgase prati. nirmANase hamArA upakAra kiyA hai ve saba hamAre pUjya hai| pAdita kiyA hai: For Personal & Private Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGka 1-2] upaasnaa-ttv| na pUjayArthastvayi vItarAge, prakRtiyoMmeM rasa bar3hanese antarAya karma na nindayA nAtha vivaantvere|| nAmakI prakRti, joki eka mUla pApa tathApi te puNyaguNasmRtirnaH, prakRti hai aura hamAre dAna, lAbha, bhAgopa bhoga Adiko vighnasvarUpa rahA karatI punAta cittaM duritAM jnebhyH|| hai-unheM hone nahIM detI-vaha bhagnarasa -bRhtsvymustaatr| hokara nirbala par3a jAtI hai aura hamAre isameM svAmI samantabhadra, paramAtmAko iSTako bAdhA pahu~cAnemeM samartha nahIM rhtii| lakSya karake unake prati, apanA yaha zrAzaya taba, hamAre bahutase laukika prayojana siddha vyakta karate haiM ki "he bhagavan, pUjA bhakti- ho jAte haiM aura unakA zreya ukta upAsanAse ApakA koI prayojana nahIM hai, kyoMki ko hI prApta hotA hai| jaisA ki eka Apa vItarAgI haiM-rAgakA aMza bhI prAcArya mahodayake nimnavAkyase prakaTa hai:Apake AtmAmeM vidyamAna nahIM hai jisake / neSTaM vihantuM zubhabhAvabhagnakAraNa kisIkI pUjA bhaktise Apa prasanna ___ * rasaprakarSaH prabhuraMtarAyaH / hote| isI taraha nindAse bhI ApakA tatkAmacAreNa guNAnurAgAkoI prayojana nahIM hai-koI kitanA hI Apako burA kahe, gAliyA~ de, parantu usa nnutyAdiriSTArthakadA'haMdAdeH // para Apako z2arA bhI kSobha nahIM pA sakatA; aisI hAlatameM yaha kahanA ki parakyoMki Apake AtmAse bairabhAva, dveSAMza, mAtmAkI saccI pUjA, bhakti aupa upAbilakala nikala gayA hai-vaha usameM sanAse ka prayojanoMkI bhI vidyamAna hI nahIM hai jisase kSobha tathA siddhi hotI hai, kucha bhI anucita na aprasannatAdi kAryoMkA udbhava ho sktaa| hogaa| yaha ThIka hai ki, paramAtmA svayaM aisI hAlatameM nindo aura stuti donoM apanI icchApUrvaka kisIko kucha detA hI Apake liye samAna haiM-unase ApakA dilAtA nahIM hai aura na svayaM Akara kucha banatA yA bigar3atA nahIM hai to bhI athavA apane kisI sevakako bhejakara Apake puNya guNoMke smaraNase hamArA bhaktajanoMkA koI kAma hI sudhAratA hai, to vitta pApoMse pavitra hotA hai-hamArI bhI usakI bhaktikA nimitta pAkara hamArI pApapariNati chUTatI hai-isaliye hama karmaprakRtiyoMmeM jo kucha ulaTaphera hotA bhaktike sAtha ApakA guNAnuvAda gAte hai usase hameM bahuta kucha prApta ho jAtA hai haiM-ApakI upAsanA karate haiM / " aura hamAre aneka bigar3e hue kAma bhI - jaba paramAtmAke guNoMmeM anurAga sudhara jAte haiM / isaliye paramAtmAke bar3hAne, unake guNoMkA premapUrvaka smaraNa prasAdase hamAre laukika prayojana bhI aura cintavana karanese zubha bhAvoMkI siddha hote haiM athavA amuka kArya siddhi utpatti dvArA pApapariNati chUTatI aura ho gayA, isa kahane meM, siddhAntakI dRSTise puNyapariNati usakA sthAna letI hai to koI virodha nahIM aataa| parantu phalanatIjA isakA yahI hotA hai ki hamArI prAptikA yaha sArA khela upAsanAkI pApa prakRtiyoMkA rasa sUkhatA aura puNya prazastatA, aprazastatA aura usake dvArA prakRtiyoMkA rasa bar3hatA hai / pApa prakRtiyoM- utpanna hue bhAvoMkI taratamatA para nirbhara .. kA rasa (anubhAga) sUkhane aura puNya hai| ataH hameM apane bhAvoMkI ujjvalatA, For Personal & Private Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... jainhitaissii| [bhAga 15 N nirmalatA aura unake utkarSasAdhana para bhaTakate haiM, aneka rAgI dveSI devatAoMkI taurase dhyAna rakhanA cAhiye aura zaraNameM prApta hokara unakI taraha tarahakI vaha tabhI bana sakatA hai jaba ki paramAtmA- upAsanA kiyA karate haiM aura isa taraha kI upAsanA upAsanAke ThIka uddezyako para apane jainatvako bhI kalaMkita karake samajhakara kI jAya aura usameM prAyaH jainazAsanakI aprabhAvanAke kAraNa bana laukika prayojanoM para dRSTi na rakkhI jaay| jAte haiN| jo loga kevala laukika prayojanoMkI dRSTi- aisI kaccI prakRti aura DhIlI zraddhAke se-sAMsArika viSayakaSAyoMko puSTa manuSyoMkI dazA, niHsandeha, bar3I hI karanekI g2araz2ase-paramAtmAkI upAsanA karuNAjanaka hotI hai ! aise logoMko qhAsa karate haiM, usake nAma para taraha tarahakI taurase upAsanA-tattvako jAnane aura samabola-kabUlata bolate haiM aura phalaprAptikI bhanekI z2arUrata hai| unheM Uparake isa zarta para pUjA-upAsanAkA vacana nikAlate sampUrNa kathanase khUba samajha lenA cAhiye haiM unake sambandhameM yaha nahIM kahA jA ki, jainadRSTise paramAtmAkI pUjA, bhakti sakatA ki ve paramAtmAke guNoMmeM vAsta. aura upAsanA paramAtmAkoprasanna karanevika anurAga rakhate haiM, balki yadi yaha khuzAmada dvArA usase kucha kAma nikA. kahA jAya ki ve paramAtmAke svarUpase hI laneke liye nahIM hotI aura na sAMsArika anabhijJa haiM to zAyada kucha jyAdA anu- viSayakaSAyoMkA puSTa karanA hI usake cita na hogA / aise logoMkI isa pravRtti- dvArA abhISTa hotA hai| balki, vaha qhAsa se kabhI kabhI bar3I hAni hotI hai| ve taurase paramAtmAke upakArakA smaraNa sAMsArika kisI phalaviziSTakI zrAzA- karane aura paramAtmAke guNoMkI-Atmase-usakI prAptike liye-paramAtmAkI svarUpakI-prAptike uddezyase kI jAtI pUjA karate haiM; parantu phalakI prApti apane . hai| paramAtmAkA bhajana aura cintavana adhIna nahIM hotI, vaha karma-prakRtiyoM ke karanese-usake guNoM meM anurAga bar3hAnese ulaTa-pherake adhIna hai| daivayogase yadi pApoMse nivRtti hotI hai aura sAtha hI karma-prakRtiyoMkA ulaTa-phera, yogya bhAvoMko mahatpuNyopArjana bhI hotA hai, joki svataH na pAkara, apane anukUla nahIM hotA aura aneka laukika prayojanoMkA sAdhaka hai| isaliye abhISTa phalakI siddhiko ava- isaliye jo loga paramAtmAkI pUjA, sara nahIM milatA to aise logoMkI zraddhA bhakti aura upAsanA nahIM karate ve apane DagamagA jAtI hai athavA yo kahiye ki AtmIya guNoMse parAGmukha aura apane usa vRkSakI taraha ukhar3a jAtI hai jisakA prAtmalAbhase vaMcita rahate haiM, itanA hI kucha bhI gaharA mUla nahIM hotA / unheM yaha nahIM, kintu kRtaghnatAke mahAn doSase bhI to khabara nahIM par3atI ki hamArI upAsanA dUSita hote haiN| ataH ThIka uddezyoM ke sAtha bhAvazanya thI, usameM prANa nahIM thA aura paramAtmAkI pUjA, bhakti, upAsanA aura isaliye hameM sacI upAsanA karanI zrArAdhanA karanAsabake liye upAdeya aura cAhiye; ulaTAve paramAtmAkI pUjo-bhaktimeM z2arUrI hai| hatotsAha hokara usase upekSita ho baiThate hamArA vicAra abhI isa viSaya para haiN| sAtha hI, apanI abhISTa siddhi ke bahuta kucha prakAza DAlanekA hai parantu isa liye dUsare devI-devatAoMkI talAzameM samaya lekha adhika bar3ha jAneke bhayase For Personal & Private Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGka 1-2 ] yaha virAma lenA ucita samajhate haiN| isa lekhakA dUsarA bhAga (uttarArdha), jo 'mUrtipUjA' se sambandha rakhatA hai, agale kameM diyA jAyagA aura usameM upAsanAke DhaMga para bhI qhAsA vivecana kiyA jAyagA / isake sivAya 'stutiprArthanAdi rahasya' nAmakA eka dUsarA vistRta svatantra lekha likhanekA bhI hamArA vicAra ho rahA hai, jisameM jainiyoMke bhaktimArga para aura bhI jyAdaha vizeSatAke sAtha prakAza DAlA jAyagA aura stutiyoM tathA prArthanAoM Adi ke rahasyako kholakara rakkhA jAyagA / ina saba lekhoMse, hama samajhate haiM, upAsanAkA viSaya bahuta kucha vizada aura spaSTa ho jAyagA / sarasAvA, tA01-12-20 purAnI bAtoMkI boja / purAnI bAtoMkI khoja / 1- tattvArtharAjavArtikakA antima vAkya | sanAtana jaina granthamAlAmeM zrIyuta paM0 pannAlAlajI bAkalIvAlane 'tattvArtharAjavArtika' nAmakA jo grantha prakAzita karAyA hai usake antameM 32 zloka 'uktaMca' rUpase diye haiM aura unake sAtha hI graMtha samApta kara diyA hai / ina zlokoMke bAda graMthakI samAptisUcaka koI padya nahIM diyA; yaha bAta hameM bahuta khaTakatI thI aura isaliye hameM isa bAtakI khojameM the ki pranthakI zranyAnya hastalikhita pratiyoM parase yaha mAlUma kiyA jAya ki unakA bhI aisA hI hAla hai athavA kisImeM kucha vizeSa hai| khoja karate hue jaina siddhAntaavana, dhArAkI eka pratimeM, jisakA nambara 51 hai, ukta 32 zlokoM ke bAda, eka pa hameM isa prakAra milA hai:iti tattvArthasUtrANAM bhASya bhASitamuzamaH / yatra saMnihitastarkanyAyAgamavinirNayaH // isa padyake dvArA tattvArtha sUtroMke - arthAt, tattvArtha zAstra para bane hue vArtikoMke - bhASya kI samAptiko sUcita kiyA hai aura yaha batalAyA hai ki isa bhASyameM tarka, nyAya aura zrAgamakA vinirNaya athavA tarka, nyAya aura Agamake dvArA vinirNaya saMnihita hai / isameM saMdeha nahIM ki yaha padya tattvArthavArtika bhASyakA antima vAkya mAlUma hotA hai / paraMtu aneka pratiyoMmeM yaha vAkya nahIM pAyA jAtA, ise lekhakoMkI karAmAta samajhanA cAhiye / 2- nyAyadIpikA kI prazasti / zrArAke jainasiddhAntabhavanameM 'nyAyadIpikA kI jo prati naM0 156 kI hai usake anta meM nimnalikhita prazasti pAI jAtI hai: madgurorvardhamAnezo vardhamAnadayAnidheH / zrIpAda sneha sambaMdhAtsiddhayaM nyAyadIpikA // 1 // aura isake bAda antima saMdhi isa prakAra dI hai: 'iti zrImadvardhamAnabhaTTArakAcArya gurukAruNyasiddhasArasvatodaya bhImadabhinava dharma bhUSaNAcArya viracitAyAM nyAyadIpikAya / mAgamaprakAzaH samAptaH / yaha sandhi aura ukta prazasti donoM cIjeM, san 1911 meM, jainagrantharatnAkara kAryAlaya dvArA prakAzita huI 'nyAyadIpikA' meM nahIM haiM aura na isase pahalekI chapI huI kisI pratimeM haiM / zraneka hastalikhita pratiyoM meM bhI ye nahIM dekhI gii| hA~ daurvali jinadAsazAstrIke bhaMDArameM jo isa granthakI do pratiyA~ haiM unakA antima bhAga eka 1 For Personal & Private Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 bAra jainahitaiSI meM prakAzita huA thA* vaha ukta sandhise milatA julatA hai, kucha thor3A sA bheda hai| mAlUma nahIM prazastikA ukta padya bhI hai yA nhiiN| una pratiyoM meM prazastike isa padyase granthakI vaha truTi pUrI ho jAtI hai jo ki eka gadyAtmaka ke prArambha meM maMgalAcaraNa tathA pratijJA viSayaka zlokako dekara antameM samApti Adi viSayaka koI padya na denese khaTakatI thii| sAtha hI, yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki granthakartAke guru vardhamAneza arthAt vardhamAna bhaTTAraka the aura unhIMke zrIpAda snehasambandhase yaha nyAyadIpikA siddha huI hai / granthakartAne prArambhika padya arhantakA vizeSaNa 'zrIvardhamAna' dekara (zrIvardhamAnamarhataM natvA, likhakara ) usake dvArA bhI apane gurukA smaraNa aura sUcana kiyA hai / ye vardhamAnabhaTTAraka kauna the aura unhoMne kina kina granthoMkA praNayana kiyA hai, yaha bAta, yadyapi, abhItaka spaSTa nahIM huI to bhI 'varAMgacaritra' nAmakA eka grantha x vardhamAna bhaTTArakakA banAyA huA upalabdha hai aura usakI saMdhiyoMmeM bhaTTAraka mahodayakA paravAdidaMtipaMcAnana' vizeSaNa diyA hai, jaisA ki usakI nimnalikhita antima sandhise . prakaTa hai: - iti paravAdidantipaMcAnanazrI vardhamAnabhaTTAdevaviracite varaGgacarite sarvArthasiddhi-gamano nAma trayodazamaH sargaH / jainahitaiSI / jAna par3atA hai 'paravAdidantipaMcAnana' yaha vardhamAna bhaTTArakakA viruda thA athavA unakI upAdhi thI; aura isase ve eka naiyyAyika vidvAn mAlUma hote haiM / * dekho jainahitaiSI bhAga 11 aMka 7-8 X tatvanizcaya aura dvAdazAMga caritra nAmake do graMtha bhI vardhamAna bhaTTArakake banAye hue kahe jAte haiM parantu unakA koI aMza abhItaka hamAre dekhane meM nahIM AyA / [ bhAga 15 nyAyadIpikA ke kartA dharmabhUSaNake guru bhI naiyAyika vidvAn hone cAhiye aura unheM nyAyadIpikAkI ukta saMdhimeM 'bhaTTAraka' bhI likhA hai / isaliye, hamAre qhayAlase, ye donoM eka hI vyakti jAna par3ate haiM / yadi yaha satya hai to dharmabhUSaNake guru mUlasaMgha, balAtkAragaNa aura bhAratI gacchake zrAcArya the; jaisA ki varAMgacaritrakI prazastike nimna vAkyase prakaTa hai: svasti zrI mUlace bhuvaviditagaNe bhIkAkArasaMjJe / zrabhi ratyAdigacche sakalaguNanidhirvamAnAbhidhAna : || AsIdbhaTTArako'sau ..... nyAyadIpikAkI ukta saMdhise yaha sApha jAhira hai ki isa granthake kartA se pahale koI dUsare 'dharmabhUSaNa' nAmake zrAcArya bhI ho gaye haiM aura isaliye ye 'abhinava dharma bhUSaNa' kahalAte the| inheM guruke anugrahase sArakhatodayakI siddhi thI / 3- aThAraha lipiyoMke nAma / jaina siddhAnta bhavana ArAmeM, dharmadAsa sUrikA banAyA huA 'vidagdhamukhamaMDana' nAmakA eka bauddha grantha hai / isa granthakI samAptike bAda patrake khAlI sthAna para kucha saMskRta prAkRtake padya likhe hue haiM; jinameM se pahale padyake bAda z2arAsA saMskRta gadya dekara aThAraha lipiyoMkI sUcaka do gAthAe~ dI haiM jo saba isa prakAra haiM: -- "zubhaM bhavatu zrIsaMghasya bhadraM / haMsalivI [1] bhUyakivI [1], jakkhI [3] rakhusI [4] ya bodhavtrA 4 (1) 5 (U) hI javaNi 6 turukkI 7, kIrI 8 daviDa (DI) ya 9 siMghaviyA 10 // 1 // mAlaviNI 11 naDi 12 nAgari 13, lADalivI 14 pArasi (sI) ya 15 bodhavvA [1] taha animati ( ta ) ya libI 16, cANakkI 17 mUladevI ya 18 // 2 // V For Personal & Private Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGka 1-2 ] jaina siddhAntabhavana, zrazakA nirIkSaNaM / aSTAdaza lipyaH // " drAviDI, inase aThAraha lipiyoMke 1 haMsa lipi, 2 bhUtalipi, 3 yakSI, 4 rAkSasI 5 UhI ( uDiyA ? ), 6 yavanAnI ( yUnAnI), 7 turukI, = kIrI (kAzmIrI), 10 siMghavI, 11 mAlaviNI, 12 naDi (kanar3I ? ), 13 devanAgarI, 14 lADalipi (lATI), 15 pArasI (fArasI), 16 amAtrika lipi, 60 cANakyI ( guptalipi ), aura 18 mUladevI, ( brAhmI ? ) ye nAma pAe jAte haiM / inameM se aneka lipiyoMkA vizeSa paricaya mAlUma karane aura unake udaya-asta ko jAnane kI z2arUrata hai / ( kramazaH ) jaina siddhAntabhavana, ArAkA nirIkSaNa | bahuta dinoM se hamArI icchA ArAke jaina siddhAnta bhavanako dekhane aura usake prAcIna granthoM tathA itara granthasaMgraha parase kucha anusaMdhAna karanekI thii| bhavanameM kisI kanar3I vidvAnke na honeke kAraNa yaha icchA abhI taka pUrI nahIM ho sakI thI / aneka bAra isa bAtakI koziza kI gaI ki bhavana meM koI kanar3IkA vidvAn bulAyA jAya parantu saphalatA nahIM huI / bhavana se jo sUcI eka lambe caur3e samayakI pratIkSA aura bahutasI ucca AzAoMke bAda, gatavarSa prakAzita huI thI vaha itanI avyavasthita, adhUrI aura bhramapUrNa pAI gaI ki usakI prAyaH kisI bhI bAta para sahasA vizvAsa karaneke liye hRdaya tayyAra nahIM hotA thaa| kaI bAra, jainahitaiSImeM, sUcIsambandhI kucha bAtoM para moTa karanekI z2arUrata par3I aura bhavanake mantrI sAhabase unakA samAdhAna tathA 11 spaSTIkaraNa mA~gA gayA / parantu ve aisA karane meM pUrNarUpa se asamartha rahe aura antameM unheM yahI likhanA par3A ki hamAre pAsa koI kanar3I jAnanevAlA vidvAn nahIM hai, isaliye hama ApakI abhISTa bArtokA uttara dene meM asamartha haiM / ina saba bAtoMne bhavanameM eka kanar3I vidvAn ke jalda bulAye jAnekI z2arUratakA aura bhI adhikatAke sAtha upasthita kara diyA / dehalImeM, eka prasaMga para, hamArA svargIya bAbU devakumArajI bAbU nirmala kumArajIke suputrase milanA huA / usa samaya hamane Apase eka kanar3I vidvAna ke bulAnekI preraNA karate hue yaha bhI kahA ki yadi filahAla 'vetana para koI aisA vidvAn na zrA sake to kamase kama zrImAn nebhisAgarajI varNIkA cAturmAsa zrArAmeM karAiye jisase hama unake sAthameM rahakara sUcIkA kucha saMzodhana karA sakeM / isapara bhAI nirmalakumArajIne vargIjIko likhA aura varNIjIke anugrahase, saubhAgyavaza, paM0. zAMtirAjayyA nAmake eka suyogya vidvAnkI bhavanako prApti ho gaI, jo ki kanar3I aura saMskRtake sAtha sAtha qhAsI hindI bhI jAnate haiN| paMDitajIke bhavanameM pahu~ca jAne para unheM kAma ke liye pahale kucha sUcanAe~dI gaI, usake bAda 5 sitambarako sarasAvAse calakara = sitambara san 1920 ko hama zrArA pahu~ca gaye / 31 akTUbara taka vahA~ rahanA huA - arthAt, mahInA 22 dina bhavanameM Thahara kara hamane usakA nirIkSaNAdi kArya kiyA aura sAtha hI aneka viSayoMkA anusandhAna bhI kiyA jisakA paricaya samaya samaya para hitaiSIke pAThakoMko diyA jAyagA / eka yaha bhavana zrImandirajIke eka bag2alI kamaremeM sthApita hai| isameM praveza karate hI sabase pahalI dRSTi bhavanake saMsthApaka For Personal & Private Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 jainhitaissii| [bhAga 15 svargIya bAbU devakumArajIke citra para se hameM kabhI yaha qhayAla nahIM hotA thA par3atI hai, jo ki eka bar3A hI sundara ki bhavana aisI taMga jagahameM sthita hogaa| aura manomohaka citra hai| ise dekhanese parantu aba pratyakSa darzana hone para saba bhrama svargIya bAbUsAhabakI smRti hI tAz2A dUra ho gyaa| bhavanameM kaI kaI zAstra eka nahIM hotI balki unakI sAkSAt jItI veSTanameM lipaTe hue rakkhe haiN| yadi una jAgatI puNyamUrti sAmane A jAtI hai| sabako gatte lagAkara alaga alaga veSTanoM hameM isa vizAla citrako dekhanese bar3I meM bA~dhA jAya to kaI AlamAriyokI hI prasannatA aura zAntikI prApti huii| aura z2arUrata par3e, jinake liye bhavanameM bhavanakA sthAna yadyapi svaccha aura sthAna nahIM hai| sthAnakI isa kamIko dUra sAfa hai parantu usameM jagahakI bahuta bar3I karaneke liye bhavanakI eka judI bilDiMga kamI hai| eka lambese kamaremeM bhavanakI banAnekI tajavIja ho rahI hai, jisake bAraha AlamAriyA~ rakhI huI haiM jo saba liye eka strIne jagaha dI hai jo ki. isa hastalikhita tathA mudrita granthoMse paripUrNa bhavanake pAsa hI hai aura phaMDa dasa haz2Ara haiN| isa lambe kamareke mukha para eka choTI rupayeke karIba jamA hai; jaisA ki bAbU sI koTharIke rUpameM dUsarA kamarA hai jahA~ nirmalakumArajIkI z2abAnI mAlUma huaa| bAbU devakumArajIkA ukta citra dIvArake isa bhavanakA a~garez2I nAma 'di seMTrala jaina saMhAre eka Tebila para uttaramukha virAja- moriyaMTala lAyabrerI' ( The Central mAna hai| isI kamaremeM pAvApura Adi Jain Oriental Library ) hai| parantu tIrthoM tathA dezI-videzI vidvAnoM Adike jahA~ taka hama dekhate haiM abhI taka isa kucha dUsare citra bhI haiM jo saba kamareke bhavanako Adhunika lAyabreriyoM jaisA upaUparI bhAga taka dIvAroM para laTake hue haiN| yogI rUpa nahIM diyA gayA hai| avvala to ina citroMmeM eka bar3A citra zrIpAdI- yaha eka mandirake kone meM sthita hai jahA~ zvara bhagavAn ke samavasaraNakA hai, jisake hara eka zakhsa AjAdIke sAtha jA A tayyAra karAne meM eka haz2Arase Upara rupayA nahIM sakatA, dUsare kisI lAyabreriyana kharca honA batalAyA jAtA hai| citrakalA- (granthAlayAdhyakSa) kA sthAyI praba ndha bhI kI dRSTise yaha citra niHsandeha eka bar3e isameM nahIM hai aura tIsare isakI sUcIkI hI mahattvakA citra hai aura isameM bahuta hI aisI dazA nahIM hai jisake AdhAra para kucha bArIkIke sAtha kAma dikhalAyA gayA koI grantha sahasA apane sthAnase nikAla hai| parantu zAstrIya dRSTise isameM aneka kara dekhA jA ske| chapI huI sUcImeM bAteM kucha Apattijanaka bhI pAI jAtI haiM; kucha granthoMke sivAya zeSa granthoMke jo jaise ki AdIzvara bhagavAnke kezoko nambara diye haiM ve una nambaroMse bhinna haiM kaMdhoM taka phaile hue dikhalAnA aura kucha jo granthoM para par3e hue haiM aura rajisTaroMdevAMganAoko bUr3hI citrita karanA, ityA- meM grantha akArAdi kramase athavA viSayadika / astu; bAhara bhItarake ina donoM kramase darja nahIM haiM isaliye eka granthakI kamarokI lambAI prAyaH gyAraha gaja aura talAzameM kabhI kabhI ghaNToM laga jAte caur3AI tIna savA tIna gaz2ake karIba haiM-isIse sAdhAraNa janatA aba taka isa hogI / bhavanake sambandhameM jaisI kucha bAteM bhavanase usa prakArakA (Adhunika lAyaabhI taka kAnoMmeM par3atI AI haiM unapara breriyo jaisA) koI lAbha nahIM uThA sakI For Personal & Private Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 aGka 1-2] jainasiddhAntabhavana, pArAkA niriikssnn| aura na aisI. hAlatameM uThA sakatI hai| baMDalokA eka eka patra ulaTapulaTa kara bhavanake liye eka suvyavasthita aura prAmA- nahIM dekhA, balki dasa dasa bIsa bIsa Nika sUcIkA tayyAra karanA sabase bar3A patroMko eka sAtha ulaTA hai aura yA baMDalamukhya aura z2arUrI kArya thA jise vaha ke antameM jisa granthakA nAma pAyA hai ba taka pUrA nahIM kara skaa| usakI vahI nAma aneka granthovAle usa samRce vartamAna chapI huI sUcIkI yadi samyak baMDalako de diyA hai| isIse bahutase choTe mAlocanA kI jAya to azuddhiyoM truTiyoM moTe grantha sUcI meM darja honese raha gaye aura doSoMke digdarzana mAtrase kaI peja aura aneka granthoMkI patrasaMkhyA tathA bhara jaayN| parantu yahA~ para hameM usakI zlokasaMkhyA apane niyata parimANase bar3ha vizeSa AlocanA karanA iSTa nahIM hai| gii| sAtha hI kucha baMDala (kAgaja para) hA~, itanA z2arUra batalAnA hogA ki bhavana- aise bhI haiM jinakI sUcI tayyAra hI nahIM meM aise saikar3oM hastalikhita aura mudrita kI gii| adhikArIvargakI orase yaha kahA prantha maujUda haiM jo sUcImeM darja nahIM jAtA hai ki, hama loga kanar3I lipise hue / mudrita granthoMse abhiprAya yahA~ una bilakula anabhijJa haiM isaliye kanar3Ike aMgarejI pustakoMse nahIM hai jinakI sUcI vidvAnoMne ina granthoM parase jaisI kucha sUcI alaga chapaneke liye gaI huI hai aura jo tayyAra karake dI vaisI hI hamane chapavA kisI aise AlasI tathA lAparvAha presa- dI hai; hama usakI kyA jA~ca kara sakate ke gale mar3hI gaI hai ki chapakara tayyAra the| yaha kahanA yadyapi kucha aMzoMmeM ThIka hone meM hI nahIM paatii| isa a~garez2I sUcI- ho sakatA thA, yadi sUcIkA zeSAMza kI bAbata prakRta sUcImeM yaha sUcanA santoSajanaka aura vizvasanIya hotaa| nikAlI gaI thI ki, 'vaha pRthak chapI hai| parantu aisA nahIM hai| aura isaliye jaba hama jo mahAzaya cAhe, ma~gA sakate haiM / parantu devanAgarI lipike granthoMkA bhI bahuta kucha beda hai ki sAla bharase adhika samaya aisA gar3abar3a hAla pAte haiM to ukta kahanebIta jAne para bhI vaha abhI taka kisI kA hRdaya para kucha bhI vajana tathA asara mahAzayako ma~gAne para nahIM mila sktii| bAkI nahIM rahatA aura yahI qhayAla hotA hama samajhate haiM, ukta sUcanAko nikAlane- hai ki yaha saba upekSA aura lAparavAhIkA ke kAraNa mantrI sAhabako bhI aba usakA natIjA hai| sUcIke tayyAra karane meM bahuta z2arUra kheda hogaa| hastalikhita granthoMmeM kama parizrama aura sAvadhAnIse kAma jyAdAtara grantha kanar3I lipike haiM jo liyA gayA hai aura isameM to koI sandeha sUcI meM darja honese raha gaye haiM aura jinake hI nahIM ki aba taka isa sUcIkA kAma mAma rajisTaroMmeM bhI car3he hue nahIM haiN| suvyavasthita rUpase nahIM calAyA gyaa| isa prakArakI galatiyoMkA khAsa kAraNa devanAgarI lipike hastalikhita jainayahI mAlUma hotA hai ki jina kanar3I granthoM meM bhI choTe bar3e pacAsoM grantha aise vidvAnoMne bhavanameM kAma kiyA hai unameM se haiM jo sUcI meM darja nahIM hue haiM aura ajaina adhikAMzane yA to svataH aura adhikArI hastalikhita granthoMkI to bAta hI judI vargakI preraNAse prAyaH calatA kAma kiyA hai| unakI eka alaga AlamArI bharI huI hai-thor3e samayameM bahutasA kAma nikA- hai jisameM saikar3oM grantha hoMge aura jinakA lamA athavA dikhalAnA cAhA hai, granthoMke sUcImeM kahIM jikara bhI nahIM hai| lagabhaga For Personal & Private Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ i pA~ca varSa hue eka sthAnase do grantha bhavanako bheje gaye the aura yaha likhA gayA thA ki hameM inake nAmAdikakA kucha patA nahIM calatA, Apa kisI vidvAnko dikhalAkara inakA patA calAnA aura bhavanameM virAjamAna karanA / ye donoM grantha chapI huI sUcImeM to kyA bhavanake kisI rajisTara meM bhI darja nahIM hue aura na bhavanakI taraphase isa bAtakA koI prayatna huA ki kisI vidvAn ko dikhalAkara unakA paricaya prApta kiyA jaay| hA~, patrake sAtha donoM prantha bhavanameM rakkhe hue z2arUra haiM- inameMse eka grantha apabhraMza prAkRta bhASAkA 'sanmaticaritra' hai jise raidhU kavine banAyA hai aura jo vi0 saMvat 1648 kA likhA huA hai; dUsarA eka choTAsA khaNDita saMskRta grantha hai jo apane sAhitya parase koI sAdhAraNa grantha jAna par3atA hai| isase pAThaka samajha sakate haiM ki pichale kucha sAloM meM bhavanameM kaisA dilacaspI ke sAtha kAma huA hai ! jainahitaiSI / devanAgarI akSaroMke hastalikhita saMskRta aura prAkRta granthoMkI jo sUcI mudrita sUcI meM pRSTha 41 se 54 taka darja hai usakI hamane svayaM mUla granthoMparase jA~ca kI hai| jA~ca se hameM saikar3oM truTiyA~, zu diyA~ aura bhUleM mAlUma huI haiN| udAharaNake taura para do cAra namUne unake nIce dikhalAye jAte haiM: www. 1- pRSTha 44 para 'tattvArtharatnadIpa ' nAmakA prantha 'dharmakIrti kA banAyA huA likhA hai aura usakI patrasaMkhyA 272 dI hai / parantu vAstavameM yaha prantha tattvArtha sUtrakI 'tattvArtharatnadIpikA' nAmakI kanar3I TIkA hai jo devanArI akSaroMmeM likhI huI hai aura isakI pratyeka sandhirme kartAkA nAma bahuta spaSTa rIti se 'bAlacandra muni' diyA [ bhAga 15 hai, patrasaMkhyA isakI 261 hai aura sAtha hI granthake antameM zlokasaMkhyA bhI 7036 dI hai jise sUcI meM darja nahIM kiyaa| isa taraha isake sambandhakI prAyaH sabhI bAteM sUcI meM galata darja huI haiN| bAta yaha hai ki isa prandhake anta meM kisI dUsare granthakA eka prakaraNa nakala kiyA huA hai jisameM dharmakIrtikI bahuta prazaMsA kI gaI hai| sUcI tayyAra karanevAle mahAzayane itane parase hI isa samUce granthako dharmakIrtikA banA diyA aura pranthake patroMko ulaTane kA kaSTa nahIM uThAyA / sAtha hI granthanAmameM bhI kucha thor3I sI bhUlako sthAna de diyA / 2- pRSTha 46 para 65 nambarakI 'paMcaparameSThipUjA' kA kartA 'ratnasAgara' g2alata likhA hai, usakA kartA 'yazonandI' hai / sUcI banAnevAloMne lipikartAko pranthakartA samajha liyA hai ! 3- pRSTha 44 para 'jinamukhAvalokanakathA' kA kartA 'saMkalakIrti' ke sthAna meM 'ratnakIrti' likhA hai aura patrasaMkhyA bhI 5 ke sthAna meM 14 g2alata darja kI hai / granthake nAma meM 'kathA' se pahale 'vrata' zabda aura honA cAhiye thA aura sAtha hI usakI zlokasaMkhyA bhI 87 darja karanI cAhiye thI / 4- pRSTha 48 para 'brahmacaryASTaka' nAmakA jo grantha 111 patrasaMkhyAvAlA diyA hai vaha vAstava meM saTIka 'padmanaMdipaMcaviMzatikA' hai| aMtameM brahmacaryASTaka nAmakA prakaraNa dekhakara hI samUce granthako yaha galata nAma diyA gayA hai / 5- pRSTha 50 para 'zAsanaprabhAvanA' kAmakAeka grantha vinayacaMdrakA banAyA huA likhA hai jo bilakula galata hai / vAstavameM yaha grantha paM0 zrAzAdharake pratiSThAsAroddhAra (jinayajJakalpa) nAmake granthakA For Personal & Private Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ praka1-2] jainasiddhAntabhavana, mArAkA nirIkSaNa / TippaNa-saMgraha hai / sUcI banAnelAloMko usase isa sUcI meM bhI saikar3oM truTiyoM, TippaNake kucha antima zabdoM parase granthake azuddhiyoM aura bhUlokA patA calatA hai| nAmAdikakA yaha saba bhrama huA hai| isa namUneke taura para do eka udAharaNa isake pranthakA patA calAnA khAsa anubhavase bhI nIce diye jAte haiM:sambandha rakhatA thA; kyoMki isameM mUla 1-pRSTha 11 para 'jIvatattvapradIpikA' prantha diyA huA nahIM hai, khAlisa TippaNa nAmakA eka 14600 zlokasaMkhyAvAlA TippaNakA saMgraha kiyA gayA hai| grantha 'nemicaMdra' AcAryakA banAyA huA 6-pRSTha 53 'tribhaMgI' nAmakA eka likhA hai aura usakI bhASA prAkRta dI prantha zrIkanakanaMdI AcAryakA banAyA hai jisase par3hanevAloko yahI skhayAla hunA likhA hai aura usakI zlokasaMkhyA hotA hai ki nemicaMdrAcAryakA banAyA 1400 dI hai| vAstavameM kanakanaMdI prAcArya- huzrA isa nAmakA bhI koI mahAn prAkRta kA banAyA huA itanI zlokasaMkhyA- grantha hai| parantu bAta aisI nahIM hai| vAstavavAlA tribhaMgI nAmakA yaha grantha nahIM hai| meM yaha gomaTasArakI kanar3I TIkA hai jo isameM nemicaMTATikakI kaI tribhaMgiyA~ kezavavarNIkI banAI huI hai| zAmila ho rahI haiM aura isaliye ise 2-pRSTha 12 para 'tattvArtharatnapradI'tribhaMgIsaMtra graha likhanA cAhiye thaa| pikA' nAmakA eka grantha 'umAsvAmI kA sAtha hI, pranthakartAke nIce nemicaMdrAdi- banAyA huzrA likhA hai, usakI bhASA kA nAma bhI dikhalAnA cAhiye thA aura saMskRta aura zlokasaMkhyA 7500 dI hai| yadi kanakanaMdIkI tribhaMgIko alaga dikha- vAstavameM yaha tattvArthasUtrakI vahI kanar3I lAnA iSTa thA to usakA pUrA nAma 'vistara- TIkA hai jisako bAlacaMdra munine banAyA satvatribhaMgI' dekara zlokasaMkhyAke koSThaka hai aura jisakA ullekha hamane Upara deva. meM 4- athavA 52 gAthAe~ darja karanI nAgarI lipike granthoM meM bhI kiyA hai| cAhiye thIM; kyoMki isameM kanakanaMdIkI isakI zlokasaMkhyA 7036 hai| . tribhaMgIke do pATha saMgraha kiye gaye haiM 3-pRSTha 24 para 'maraNakriyA' nAmajinameM se ekameM 48 aura dUsarImeM 52 kA eka grantha diyA hai| yaha grantha vAstavagAthAe~ haiM / sAtha hI patrasaMkhyAmeM bhI meM brahmasUrikA pratiSThAtilakAMtargata 'trivapheraphAra honA cAhiye thA aura taba rNAcAra' nAmakA saMskRta grantha hai| granthadUsarI tribhaMgiyoMko alaga dikhalAnekI ke antameM maraNasambandhI kriyAkA vidhAna bhI jarUrata thii| honese sUcI banAnevAloMne samUce grantha___isa taraha pranthanAma, pranthakartA, patra- kA nAma hI 'maraNakriyA' banA DAlA hai ! saMkhyA, zlokasaMkhyA aura lipisaMvat 4-pRSTha 6 'kalyANakAraka' nAmake sambandhI saikar3oM bhUle aura azuddhiyA~ isa __vaidyaka pranthako saMskRta bhASAkA likhA devanAgarI lipike granthoMkI sUcI meM pAI hai jo ki prAyaH kanar3I bhASAkA grantha hai jAtI haiM / kanar3I lipike graMthokI sUcI- aura patrasaMkhyA bhI 46 ke sthAnameM 45 kA bhI prAyaH aisA hI hAla hai| yadyapi galata darja kI hai| isa sUcIkI pUrI jA~ca abhI taka samApta donoM prakArako sUciyoMke ina udAnahIM huI-vaha kucha samaya legI, to bhI haraNoMse sAfa z2Ahira hai ki sUcI banAnejo kucha jA~ca hamAre sAmane ho sakI hai kA kAma prakRta viSayake anubhavI puruSoM For Personal & Private Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dvArA nahIM huA, cAhe ve jaina ho yA ajaina, athavA yo kahiye ki vaise kisI anubhavI puruSakI dekharekha meM yaha saba kAma nahIM huA / isIse kAma yathArtha nahIM ho sakA / jo sUcI isa prakAra azuddhiyoMse paripUrNa ho aura g2alata sUcanAe~ detI ho, hamArI rAyameM, vaha sUcI bilakula radda kI jAnI cAhiye aura usa kA eka rupaye mUlyameM becA jAnA to kisI taraha bhI ucita nahIM hai / jainahitaiSIH / bhavanako, jahA~ taka bane zIghra, hastalikhita granthoMkI eka prAmANika sUcI taiyAra karA kara prakAzita karanI cAhiye / aisI eka sUcIkI bahuta bar3I z2arUrata hai / hamArI rAyameM vaha sUcI viSayavAra - viSayavibhAgako liye hue honI cAhiye aura usameM 1 granthakA nambara, 2 granthakA nAma, 3 granthakartAkA nAma, 4 pranthakI bhASA, 5 granthakA nirmANasamaya, 6 lipi- samaya, 7 zloka saMkhyA aura = vizeSa vivaraNa aise ATha koSTaka z2arUra hone cAhiye / prantha kisa lipimeM hai, kAg2az2a para hai yA tAr3apatra para mudrita ho cukA hai yA ki nahIM aura kisa avasthA meM hai, isa prakAra kI saba sUcanAe~ vizeSa vivaraNake koThemeM dI jAnI caahiyeN| kuchu granthakartAdike paricayAdi sambandhI bAteM phuTanoTake taura bhI dI jA sakatI haiM / pratyeka viSayake grantha apane apane vibhAga meM akArAdi kramase rakkhe jAyeM, aura pustakarme tIna anukramaNikAe~ z2arUra lagAI jAya~, eka viSayAnukramaNikA, dUsarI granthAnukramaNikA aura tIsarI granthakartA - nukramaNikA / isake sivAya eka lisTa una qhAsa qhAsa digambara jainagranthoM ke nAmAdikakI bhI sAthameM jor3I jAya jo bhavana meM maujUda nahIM haiM, parantu dUsare bhaMDAroMmeM pAye jAte haiM aura jinake saMgraha karanekI [ bhAga 15 bhavanako z2arUrata hai / dUsare bhaMDAroMkI bahutasI sUciyA~ bhavanameM maujUda haiM jo zurU zurU meM ekatra kI gaI thiiN| unakA abataka prAyaH kucha bhI upayoga kiyA gayA mAlUma nahIM hotaa| kaI sUciyA~ to zAyada rajisTara meM bhI darja nahIM huI haiN| ina sUciyoM parase ukta lisTa bahuta kucha. taiyAra ho sakatI hai aura bhI dUsare bhaMDAroMkI sUciyA~ isa kAmake liye ma~gAI jA sakatI haiN| abhI hamane aisI hI kucha sUciyoM parase saMskRta tathA prAkRtake qhAsa qhAsa granthoMkI eka lisTa utArI hai jo bhavanameM maujUda nahIM haiM aura jinakI saMkhyA do sauke karIba hai / yadi isa lisTa meM kanar3I zrAdi dUsarI bhASAoke grantha bhI zAmila kara diye jAte to saMkhyA zAyada tIna sause bhI adhika ho jAtI / kitanI hI sUciyA~ bhavanameM aisI raha gii| haiM jinheM hama dekha nahIM ske| isake liye bhavanameM eka qhAsa rajisTara khulanA cAhiye. jisameM ina dUsare bhaMDAroMkI sUciyoM parase una qhAsa qhAsa granthoMkA nAmAdika darja kiyA jAya jo bhavanameM maujUda nahIM haiM aura eka koTaka ko dvArA una bhaMDAroMke nAma sUcita kiye jAyeM jina jinameM pratyeka grantha maujUda hai tAki una bhaMDAroM meM se jisa bhaMDArase bhI granthakI prApti ho sake usase vaha ma~gAyA. jAya / bhaMDAroMke nAma rajisTarake zurUmeM pUre pate sahita nambara DAlakara darja karate rahanA cAhiye / isa rajisTara para se ukta lisTa sahajameM hI utAra kara sUtrI ke sAthameM jor3I jA skegii| isa taraha para jo sUcI taiyAra hogI vaha sarvasAdhAraNake liye bahuta jyAdA upayogI aura kAryakArI hogii| usake dvArA sahajameM hI digambara jaina granthoM aura unake kartAoMkA bahuta kucha paricaya For Personal & Private Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasiddhAntabhavana, pArAkA nirIkSaNa / mila skegaa| sAtha hI yaha bhI mAlUma kanar3I lipike saMgrahameM, kanar3I bhASAke ho sakegA ki eka eka viSayake kitane granthoM athavA kanaDITIkAoMko chor3akara, kitane prantha haiM aura kisa kisa vidvAnne aise granthoMkI abhI bahuta kamI hai jinakI kauna kauna grantha banAye haiN| bhASA saMskRta tathA prAkRta hai aura jo saMpUrNa granthokI jA~ca ho jAneke bAda devanAgarI lipimeM anyatra upalabdha na bhavanameM 'kArDa sisTama' zrAdike dvArA isa hote hoM / parantu aise bahutase grantha DhaMgase kAma honA cAhiye jisase isa dakSiNake bhaMDAroMmeM maujUda haiM aura isaliye prakArakI sUcI jalda taiyAra ho ske| unakI prAcIna athavA navIna pratiyoMke __ sUcIke atirikta bhavanameM navIna navIna bhavanameM AnekI bar3I z2arUrata hai| isake pranthoMkA saMgraha honekI bhI bahuta bar3I liye, sUcI taiyAra ho jAne para, paM. z2arUrata hai| saMgrahakA yaha kArya bahuta zAntirAjayyAjIko bhI yadi kucha samayake arsese banda hai| zurU zurUmeM jo kucha saMgraha vAste karNATaka prAntameM bhejA jAya to huA thA usameM bAdako bahuta kama vRddhi bahuta kucha kAma ho skegaa| ApakI huI mAlUma hotI hai / bhavanameM hastalikhita ruci aba aise kAmoMmeM vizeSa pAI jAtI pranthoMkA, qhAsakara kanar3I lipike granthoM hai aura Apane paune do mahIne taka hamAre kA adhikAMza saMgraha brahmacArI nemi- sAtha raha kara barAbara bhavanameM rAta dina sAgarajIkI kRpAkA phala hai, jo ki premapUrvaka kAma kiyA hai / bAqI devabhavanake TrasTI bhI haiN| dakSiNa prAntake nAgarI lipimeM jo grantha jayapurAdikake bahutase bhaMDAroMkI sUciyA~ utaravAkara bhaMDAroMmeM pAye jAte haiM aura bhavanameM maujUda bhijavA denA bhI unhIMkA kAma thaa| nahIM haiM unakI vahA~se hI nakale karAkara unase yadi barAbara kAma liyA jAtA to ma~gAnI caahiye| jinakI vahA~ nakaleM na abataka dakSiNakA bahutasA granthasamUha ho sake unakI nakalokA bhavanameM prabandha khicakara bhavana meM A jAtA aura eka kiyA jAya / bhavanameM do eka lekhakoMke aparva saMgraha ho jaataa| saMgraha yadyapi sthAyIrUpase rahanekI jarUrata haijo bhavanake aba bhI acchA hai parantu jaisA cAhiye saMgraha parase duSprApya tathA alabhya granthoMvaisA nahIM hai| hamArI rAyameM brahmacArI- kI aura pratike liye bAharase Aye hue jIko phirase isa kAmameM niyojita karanA hue granthokI nakalakA kAma kiyA kareM cAhiye aura saMgrahake liye unheM saba aura isa taraha bhavanakI tathA bAharavAloMprakArakI suvidhAe~ denI cAhiye / unake kI jarUratoMko kucha aMzoMmeM pUrA kara skeN| pAsa bhavanako eka saMzodhita sUcI aura parantu sUcI zrAdi sambandhI yaha saba khAsakara vaha lisTa bhejanI cAhiye jo kAma yatheSTa rItise, tabhI ho sakatA hamane una granthoMkI taiyAra karAI hai jo hai jaba ki adhikArIvargakI orase. ki bhavanameM maujUda nahIM haiM, jisase ve isa taraha qhAsa lakSya diyA jAya aura ve unhIM granthoMkA saMgraha kara sake jinakI isa kAryako upayogitA tathA mahattAko bhavanako z2arUrata hai| eka granthakI kaI kaI samajha kara hara tarahase isake pUrA karane meM pratiyoMke saMgrahakI vizeSa jarUrata nahIM hai, kaTibaddha ho| sAtha hI kAma karanevAle sivAya una pratiyoMke jo ki prAcInatA yogya vyaktiyoM ko, unake kAmameM, yathAAdikI dRSTise kucha mahattva rakhatI ho| zakti saba prakArakI sahAyatA aura sahU For Personal & Private Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainhitaissii| [bhAga 15 liyateM (suvidhAe~ ) pradAna kareM / bhavanake liye prerita kregaa| hama samajhate haiM jaba mantrI kaI sAlase zrIyuta bAbU supAvaM. Apa bhavanakI bAgaDora svayaM apane hAthoM dAsajI gupta bI0 e0 haiM / Apa eka meM lekara niyamapUrvaka kAma calAe~ge taba suyogya aura navayuvaka vyakti haiM; cAhe kumAra devendraprasAdajI jaise sajana, paro. to bhavanakA isa prakAra bahuta kucha kAma pakArI aura suyogya vyakti bhI bahuta kucha kara sakate haiM aura use acchI sahAyatA, kara sakeMge, kyoMki unheM aise kAmose pahu~cA sakate haiN| parantu Aja kala Apa qhAsa dilacaspI hai aura unakA zurUse DipuTI kalakRrIke pada para pratiSThita haiN| bahuta kucha parizrama bhavanameM lagA huA hai| isa padasambandhI tathA dUsare kAmoMke bhavanakA kAma niyamabaddha aura suvyavakAraNa Apako anavakAzakI bar3I zikA. sthita rUpase na honeke kAraNa hI zAyada yata hai aura zAyada yahI vajaha hai ki Apa kumAra sAhaba aAjakala isase kucha upemantrIkI haisiyatase eka dina bhI bhavanameM kSita jAna par3ate haiM--upamantrI hote hue hameM kucha kAma dikhalAne, batalAne athavA bhI apaneko bhavanakA upamantrI nahIM samasamajhAneke liye nahIM A ske| aisI jhate, kahate haiM ki hama kaI bAra istIfA hAlatameM unase koI prAzA nahIM kI jA peza kara cuke haiN| isameM sandeha nahIM ki sakatI ki ve isa kAma meM kucha sahAyatA bhavanakA kAma suvyavasthita rUpase nahIM ho de skeNge| taba, bhavanake dUsare zubhaci. rahA hai aura na usameM niyamAvalIke niyamoMntakoMko-qhAsakara bAbU nirmalakumAra, kI pAbandI kI jAtI hai| jabase bhavanake bAbU baccUlAla aura kumAra devendraprasAda pratiSThita sabhAsadoMmeM hamArI niyukti huI jIko-isa viSayameM khAsa taurase sAva- hai aura jise kaI sAla ho cuke haiM tabase dhAna aura baddhaparikara honekI z2arUrata hai| eka bAra bhI hameM bhavanakI kisI mITiMgakI bAbU nirmalakumArajI yadyapi, banArasa sUcanA nahIM dI gaI aura na kisImITiMgakAlijameM par3hate haiM aura kAlijake kAmase kI kArravAIse hI sUcita kiyA gyaa| Apako avakAza kama hai to bhI hara isase bhI pAThaka samajha sakate haiM ki bhavanameM tAtIlameM zrApa barAbara zrArA pAte haiM aura kitanA vyavasthita rUpase kAma ho rahA hai| apanI riyAsatake kArobArako dekhate haiN| kaI varSoM kA hisAba bhI abhI taka prakAusake sAthameM Apako bhavanakA kAma bhI zita nahIM huA, jisake prakAzita honekI kucha niyamita rUpase dekhanA cAhiye aura bar3I jarUrata hai / ataH bAbU nirmalakumArause bhI kucha samaya denA caahiye| yaha. jIko isa ora dhyAna dekara ina saba paudhA Apake pitAhIkA lagAyA huaA avyavasthAoMko dUra karAnekA zIghra yatna hai aura unakI eka bar3I bhArI yAdagAra karanA cAhiye aura aisA prabandha karanA hai, isaliye ise hara tarahase sIMcasA~ca cAhiye jisase bhavanakA saba kAma niyakara bar3hAnA, surakSita rakhanA aura isake mita rUpase hotA rahe aura vaha saMsthApakasumadhura phaloko cakhanekA janatAko ava- ke uddezyoMko pUrA karane meM samartha ho ske| sara denA yaha saba Apake putrakartavyoMmeMse sAtha hI, bhAI devendraprasAdajIko bhI aba mukhya kartavya karma hai| zrApakI thor3I bhI isake sudhArake liye qhAsa taurase yatna tavajjaha aura bhavanameM baiThakara thoDAsA bhI karanA caahiye| rahe bAbU baccUlAlajI; kAma karanA dUsaroMko bahuta kucha karaneke zrApa eka bujurga zrAdamI haiM, bAbU deva For Personal & Private Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ zraGka 1-2 malliSeNakA vizeSa pricy| kumArajIke nikaTasambandhI haiM, unakI sTeTake ekjIkyUTara raha cuke haiM, bhavanake malliSeNakA vizeSa paricaya / mA TrasTI haiM, bhavanase prema rakhate haiM, jisa vidvadratnamAlA prathama bhAgameM zrIyata mandirameM bhavana sthApita hai usake prabandha- paMDita nAthUrAmajI premIne malliSeNAcAryakartA haiM, bhavanake pAsa hI rahate haiM aura kA kucha paricaya diyA hai jo ki 'ubhayapratidina bhavana meM AyA jAyA karate haiN| bhASAkavicakravartI' kahalAte the aura hAlameM Apa apanI gavarnameMTa posTase jinhoMne mulagunda nagarake zrIjainadharmAlayariTAyarDa bhI ho cuke haiM aura bahutasI meM Thahara kara zaka saMvat 166 meM mahApurANajhaMjhaToMse alaga haiN| isaliye hamArI ko banAkara samApta kiyA thaa| mApase prArthanA hai ki bhApa isa bhavanako isa mahApurANakI prazastike AdhAraeka Adarza bhavana banAnekA jIjAnase para premIjI ne likhA thA ki, "malliSaNane yatna kareM aura bana sake to apanA zeSa ('zrIjinasenasUritanujena', isa vAkyake jIvana isIke dvArA.jinavANI mAtAkI dvArA) apaneko zrIjinasenasUrikA putra pavitra sevAmeM arpaNa kara deveM / zrApakI btlaayaa| isase jAna par3atA hai ki preraNA aura salAha-mazavarese bhI saba kucha gRhasthajIvanameM jo inake pitA hoMge unhoMne ho sakatA hai| bhavanameM rupayekI kamI pIchese dIkSA le lI hogI aura munijIvananahIM hai aura yadi kamI ho bhI to vaha meM unakA nAma 'jinasena' rakkhA gayA kAma dikhalAkara sahajahImeM pUrI kI jA hogaa|" parantu ye jinasena kauna the, kisa sakatI hai| guruparamparAmeM utpanna hue the aura mallihama cAhate the ki bhavanakI eka SeNakI guruparamparA kyA thI, ina saba mITiMga hamAre sAmane hokara bahutasI bAtoM bAtoMkA zrApa koI nirNaya nahIM kara sake para vicAra ho jAya / kumAra devendra- the| sAtha hI, yaha bhI mAlUma nahIM kara prasAdajIne isake liye koziza bhI kii| sake the ki padmAvatIkalpa (bhairavapadmAvatIparantu kheda hai ki vaha nahIM ho sakI! kalpa) aura jvAlinIkalpa nAmake jo do prAzA hai aba bAdameM mITiMga hokara saba grantha malliSaNake nAmase prasiddha haiM ve kauna- - vyavasthA ThIka kI jAyagI aura bhavanakA se malliSaNAcAryake banAye hue haiN| isake . jo kAryakrama nizcita hogA usakI sarva- atirikta prAcArya mahArAjakI kRtiyoM meM sAdhAraNako sUcanA dI jaaygii| bhavana- nAgakumAra kAvyakA-nAgakumAra paMcamI kI kAryakAriNI sabhAkA dhyAna hama isa __ kathAkA-paricaya dete hue Apane yaha bhI nirIkSaNakI ora qhAsa taurase AkarSita likhA thA ki "isa granthameM kartAne apanI karate haiN| prazasti nahIM dI hai|" astu; hAlameM, jaina31-10-20 / siddhAntabhavana prArAkA nirIkSaNa karate hue usake tAr3apatroMke granthasaMgraha parase, hameM isa granthakI do pratiyA~ aisI upalabdha huI hai jinameM granthakartAkI prazasti lagI huI hai aura isaliye yaha bAta bAqI nahIM rahatI ki granthakartAne isa pranthameM apanI prazasti nahIM dii| prazasti z2arUra dI hai, . For Personal & Private Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 - jainhitaissii| [bhAga 15 parantu yaha lekhakoMkI kRpakA phala hai ki teneSA kavicakriNA viracitA vaha kisI pratimeM pAI jAtI hai aura ___ zrIpaMcamIsatkathA / kisImeM nahIM ! 'bhairavapadmAvatIkalpa' nAmakA grantha bhI hameM ukta bhavanameM prazasti- . ___ bhavyAnAM duritoSanAzanakarI sahita upalabdha huA hai aura 'jvAlinI saMsAravicchedinI // 5 // kalpa' nAmake granthakI prazasti hamAre spaSTaM zrIkavicakravartigaNinA pAsa pahalese maujUda thI, joki seTha bhavyAjaghauzunA, mANikacandajI bambaIke 'prazastisaMgraha' granthI paMcazatI mayA viracitA nAmake rajisTara parase utArI gaI thii| vidvajanAnAM priyA / ina tInoM prazastiyoMke AdhAra para prAja tAM bhaktayA vilikhaMti cAruvacanahama zrImalliSaNAcAryakA kucha vizeSa paricaya dene aura ukta bAtoMkA nirNaya kvarNyayaMtyAdarAt, karaneke liye samartha hue haiN| ye zRNvaMti mudA sadA sahRdayAnAgakumAra kAvyakI vaha prazasti isa steyAMti muktizriyaM // 6 // ". prakAra hai ___ isa prazastise mAlUma hotA hai ki, kaSAyavijayI, guNoMke samudra, niyata "nitakaSAyaripugNavAridhi rUpase cArucaritrakA prAcaraNa karanevAle, niytcaarucritrtponidhiH| taponidhi aise 'ajitasena' nAmake eka jayatu bhUpati (ki) rITaviTTita munIzvara ho gaye haiM jinake caraNoMko kramayugojina (ta) senmuniishvrH||1|| rAjAoMke mukuTa chUte the| ina ajitasena ani tasya munevaradIkSito munirAjake pradhAna ziSya 'kanakasena' muni vigatamAnamadoduritAntakaH / the, jinheM vigatamAnamada, duritAMtaka, varakanakasenamunirmunipuMgavo. caritra, mahAvratapAlaka aura munipuMgava likhA hai / mahAmuni kanakasenake sampUrNa varacaritramahAvratapAlakaH // 2 // ziSyoM meM mukhya ziSyaM 'jinasena' muni the, (mi) tamado'jani tasya mahAmuneH jinheM jitamada, hatamanmatha aura bhavamahoprathitavAn jinasenamunIzvaraH / dadhitArataraMDaka vizeSaNoMke sAtha smaraNa sakalaziSyavaro hatamanmayo kiyA hai| ina jinasenaM munike choTe bhAIbhavamahodadhitAratara (Da) kH||3|| kA nAma narendrasena thaa| ye narendrasena cArutasyAnunazcArucaritravRtiH caritravRtti the, puNyamUrti the, vizAtaprakhyAtakIrti vi dhuNyamUrtiH / tattva the, jitakAmasUtra the, inhoMne vAdiyoMmarendrano jitavAdiseno ke samUhako jItA thA aura pRthvIpara vizAtatattvo jitakAmasUtraH // 4 // inakA yaza vikhyAta thA aura unake ziSya kA nAma zrImalliSeNa thA / malliSaNa tacchiSyo vibudhAraNAguNanidhiH vibudhoMmeM agragaNya, guNanidhi, smpuurnnbhiimlissnnaahyH| zAstroMmeM nipuNa, vAgdevatA .(sarakhatI)se saMjAtaH sakalAgameSu nipuNo alaMkRta, bhavyakamaloke sUrya aura kviyaagdevtaakRtH|| cakravartI the| unhIM maliSeNa gaNine pApa For Personal & Private Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 aGka 1-2 maliSeNakA vizeSa pricy| samUhakA nAza karanevAlI aura saMsAra- karmendhanadahanapaTu.. vicchedinI yaha pA~ca sau zloka parimANa, stacchiSyaH kanakasenagaNI // 56 // zrIpaMcamI kathA racI hai / jo sahRdaya cAritrabhUSitAMgo, manuSya bhaktike sAtha ise likhate haiM, Adara ni:saMgo mthitdurnyaanNgH| ke sAtha sundara vacanoM dvArA isakA tacchiNyo jinase vyAkhyAna karate haiM aura prasannacitta hokara sunate haiM ve sadA muktilakSmIko babhUva bhavyAjadharmAMzuH // 5 // prApta hote haiN| tadIya ziSyo'jani mastiSaNa:prazastimeM malliSaNase pahale 'tacchiSyaH' srsvtiidcvrprsaadH| padakA prayoga kiyA gayA hai jisakA artha tenodito bhairavadevatAyA:hotA hai 'unakA shissy| 'tt| (unakA) kalpa: samAsena catuHzyatena // 58 // zabdakA sambandha nareMdrasena aura jinasena yAvadvAridhibhUdharadonoMke sAtha lagAyA jA sakatA hai| tArAgaNagaganacaMdradinapatayaH / parantu vAstavameM usakA vAcya nareMdrasena nahIM kintu jinasena hai, jaisA ki mAge tiSThatu bhuvi tAvadayaM calakara bhairavapadmAvatIkalpa aura jvAlinI- bhairavapadmAvatIkalpaH // 59 // kalpa nAmake granthoMkI prazastiyoMse mAlUma jvAlinIkalpakI prazasti ninna. hogaa| ina donoM prazastiyoM meM jinasenake likhita hai:-.. bAda 'tadIyaziSyo'janimalliSaNaH, tasyA praziSyo'jani malliSaNaH' ina vAkyoM ___ "zrImatonitasenasya sUriH ( reH) ke dvArA sApha taurase malliSeNako jina. kArtidhuriNA (gH)| senakA ziSya sUcita kiyA hai aura jina- ziSyaH kanakasenobhUsenake choTe bhAI nareMdrasenakA nAma bhI daNikamunijanastutaH // 1 // nahIM diyaa| malliSaNajI jinasenAcAryake ___ tadIya ziSyo jinasenasUriH apaziSya the aura isaliye mahApurANakI . tasyApraziSyo'jani mAlikaSaNaH prazastimeM unhoMne apaneko jo jinasenakA vAgdevatAlakSitacAruvaktraputra likhA hai usakA abhiprAya ziSya hI stenArAci mikhijAdevikalpaH // 2 // jAna par3atA hai-prAcAryokA ziSyavarga bhI unakI saMtati kahalAtA hai| kumatimatavibhedi (dI) jainatatvArthavedi (do), bhairavapadmAvatIkalpakI prazasti isa hataduritasamUhaH kSINasaMsAramohaH / prakAra hai: bhavajaladhitaraMDo vAgvavAkSaraNDe (?) "sakannRpamukaTaghaTita vibudhakumudacaMdro malliSeNo goMdraH // // " caraNayuga: zrImadajitasenagaNI / ina donoM prazastiyoMko nAgakumAra jayatu duritApahArI, paMcamI kathAkI prazastike sAtha milAkara . bhavyoSabhavArNavogArI // 55 // . par3hanese isa viSayameM koI sandeha nahIM jinakamayAgamavedi (dI), rahatA ki ye tInoM prazastiyA~ eka hI gustrsNsaarkaannocchdii| vyaktise sambandha rakhatI haiM-tIyoM meM For Personal & Private Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 , jainhitaissii| . [ bhAMga 15 ajitasenakA ziSya kanakasena, kanakasena- cakravartI kI padavI bar3I hai / isaliye kA ziSya jinasena aura jinasenakA ziSya aisA mAlUma hotA hai ki maliSaNako malliSeNa batalAyA gayA hai| zrAcAryoMke pahale 'ubhayabhASAkavizekharakI padavI aneka vizeSaNa bhI eka prazastike dUsarI prApta thI aura usa vaktake bane hue granthoMprazastike sAtha milate julate haiM; jaise ki meM usIkA prayoga hotA thaa| bAdameM, jabamalliSeNako eka prazastimeM 'vAgdevatAlaMkRta' se unheM 'ubhayabhASAkavicakravartI kI dUsarImeM 'sarasvatIdattavaraprasAda' aura padavI milI tabase isa padavIkA prayoga tIsarImeM 'dhAgdevatAlakSitacAruvaktra' bata- hone lgaa| kavicakravartIkI yaha padavI lAyA gayA hai isaliye nAgakumArapaMcamI unheM mahApurANa aura nAgakumArapaMcamIkathAkI taraha bhairavapadmAvatIkalpa aura kathAkI racanAse pahale prApta ho cukI thI, jvAlinIkalpa nAmake ye donoM grantha bhI isIliye ve isakA prayoga ukta donoM unhIM malliSeNAcAryake banAye hue haiM jo granthoMmeM kara sake haiN| 'ubhayabhASAkavicakravartI' kahalAte the| ukta tInoM prazastiyoMse yaha to mAlUma parantu bhairavapadmAvatIkalpakI saMdhiyoM meM ho gayA ki malliSeNa aura jinasena donoM malliSeNako 'ubhayabhASAkavicakravartI' na hI ajitasenakI guruparamparAmeM the; parantu likhakara 'ubhayabhASAkavizekhara' likhA ye ajitasena kauna the, yaha bAta abhItaka hai; jaisA ki usakI nimnalikhita antima mAlUma nahIM huii| hamArI rAyameM ye ajitasaMdhise prakaTa hai : sena vahI jAna par3ate haiM jo ki zrIcAmuMDa"ityubhayabhASAvizekharazrImIleSaNasUra rAya aura rAjA rAcamalake guru the| viracite yAlacikitsAdinamAsavarSasaMkhyAdhikAra - cAmuMDarAya vikramakI 11 vIM zatAbdIke prArambhameM hue haiM-unhoMne zaka saMvat samukhaye dvitIyo'dhyAyaH / / 10. meM apanA triSaSThilakSaNamahApurANa bhASAdayakavitAyAM, kavayo. nAmakA grantha banAkara samApta kiyA thA. dapa vahanti tAvadiha / vahI samaya unake guru ajitasenake nAlokayanti yAvatkavi astitvakA hai| malliNane apanA mahAzekharamalliSeNamunim // " purANa zaka saMvat 666 meM banAkara samApta kiyA hai aura yaha unakI usa praur3hAvasthAisa avataraNake antameM prazastiviSa kI racanA hai jaba ki unheM 'kavicakravartIyaka jo padya hai usameM yaha batalAyA hai kI padavI prApta ho cukI thii| isaliye ki, donoM bhASAoMkI kavitAmeM kavijana unake dAdA guru ajitasenakA samaya bhI usI vakta taka ghamaMDa (darpa)ko dhAraNa zaka saMvat 600 ke karIba hI baiThatA hai| karate the jaba taka ki ghe kavizekhara malli samayakI isa ekatAke qhayAlase mallighetA maniko nahIM dekha pAte the-prathAt mAnavAdA garu 'ajitasena' aura bhIkavizekhara malliSeNa munike sAmane ubhaya cAmuMDarAya Adi rAjAoMke guru 'ajitabhASAke kaviyoMkAmAnakhaMDita hojaataathaa| / senA donoM eka hI vyakti mAlUma hote '. isase spaSTa hai ki malliSeNa 'kavi- haiN| nAgakumAra kAvya aura bhairavapadmAvatI zekhara' athavA 'ubhayabhASAkavizekhara' bhI kalpakI prazastiyoM meM diye hue bhUpakirITakahalAte the| parantu 'kavizekhara' se 'kavi- vighaTTitakramayugaH', 'sakalanRpamukuTaghaTita. For Personal & Private Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGka 1-2 ] caraNayugaH" ina ajitasenake vizeSaNoMse bhI isa bAtakA samarthana hotA hai ki ye ajitasena prAyaH vahI the jinake zrIcaraNoMmeM cAmuMDarAya aura rAcamalla jaise mahArAjAoMke mukuTa namrIbhUta hote the / zrI nemicandrAcAryane, apane gommaTasArameM, inakI prazaMsA karate hue, inheM zrAryasena gaNike guNasamUhakA dhAraka aura bhuvana guru pragaTa kiyA hai* / aura bAhubali caritrake kartAne inheM nandisaMgha ke antargata dezI gaNakA AcArya tathA zrIsiMhanandI munike caraNakamalakA bhramara batalAyA hai / isase mAlUma hotA hai ki zrI ajita sena nandisaMgha ke antargata dezIga ke AcArya the aura unake guru siMhanandI tathA Aryasena nAmake munirAja the| unhIMkI vaMzaparamparA meM hamAre maliSeNa AcArya hue haiN| ye maliSeNa zrAcArya bar3e bhArI mantravAdI the / mahApurANakI prazasti meM inhoMne svayaM apaneko 'gAruDa maMtravAdavedI' likhA hai| bhairavapadmAvatIkalpa aura jvAlinakalpa nAmake Apake donoM grantha mantrazAstra se sambandha rakhate haiM aura mantrayantraviSayaka prantha haiM / 'bAlagRhacikitsA' bhI mantrazAstrahIkA aMga hai / usake maGgalAcaraNa meM hI apane granthakA vizeSaNa 'mantrazAstrasamuddhRtA' diyA hai / inake sivAya aura bhI kucha grantha mantrazAstraviSayake Apake banAye hue sune jAte haiM; jaise ki 'vidyAnuvAda' nAmakA saMskRta maliSepakA vizeSa paricaya | * zrajjajjase gaNi guNa samUhasaMdhAri zrajiyase gurU / bhuNagurU jassa gurU so rAmro gommaTI jayaU // gommaTasAra | + pazcAtso'jita senapaMDitamuniM dezIgaNAgresaram, svasyAdhipya sukhAbdhivardha nazazi zrInandisaMdhAdhipam zrImadbhAsurasiMhanandimuni pAMghra yAmbhojarolambakam cAnamya pravadatsu paudanapurI zrIdobalervRttakam // -- bAhubalicaritra | 3 grantha jisakI zloka saMkhyA pA~ca haz2Ara batalAI jAtI hai aura 'kAmacaMDAlinIkalpa' nAmakA saMskRta grantha jo sirpha 250 loka parimANa kahA jAtA hai| ye donoM grantha zravaNabelagolake zrIyuta paM0 daurbalijinadAsa zAstrIjIke bhaMDArakI sUcI meM malliSeNake nAmase darja haiN| inakI prazastiyoM Adike liye hamane zAstrIjIko likhA hai| unake Anepara pAThakoMko vizeSa hAlase sUcita kiyA jAyegA / eka grantha 'vidhAnuzAsana' nAmase anantayyA indrajI. mUDabidrIke bhaMDArakI sUcImeM malliSeNakA banAyA huA likhA hai aura usakI zloka saMkhyA bhI pA~ca dI hai parantu hamAre qhayAla se, vaha 'vidyAnuvAda'kA hI nAmAntara jAna par3atA hai / jainasiddhAntabhavana AArAkI sUcImeM bhI naM0 712 para, 'vividhayantramantra' nAmase eka saMskRta grantha malliSeNakA banAyA huA diyA hai aura usakI zloka saMkhyA 2200 likhI hai| mAlUma nahIM isakA sahI nAma kyA hai, abhI taka isa granthakI jA~ca nahIM huI / sambhava hai ki yaha grantha adhUrA ho athavA malliSeNake mantrazAstraviSayaka pranthoMpara se saMgraha kiyA huA ho / haz2Ara malliSeNake saMskRta granthoM meM premIjIko jina tIna granthoMkA patA lagA thA unameM eka grantha 'sajjanacittavallabha' hai / premIjI ise inhIM malliSeNakA banAyA huA likhate haiM; parantu hameM abhI isa viSaya meM kucha sandeha hai / hamAre dekhane meM abhI taka isa granthakI koI bhI aisI prati nahIM AI jisameM granthakartAko 'ubhayabhASAkavi'cakravartI' athavA 'ubhayabhASAkavizekharaH likhA ho; aura na isa pranthakI koI prazasti hI pAI gii| mAlUma nahIM premIjIne kisa AdhAra para aisA likhA hai| hameM to, aisI hAlata meM, granthakI racanAzailI, For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 granthake 24 ve patha aura zravaNabelagolake zikSAseja naM0 54 (majhiSeNaprazasti) ke antima bhAga para le yaha grantha jyAdAtara madhArI maliSeNakA banAyA huA pratIta hotA hai / jainahitaiSI / maNikA koI prAkRta grantha abhI taka hamAre bhI dekhane meM nahIM AyA / parantu paM0 daurbamijinadAsazAstrIke bhaMDArakI sUcI para se itanA patA z2arUra calA hai ki mahiSeNakA banAyA huA 'tribhaMgI' nAmakA eka prAkRta grantha hai jisakI padya saMbA 53 hai / sambhava hai ki yaha prantha inhIM ''bhayabhASA kavicakravartI' malliSeNa kA banAyA huA ho| hamane isakI prazasti Adike liye bhI zAstrIjIko likhA hai / usake Ane para vizeSa hAlase pAThakoMko phira sUcanA dI jAyagI / tAmila - pradezoM meM jainadharmAvalambI | [ mUla me0 zrIyuta ema0 esa0 rAmasvAmI bhAyaMgara, ema0 itihAsAdhyApaka, mahArAjA kAleja, vijayAnagara / ] ( anuvAdaka - kumAra devendraprasAda jaina, ArA / ) 50, zrImatparamagambhIrasyAdvAdAmoghalAJchanam / jIyAt trailokyanAthasya zAsanaM jinazAsanam // bhAratIya sabhyatA aneka prakArake tantuse milakara banI hai / hinduoMkI gambhIra aura nirbhIka buddhi, jainakI sarva vyApI manuSyatA, buddhakA jJAna-prakAza, "arabake paigambara ( muhammada sAhaba ) kA vikaTa dhArmika joza aura saMgaThana zakti, dravir3a kI vyApArika pratibhA aura samayA dusAra parivartanazIlatA, ina sabakA bhAratIya jIvana para anupama prabhAva par3A hai aura Ajataka bhI bhAratIyoMke vicAroM, kAryoM aura AkAMkSAoM para unakA adRzya [ bhAga 15 prabhAva maujUda hai / naye naye rASTroMkA utthAna aura patana hotA hai; rAjemahArAje vijaya prApta karate haiM aura padadalita hote haiM; rAjanaitika aura sAmAjika AndolanoM tathA saMsthAoMkI unnatike dina Ate haiM aura bIta jAte haiM, dhArmika sampradAyoM aura vidhAnoMkI kucha kAlataka anuyAyiyoMke hRdayoM meM visphUrti rahatI hai / parantu isa punarvAra-parivartanakI kriyAke antargata katipaya cirasthAyI lakSaNa vidyamAna haiM, jo hamAre aura hamArI santAnoM kI sarvadA ke liye paitRka sampatti haiM / prastuta lekha meM eka aisI jAti ke itihAsako ekatra karanekA prayatna kiyA jAyagA, jo apane samaya meM uccapada para virAjamAna thI, aura isa bAta para bhI vicAra kiyA jAyagA ki usa jAtine mahatI dakSiNa bhAratIya sabhyatAkI unnatimeM kitanA bhAga liyA hai| yaha ThIka ThIka nizcaya nahIM kiyA jA sakatA ki tAmila- pradezoM meM kaba jainadharmakA pracAra prArambha huA / sudUrake dakSiNa bhArata jainadharmakA itihAsa likhane ke liye yatheSTa sAmagrI kA abhAva hai / parantu digambaroMke dakSiNa jAnese isa itihAsakA prArambha hotA hai | zravaNabelagolake zilAlekha aba pramANakoTi meM parigaNita hote haiM aura 16vIM zatAbdImeM devacandraviracita 'rAjAvalikathe' meM varNita jaina- itihAsako aba itihAsajJa vidvAn asatya nahIM ThaharAte / uparyukta donoM sUtroMse yaha jJAta hotA hai ki prasiddha bhadrabAhu ( zrutakevalI ) ne yaha dekhakara ki ujjaina meM 12 varSakA eka bhayaGkara durbhikSa honevAlA hai, 12000 ziSyoMke sAtha dakSiNa kI ora prayANa kiyA / mArgameM zrutakevalIko aisA jAna par3A ki unakA antasamaya nikaTa hai aura isaliye unhoMne kaTavapra nAmaka dezake pahAr3a para For Personal & Private Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ zraGka 1-2 ] vizrAma karanekI AjJA dI / vaha deza jana, dhana, suvarNa, anna, gAya, bhaiMsa, bakarI Adi se sampanna thaa| taba unhoMne vizAkha muniko upadeza dekara apane ziSyoMko use sauMpa diyA aura unheM cola aura pANDya dezoMmeM usake adhIna bhejA / rAjAvalikathemeM likhA hai ki vizAkha muni tAmila - dezoM meM gaye, vahA~ para jainacaityAlayoM meM upAsanA kI aura vahA~ ke nivAsI jainiyoMko upadeza diyaa| isakA tAtparya yaha hai ki bhadrabAhuke maraNa (arthAt 267 bI0 sI0) ke pUrva bhI jainI sudUradakSiNa meM vidyamAna the / yadyapi isa bAtakA ullekha rAjAvalikatheke atirikta aura kahIM nahIM milatA aura na koI anya pramANa hI isake nirNaya karaneke liye upalabdha hotA hai, parantu jaba hama isa bAta para vicAra karate haiM ki pratyeka dhArmika sampradAya meM vizeSataH unake janmakAlameM, pracArakA bhAva bahuta prabala hotA hai, to zAyada yaha anumAna anucita na hogA ki jainadharmake zrAdima pracAraka pArzvanAthake saMgha dakSiNa kI ora avazya gaye hoMge / isake atirikta jainiyoMke hRdayoM meM aise ekAnta sthAnoMmeM vAsa karanekA bhAva sarvadAse calA zrAyA hai, jahA~ ve saMsArakI jhaMjhaToM se dUra, prakRtikI godameM, paramAnandakI prApti kara sakeM / zrataeva aise sthAnoMkI khoja meM jainI loga avazya dakSiNakI ora nikala gaye hoNge| madarAsa prAnta meM jo abhI jaina mandiroM, guphAoM aura bastiyoMke bhagnAvazeSa aura dhussa pAye jAte haiM, vahI unake sthAna rahe hoNge| yaha kahA jAtA hai ki kisI dezakA sAhitya usake nivAsiyoMke jIvana aura vyavahAraukA citra hai| isI siddhAntake anusAra tAmila - sAhityakI granthAlIse hameM isa bAta kA patA lagegA ki 3 tAmila pradeza meM jaina dharmAvalambI / jainiyoMne dakSiNa bhAratakI sAmAjika evaM dhArmika saMsthAoM para kitanA prabhAva DAlA hai / samasta tAmila sAhityako hama tIna yugoM meM vibhakta kara sakate haiM 1 saMgha-kAla / 2. zaiva nayanAra aura vaiSNava alavArakAla / 3. arvAcIna kAla / ina tInoM yugoM meM racita granthoMse tAmila rAjyameM jainiyoMke jIvana aura kAryyakA acchA patA lagatA hai| saMgha-kAla / tAmila lekhakoMke anusAra tIna saMgha hue / prathama saMgha, madhyama saMgha aura aura antima saMgha / vartamAna aitihAsika anusaMdhAnase yaha jJAta ho gayA hai ki kina kina samaya ke antargata ye tInoM saMgha hue / antima saMghake 46 kaviyoMmeMse nakkirArane saMghoMkA varNana kiyA hai / usake anusAra prasiddha vaiyAkaraNa tholakapiyara prathama aura dvitIya saMghoMkA sadasya thA / zrAntarika aura bhASAsambandhI pramANoM ke AdhArapara anumAna kiyA jAtA hai ki ukta brAhmaNa vaiyAkaraNa IsAse 350 varSa pUrva vidyamAn hogA / vidvAnoMne dvitIya saMghakA kAla IsAkI dUsarI zatAbdI nizcaya kiyA hai / antima saMghake samayako zrAjakala itihAsajJa loga 5vIM6 ThI zatAbdI nizcaya karate haiM / isa prakAra saba matabhedoMpara dhyAna rakhate hue IsAkI 5 vIM zatAbdI ke pUrva se lekara: IsAke anantara pA~cavIM zatAbdI takake kAlako hama saMgha-kAla kaha sakate haiM / aba hameM isa bAtapara vicAra karanA hai ki isa kAlake racita kauna grantha jainiyoMke jIvana aura kAryoM para prakAza DAlate haiN| For Personal & Private Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 jainahitaiSI / sabase prathama, tholakapiyara saMghakAlakA Adi lekhaka aura vaiyAkaraNa hai / yadi usake samaya meM jainI loga kucha bhI prasiddha hote to vaha avazya unakA ullekha karatA ; parantu usake granthoMmeM jainiyoMkA koI varNana nahIM hai / zAyada usa samaya taka jainI usa dezameM sthAyI rUpase na base hoMge athavA unakA pUrA jJAna use na hogA / usI kAlameM race gaye kAla ' pathupATTu' aura " pahuthogAI" nAmaka kAvyoM meM bhI unakA varNana nahIM hai, yadyapi uparyukta granthoMmeM vizeSa kara grAmINa jIvanakA varNana hai| 1 dUsarA prasiddha grantha mahAtmA 'tiruvalluvara' racita 'kurala' hai, jisakA racanA - kAla IsAkI prathama zatAbdI ( e0 DI0.) nizcaya ho cukA hai / 'kurala' ke racayitA ke dhArmika vicAroM para eka prasiddha siddhAntakA janma huA hai / katipaya vidvAnoMkA mata hai ki racayitA jainadharmAvalambI thA / granthakarttAne granthArambhameM kisI bhI vaidika devakI vandanA nahIM kI hai balki usameM 'kamala-gAmI' aura 'aSTaguNayukta' Adi zabdoM kA prayoga kiyA hai| ina donoM ullekhoMse yaha patA lagatA hai ki granthakarttA jainadharmakA anu yAyI thA / jainiyoMke matase ukta grantha 'elacariyAra' nAmaka eka jainAcAryakI racanA hai* aura tAmila kAvya 'nIlakezIkA jainI bhASyakAra 'samaya divA kara muni' 'kurala' ko apanA pUjya-grantha kahatA hai / yadi yaha siddhAnta ThIka hai to isakA yahI pariNAma nikalatA hai ki yadi pahale nahIM to kamase kama IsAkI 6 * isa bAtako ullekha kahA~ para milatA hai, yaha bAta jarUra batalAI jAnI cAhiye thii| hameM abhI 'ela cariyAra' nAmake AcAryakA bhI kucha paricaya nahIM hai / kahIM yaha elAcAryakA hI bigar3A huA nAma na ho / sampAdaka / [bhAga 15 pahalI zatAbdimeM jainI loga sudUra dakSiNameM pahu~ce the aura vahA~kI dezabhASA meM unhoMne apane dharmakA pracAra prArambha kara diyA thA / isa prakAra IsAke anantara prathama do zatAbdiyoM meM tAmila pradezoMmeM eka naye matakA pracAra huA, jo bAhyADambaroMse rahita aura naitika siddhAnta honeke kAraNa drAviDiyoMke lie manomugdhakArI huA / Age calakara isa dharmane dakSiNa bhAratapara bahuta prabhAva DAlA / dezI bhASAoMkI unnati karate hue jainiyoMne dAkSiNAtyoMmeM Arya vicAroM aura Arya-vidyA para pUrva prabhAva DAlA, jisakA pariNAma yaha huA ki drAvir3I sAhityane uttara bhAratase prApta navIna saMdezakI ghoSaNA kii| mi0 phrez2arane apanI "A Literary History of India" (bhAratIya sAhityika itihAsa) nAmaka pustaka meM kahA hai ki "yaha jainiyoM hIke prayatnoMkA phala thA ki dakSiNameM naye AdarzoM, naye sAhitya aura naye bhAvakA saJcAra huA / " usa samayake drAvir3oMkI upAsanA ke vidhAnoM para vicAra karanese yaha acchI taraha se samajhameM zrA jAyagA ki jainadharmane usa deza meM jar3a kaise jamA lI / drAvir3oMne anokhI sabhyatAkI unnati kI thI / svargIya zrIyuta kanakasabAI pille ke anusAra, unake dharmameM balidAna, bhaviSyavANI aura zrAnandotpAdaka nRtya pradhAna aMga the / jaba brAhmaNoMke prathama dalane dakSiNameM praveza kiyA aura madurA yA anya nagaroMmeM vAsa kiyA to unhoMne ina zrAcAroMkA virodha kiyA aura apanI varNa-vyavasthA aura saMskAroMkA unameM pracAra karanA cAhA, parantu vahA~ke nivAsiyoMne isakA ghora virodha kiyaa| usa samaya varNa-vyavasthA pUrNa rUpase paripuSTa aura saMgaThita nahIM ho pAI thI / parantu jainiyoMkI upAsanA zrAdike vidhAna brAhmaNoMkI For Personal & Private Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGka 1-2] tAmila pradezoMmeM jainadharmAvalambI / apekSA sIdhe sAde DhaMgake the aura unake dakSiNameM apanA dharma-pracAra karane Aye the| katipaya siddhAnta sarvocca aura sarvotkRSTa yaha nizcaya hai ki pANDya rAjAoMne the| isI lie drAvir3oMne unheM pasanda kiyA unheM saba prakArase apnaayaa| lagabhaga aura unako apane madhyameM sthAna diyA; isI samaya prasiddha 'naladiyAra' nAmaka yahA~ taka ki apane dhArmika-jIvanameM unheM granthakI racanA huI aura ThIka isI samayaatyanta Adara aura vizvAsakA sthAna meM brAhmaNoM aura jainiyoMmeM paraspara pratipradAna kiyaa| spardhAkI mAtrA utpanna huii| __ kuralake anantarake yugameM pradhAnataH isa prakAra isa 'saMgha-kAla' meM racita jainiyoMkI saMrakSatAmeM tAmila-sAhitya granthoMke AdhArapara nimnalikhita vivaraNa apanI carama sImA taka pahu~cA / tAmila- tAmila-sthita jainiyoMkA milatA hai| sAhityakI unnatikA vaha sarvazreSTha kAla (1) tholakapiyarake samayamai, jo iisaathaa| vaha jainiyoM kI bhI vidyA aura pratibhA- ke 350 varSa pUrva vidyamAn thA, kadAcit kA samaya thA, yadyapi rAjanaitika-sAmarthya- jainI sudUra dakSiNa-dezoMmeM na pahu~ca pAye hoN| kA samaya abhI nahIM pAyA thaa| isI (2) jainiyoMne sudUra-dakSiNameM IsAke samaya (dvitIya zatAbdI) cirasmaraNIya anantara prathama zatAbdimeM praveza kiyaa| 'zilapyadikAram' nAmaka kAvyakI racanA (3) IsAkI dUsarI aura tIsarI huii| isakA kartA cera-rAja seMguttavanakA zatAbdimeM, jise tAmila-sAhityakA bhAI ilaMgova digAla thaa| isa granthameM sarvottama-kAla kahate haiM, jainiyoMne bhI jaina-siddhAntoM, upadezoM aura jainasamAja- anupama unnati kii| ke vidyAlayoM aura prAcAroM AdikA (4) IsAkI pA~cavIM aura chaThI zatAvistRta varNana hai| isase yaha nissandeha bdiyoM meM jainadharma itanA unnata aura prabhAvasiddha hai ki usa samaya taka aneka drAvir3oM- yukta ho cukA thA ki vaha pArADya-rAjyane jainadharmako svIkAra kara liyA thaa| kA rAjadharma ho gyaa| . IsAkI tIsarI aura cauthI zatA. zaiva-nayanAra aura vaiSNava-alavAra bdiyoM meM tAmila-dezameM jainadharmakI dazA jAnaneke liye hamAre pAsa kAfI sAmagrI kaal| nahIM hai| parantu isa bAtake yatheSTa pramANa ___ isa kAlameM vaidika dharmakI viziSTa prastuta haiM ki 5 vIM zatAbdike prArambhameM unnati honeke kAraNa bauddha aura jainadharmoMjainiyoMne apane dharmapracArake liye bar3A kA zrAsana DagamagA gyaa| sambhava hai ki hI utsAhapUrNa kArya kiyaa| 'digambara- jainadharmake siddhAntoMkA drAvir3I vicAroMdarzana' (darzanasAra ?) nAmaka eka jaina- se mizraNa honese eka aisA vicitra granthameM isa sambandhakA eka upayogI duraMgA mata bana gayA ho jisa para catura pramANa milatA hai| ukta granthameM likhA hai brAhmaNa AcAryoMne apanI vANa-varSA kI ki samvat 526 vikramI (470 IsavI) * hogii| kaTTara jaina rAjAoMke AdezAmeM pUjyapAdake eka ziSya vajranandI dvArA nusAra, lambhava hai, rAjakarmacAriyoMne dakSiNa madurAmeM eka drAvir3a-saMghakI dhArmika atyAcAra bhI kiye hoN| racanA huI hai aura yaha bhI likhA hai ki kisI matakA pracAra aura usakI ukta saMgha digambara jainiyokA thA jo unnati vizeSataH zAsakoMkI sahAyatApara For Personal & Private Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 nirbhara hai| jaba unakI sahAyatAkA dvAra banda ho jAtA hai to aneka puruSa usa matase apanA sambandha tor3a lete haiM aura pallava aura pANDya sAmrAjyoM meM jainadharmakI bhI ThIka yahI dazA huI / jainahitaiSI / isa kAla (5vIM zatAbdi ke uparAnta) ke jainiyoMkA vRttAnta sekillAra nAmaka lekhakake grantha periyapurANammeM milatA hai| ukta pustaka meM zaivanayanAra aura navI andara nambIke jIvanakA varNana hai, jinhoMne zaiva gAna aura stotroMkI racanA kI hai / tirujJAna-saMbhANDakI jIvanI par3hate hue eka upayogI aitihAsika bAta jJAta hotI hai ki usane jainadharmA valambI kunpANDyako zaivamatAnuyAyI kiyA / yaha bAta dhyAna rakhane yogya hai / kyoMki isa ghaTanAke anantara pANDyanRpati jainadharma ke anuyAyI na rhe| isake atirikta jainI logoM ke prati aisI niSThu ratA aura nirdayatAkA vyavahAra kiyA gayA, jaisA dakSiNa bhArata ke itihAsa meM aura kabhI nahIM huA / saMbhANDake ghRNA - anaka bhajanoMse, jinake pratyeka dasaveM padyameM jainadharma kI bhartsanA thI, yaha spaSTa hai ki vaimanasyakI mAtrA kitanI bar3hI huI thI / zrataeva kunpANDya kA samaya aitihAsika dRSTise dhyAna rakhane yogya hai, kyoMki usI samaya se dakSiNa bhAratameM jainadharma kI avanati prAraMbha hotI hai / mi0 Telara ke anusAra kunpANDyakA samaya 1320 IsavIke lagabhaga hai, parantu DA0 kAlDavela 1262 I0 batAte haiM / parantu zilAlekhoM se isa praznakA nizcaya ho gayA hai / 'svargIya zrIyuta vaikaTyAne yaha anusandhAna kiyA thA ki san 642 I0 meM pallavarAja narasiMha varmA prathama 'vAtApI' kA vinAza kiyaa| isake AdhAra para tirujJAnasaMbhANDakA samaya 7vIM zatAbdike madhya meM bhAga 15 ] nizcita kiyA jA sakatA hai| kyoMki saMbhANDa eka dUsare zaivAcArya 'tirunatru karasAra' athavA lokaprasiddha zrayyArakA samakAlIna thA, parantu saMbhANDa 'zrayyAra' se kucha choTA thA / aura ayyArane narasiMha varmA putrako jainIse zaiva banAyA / svayaM ayyAra pahale jainadharmakI zaraNa meM zrAyA thA aura usane apane jIvanakA pUrva bhAga prasiddha jaina vidyAke kendra tirupi pyuliyArake vihAroMmeM vyatIta kiyA / isa prakAra prasiddha brAhmaNa zrAcArya saMbhANDa aura ayyArake prayatnoMse, jinhoMne kucha samaya zranantara apane svAmI tilakavathiko prasanna karaneke hetu zaiva-matakI dIkSA le lI thI, pANDya aura pallava rAjyoM meM jainadharmakI unnatiko bar3A dhakkA pahu~cA / isa dhArmika saMgrAma meM zaivoMko vaiSNava alavAroMse vizeSa kara 'tirumalisaippiran ' aura 'tirumaMgaI' alavAra se bahuta sahAyatA milI, jinake bhajanoM aura gItoM meM jaina-mata para ghora kaTAkSa haiM / isa prakAra tAmila - dezoM meM nammalavAra ke samayameM (10 vIM zatAbdi e0 DI0) jainadharmakA astitva saGkaTamaya rahA 1 3- arvAcIna kAla | nammalavAra ke anantara hindUdharma ke unnAyaka prasiddha zrAcAryoMkA samaya hai / sabase prathama zaMkarAcArya hue, jinakA uttarakI ora dhyAna gayA / isase yaha prakaTa hai ki dakSiNa bhAratameM unake samaya taka jainadharmakI pUrNa avanati ho cukI thii| jaba unheM kaSTa milA to ve prasiddha jaima-sthAnoM zravaNabelagola (maisUra) TiNDivAnam (dakSiNa arakATa) 'jA base / kuchane gaMga rAjAoMkI zaraNa lI jinhoMne unakA pAlana kiyA / yadyapi zrava jainiyoMkA rAjanaitika prabhAva nahIM rahA, aura yadyapi unheM For Personal & Private Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAmila pradezoM meM jainrmaavlmbii| saba orase .pallava, pANDya aura cola dakSiNa bhAratake bhI sAhityameM rAjanaitika rAjyavAle taMga karate the, tathApi vidyAmeM itihAsakA bahuta kama ullekha hai| unakI prabhutA nyUna nahIM huii| 'cintA- hameM jo kucha zAna usa samayake jainamaNi' nAmaka prasiddha mahAkAvyakI racanA itihAsa kA hai vaha adhikatara purAtattvatirulakatevara dvArA navIM zatAbdImeM huii| vettAoM aura yAtriyoMke lekhose prApta prasiddha tAmila-vaiyAkaraNa pavinandi jaina- huzrA hai, jo prAyaH yUropiyana haiN| isake ne apane 'nannUla' kI racanA 1225 I0 atirikta brAhmaNoM ke granthoMse bhI jainameM kii| 'jaina gajaTa meM jainiyoMkI sAhitya- itihAsakA kucha patA lagatA hai, parantu sevAkA vistRta vivaraNa chapa cukA hai| ve sambhavataH jainiyoMkA varNana pakSapAtake ina granthoke adhyayanase yaha patA lagatA sAtha karate haiN| hai ki jainI loga vizeSataH mailApura, nidu- isa lekhakA yaha uddeza nahIM ki jainambaI (?) thipaMgudI (tiruvalUrake nikaTa samAja ke prAcAra-vicAroM aura prathAoMeka grAma) aura TiNDivAnammeM bahuta kA varNana kiyA jAya aura na eka lekhasaMkhyAmeM nivAsa karate the| meM jaina-gRha nirmANa-kalAkA hI varNana ho sakatA hai| parantu isa lekhameM isa prazna antima zrAcArya zrImAdhavAcAryake para vicAra karanekA prayatna kiyA gayA hai jIvanakAlameM musalamAnoMne dakSiNa para ki jainadharmake cira-samparkase.hindu-samAjavijaya prApta kI jisakA pariNAma yaha para kyA prabhAva par3A hai| hA ki dakSiNameM sAhityika, mAnasika jainI loga bar3e vidvAn aura pustakoaura dhArmika unnatiko bar3A dhakkA pahu~cA ke lekhaka ho gaye haiN| ve sAhitya aura aura mUrti vidhvaMsakoMke atyAcAroMmeM any| kalAse prema rakhate the| jainiyoMkI tAmilamatAvalambiyoMke sAtha jainiyoko bhI kaSTa kI sevA tAmiliyoM ke liye amalya hai| milaa| usa samaya jainiyoMkI dazA varNana tAmila-bhASAmeM saMskRtake zabdoMkA upakarate hue zrIyuta vArtha sA0 likhate haiM ki yoga pahalepahala sabase adhika jainiyoM"musalmAna-sAmrAjya taka jainamatakA kucha hI ne kiyaa| unhoMne saMskRta zabdoko kucha pracAra rahA / musalima sAmrAjyakA tAmila-bhASAmeM uccAraNakI sugamatAke prabhAva yaha par3A ki hindUdharmakA pracAra heta yatheSTa rUpase badala ddaalaa| kanar3Iruka gayA, aura yadyapi usake kAraNa sAhityakI unnatimeM bhI jainiyoMkA uttama samasta rASTra kI dhArmika, rAjanaitika aura ra bhAga hai / vAstavameM ve hI isake janmadAtA sAmAjika avasthA astavyasta ho gaI, the| 'bArahavIM zatAbdike madhya taka usameM tathApi sAdhAraNa laghu saMsthAo, samAjo jainiyohIkI sampatti thI aura usake aura matoMkI rakSA huI / " anantara bahuta samaya taka jainiyohIkI dakSiNa bhAratameM jainadharmakI unnati usameM pradhAnatA rhii| sarva prAcIna aura aura avanatike isa sAdhAraNa varNanakA bahutase prasiddha kanar3I-grantha jainiyoMhIyaha uddeza nahIM ki sudUra dakSiNa-bhAratameM ke race haiN|" (luisa rAisa ) / zrImAn prasiddha jainadharmakA itihAsa varNana ho| pAdarI epha0 kiTela sA0 kahate haiM ki aise itihAsa likhaneke liye yatheSTha 'jainiyoMne kevala dhArmika-bhAvanAose sAmagrIkA abhAva hai| uttarakI bhA~ti nahIM, kintu sAhitya-premake vicArase bhI For Personal & Private Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainhitaissii| [bhAga 15 kanar3I bhASAkI bahuta sevAkI hai aura ukta vismRtike paTalameM lupta ho gayA, usake bhASAmeM aneka saMskRta granthoMkA anuvAda siddhAntoMpara gaharI coTa lagI; parantu kiyA hai|" dakSiNameM jainadharma aura vaidika-dharmake madhya . ahiMsAke ucca zrAdarzakA vaidika- jo karAla-saMgrAma aura raktapAta huA, vaha saMskAroMpara prabhAva par3A hai / jaina-upa- madurAmeM mInAkSI-mandirake svarNakumuda-saro dezoMke kAraNa brAhmaNoMne jIva-balipradAna varake maNDapakI dIvAroM para aMkita citroM bilkula banda kara diyA aura yajJoMmeM ke dekhanese aba bhI smaraNa ho pAtA hai| jIvita pazuoMke sthAnameM zrATekI banI ina citroM meM jainiyoMke vikarAla-zatru martiyA~ kAma meM lAI jAne lgii| tiruzAna saMbhANDake dvArA jainiyoMke dakSiNa-bhAratameM mUrtipUjA aura deva. prati atyAcAroM aura romAJcakArI yAtamandira nirmANakI 'pracuratAkA bhI kAraNa nAokA citraNa hai| isa karuNAkANDakA jainadharmakA prabhAva hai| zaiva-mandiroMmeM yahIM anta nahIM hotA hai| maDyUrA mandiramahAtmAoMko pUjAkA vidhAna jainiyoM ke bAraha vArSika tyohAroM se pA~cameM yaha hIkA anukaraNa haiN| drAviDokI naitika hRdaya-vidAraka dRzya prati varSa dikhalAyA evaM mAnasika unnatikA mukhya kAraNa jAtA hai / yaha socakara zoka hotA hai ki pAThazAlAkA sthApana thA, jinakA ekAnta aura janazUnya sthAnoM meM katipaya uddeza jaina vidyAlayoM aura pracAraka- jaina-mahAtmAoM aura jainadharmako vedIpara maNDaloMkA rokanA thA (?) / balidAna hue mahApuruSoMkI mUrtiyoM aura madarAsa prAntameM jaina-samAjakI varta- janazrutiyoMke atirikta, dakSiNa-bhAratameM mAna dazAparabhI eka do zabda kahanA ucita aba jainamatAvalambiyoMke ucca-uddezoM, hogaa| gata manuSya-gaNanAke anusAra sarvAGgavyApI utsAha aura rAjanaitikasaba milAkara 27000 jainI isa prAntameM prabhAvake pramANasvarUpa koI anya cihna the, jinameMse dakSiNa- kanArA, uttara aura vidyamAna nahIM hai / * dakSiNa-arakATake jiloM meM 23000 haiN| inameMse adhikatara idhara udhara phaile hue haiM aura mANikacandra grnthmaalaa| garIba kisAna aura azikSita haiN| unheM isa samaya granthamAlAkA kAma kucha vizeSa prayatnase apane pUrvajoMke anupama itihAsakA tanika ho rahA hai / mUlAcAra prAcArya vasunandikI saMskRta TIkAbhI bodha nahIM hai| unake uttara-bhAratavAle sahita, SaTyAhur3a, zrIzrutasAgara sUrikRta saMskRta TIkAsahita, bhAI jo Adima jainadharmake avaziSTa-cihna bhAvasaMgraha saMskRta aura prAkRta, nItivAkyAmRta saMskRta TIkAsahita / inake sivAya nyAyakumudacandrodaya aura haiM, unase apekSAkRta acchA jIvana vyatIta nyAyavinizcayAlaMkAra ina do mahAn granthoMkI bhI presakarate haiN| unamese adhikAMza dhanavAn, kApiyA~ ho rahI haiN| aba isa kArya meM dharmAtmAoMko vizeSa vyApArI aura mahAjana haiM / dakSiNa-bhArata- sahAyatA karanI caahie| meM jainiyoMkI vinaSTa-pratimAe~, parityaktaguphAe~ aura bhagna-mandira isa bAtake smAraka haiM ki prAcIna-kAlameM jaina-samAja * noTa-anuvAdakane a~garez2I jainagajaTake jisa lekha parase yaha anuvAda kiyA hai usameM aitihAsika vyaktiyoM kA vahA~ kitanA vizAla-vistAra thA aura tathA granthoM Adike nAmoMko aise bure DhaMgase chApA hai ki kisa prakAra brAhmaNoMkI dhArmika-spardhAne unameM bhrama honA sambhava hai| hama sAdhana aura samayAbhAvase unako mRtaprAya kara diyaa| jaina-samAja unakI jA~ca nahIM kara ske|-smpaadk / For Personal & Private Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ zraGka 1-2] jainadharmakI anekAntAtmaka prabhutA / jainadharmakI anekAntAtmaka isI prakAra ukta prathamAnuyogake granthoM meM una satpuruSoMkI kathAe~ dekara prbhutaa| unheM jainadharmAnuyAyI batalAyA gayA hai jo hindadharmake purANa granthoMke anusAra (le0-sarasvatIsahodara, amraavtii|) Izvarake avatAra mAne jAte haiM aura jainadharmake paurANika sAhitya (prathamA- jinakI vartamAna hindUdharmAnuyAyI pUjA, nuyoga) kA sUkSmatayA nirIkSaNa aura bhakti tathA upAsanA karate haiN| udAharaNajainadharmake syAdvAdakI durbhadha sArvabhaumi ke liye zrIrAmacandrajI tathA zrIkRSNajI katA para vicAra karanese pratIta hotA hai Adiko liijiye| jainazAstroMmeM, aneka ki yaha prAcIna samayameM AjakalakI taraha kathAoM dvArA, ina mahAnubhAvoMko aura ine gine vaizya samudAyake liye rajisTarDa inake mitra tathA pratispardhI hanumAna, nahIM thA aura na kisI varNa vizeSameM pANDava, rAvaNa, kaMsa aura jarAsaMdhAmaryAdAkI jaMjIroMse hI jakar3A huA thA; dikako unake katipaya parivAroM sahita balki prAcIna samayake prAyaH sarva dezoMkI jainadharmAnuyAyI prakaTa kiyA gayA hai| janatAmeM jainadharmake sArvabhaumika siddhAnta isa viSayameM kucha aitihAsika vidvAn vyApaka rUpameM phaila cuke the| mUrkha vyaktise . tathA anya vicAraka jana bhale hI jainakathAlekara bar3e bar3e diggaja vidvAnoMtakake kAroM para kucha doSAropaNa kareM-unakI hRdayameM aura raMkase lekara cakravartI racanAoM meM katipaya aise doSa dikhalAe~ samrATtakake mAnasameM jainadharmane apanA jinase ajaina kathAkAra bhI mukta nahIM haiM, sthAna jamA liyA thaa| itanA hI nahIM, kintu athavA yaha kaheM ki unakA likhanA akSara cakrI, arddha cakrI,mahAmaMDalezvara,maMDalezva- akSara rUpase satya nahIM hai, parantu isameM rAdika, prajApAlaka aura unake rAjyake saMdeha nahIM, ki jainadharmakI (mokSamArgaprAyaH sampUrNa prajAjana (brAhmaNa, kSatriya, kI) anekAntAtmaka prabhutAkI dRSTise vaizya, zUdra aura mleccha Adi sabhI prakAra- vicAra karane para jaina kathAkAroMkA ukta ke ucca, nIca manuSya) dravya, kSetra, kAla, vyaktiyoMko jainadharmAnuyAyI likhanA bhAvake anusAra apanI apanI paristhitike nirhetuka nahIM hai| ve anekAntAtmaka vastuanurUpa jainadharmako dhAraNa kara (mokSamArga svabhAvI jainadharmako vizvavyApI aura svIkAra kara) apanA kalyANa kiyA sArvabhaumika samajhate the aura unakA yaha karate the| samajhanA bahuta kucha ThIka jAna par3atA hai| paurANika sAhityameM aisI aneka hamAre qhayAlameM zrIrAmacandra tathA kathAe~ varNita haiM jinase jAnA jAtA hai ki zrIkRSNAdika mahAn vyaktiyoMko jainasapta vyasanokA sevana karanevAle athavA dharmAnuyAyI mAnanemeM zaMkA karanA jainaunameMse kisI eka vyasanameM Asakta dharmako saMkucita aura anudAra banAnA hai bahutase juArI (dyUtakrIDaka), mAMsabhakSaka, jo ki usakI prakRtike viruddha hai| una madyapAyI, vezyAbhakta, zikArI, cora aura mahAn vyaktiyoMke samyagdRSTi hone meM saMdeha parastrIlaMpaTa apane apane rAga pariNAmoM- karanA mAno unheM ajJAnI samajhanA hai| ko manda kara samyagdRSTi ho gaye aura sArA bhAratavarSa cirakAlase jinake nAmaantameM unheM svargAdikakI prApti huii| kAprAtaHsmaraNa abhItaka karatA A rahA hai For Personal & Private Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ phara unako ajJAnI yA mithyAvAdI samajhanA bar3I bhUla hai / ukta mahAn vyaktiyoMkI nasa nasa anekAntAtmaka vastusvabhAvI dharma bharA huA thA / prAcIna samaya meM vIra vyakti hI jainadharmakA sampUrNatayA pAlana karate the / zrIkRSNake nAmase jo gItA prasiddha hai usameM jainadharmake siddhAnta kA pratipAdaka nimnalikhita padya dhyAnase par3he jAne yogya hai jainahitaiSI / na kartRtvaM na karmANi lokasya sRjati prabhuH / na. karmaphalasaMyogaM svabhAvastu pravarttate // nAdatte kasyacitpApaM na kasya sukRtaM vibhuH / ajJAnenAvRtaM jJAnaM tena muhyanti jantavaH // isameM zrIkRSNajI arjunako batalAte haiM ki, paramezvara jagat ke kartRtva aura kamako utpanna nahIM karatA aura na karmaphalakI yojanA karatA hai; yaha saba kucha svabhAvase ( anekAntAtmaka vastusvabhAvase) ho rahA hai| paramezvara na kisIkA pApa apane Upara letA hai aura na kisIkA puNya / zrajJAnake dvArA jJAna para paradA par3A huA hai aura usake kAraNa saMsArI jIva mohita ho rahe haiM-taraha tarahakI kalpanAe~ kara rahe haiM / ina jaina siddhAntAnukUla bhAvoM para vicAra karanese, jo ki jaina granthoMmeM pAye jAte haiM, zrIkRSNajIko jainakathAgranthoMke kathanAnusAra, jaina dharmAnuyAyI mAnanemeM kucha saGkoca nahIM hotA / 'vAstava meM zrAjakala jainadharmake aneka tattva saMsArake sabhI mata aura sampradAyoM isI bhA~ti sUkSma rItise chipe hue haiM / unako anekAntarUpI daidIpyamAna prakAzake sahAre khojakara prakaTa karanA jainadharmakI unnati aura usake pravArakA eka mArga hai| [ bhAga 15 bhaTTAkalaMkadevane apane sAhitya meM jainadharmakI anekAntAtmaka prabhutAko bar3e hI spaSTa rUpa se jhalakAyA hai / zrApa nAmAdi vizeSako prAyaH kucha bhI pradhAnatA nahIM dete the / Apake pratipAdya sAhitya meM sarvatra parIkSApradhAnatAkI dhvani gU~jatI hai / zrApake jIvanacaritrase vidita hotA hai ki ApakA adhyayana bauddhoMke vidyApIThameM bhI huA thA / zrApa apane samayameM pracalita aneka darzanoMke pAraGgata vidvAn the / Apako jainadarzanake atirikta anya darzanasAhityake par3hane meM tathA satyAMzako khojane meM mithyAtvakA bhaya nahIM rahatA thA / yahI sababa hai ki Apa itane bar3e diggaja vidvAn ho sake / ApakI parIkSApradhAnatA aura yuktipUrNa anekAnta prabhutA nimnalikhita eka hI zlokale prakaTa hotI hai - yo vizva veda vedyaM jananajala nidhermAGginaH pAradRzvA | paurvAparyAviruddhaM vacanamanupamaM niSkalaGkaM yadIyam // taM vande sAdhuvandyaM sakalaguNanidhi dhvastadoSadviSantam / buddhaM vA varddhamAnaM zatadala nilayaM kezavaM vA zivaM vA // Apako aise hI vacana mAnya the jo paraspara aviruddha, anupama aura nirdoSa hoM, cAhe ve kisI matake ho| isI prakAra Apako varddhamAna nAmase hI vizeSa anurAga na thA aura na buddha, brahmA, viSNu, maheza zradika nAmoMse koI ghRNA thI; kintu jo sampUrNa vizva ko dekhane jAnanevAlA, doSoM se rahita, sakala guNakA zrAgAra aura sAdhuoM karake vandanIya ho jainadharmake dhurandhara AcArya zrImad usIko zrApa paramadeva mAnate the / phira For Personal & Private Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGka 1-2) jainadharmakI anekAntAtmaka prbhutaa| vaha cAhe buddha ho, varddhamAna ho, brahmA ho, vyavahAra karanA aprazasta mAlUma hone lagA, viSNu ho yA maheza hI kyoM na ho| bar3e bar3e rAjAome apAra vidveSa phailA Uparake isa kathanase hamArA abhi- aura paraspara yuddha hokara unakI zaktiyA~ prAyaH yaha sUcita karanekA hai ki prAcIna nirbala hone lgii| jinakI zakti atyanta samayameM jainadharma jAtivAcaka yA sampra- nirbala ho cukI ve dUsaroMkA utkarSa dekhanedAya-vizeSa nahIM thA kintu anyAnya matoM meM rAz2I na hue, kintu videziyoMko tathA siddhAntoMkI pArasparika viruddhatA nimaMtraNa dekara unakI sahAyatAse apanI miTAkara una sabako ekatAke sUtra meM saJcA- tathA samasta bhAratavarSa ko svataMtratA para lita karanevAlA aura prAkRtika satyakA AghAta pahu~cAne meM unheM khuzI huI, jisakA pratipAdaka eka vaijJAnika mArga thA, jise phala hama aAja dekha rahe haiM / vizeSa prAzcarya brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zUdra, mleccha Adi aura atyanta khedakI bAta yaha hai ki jainapratyeka ucca-nIca varNa aura pratyeka dharma- dharmAnuyAyiyoMne bhI anekAntakI sArvapanthake manuSyamAtrako apanAnekA samAna bhaumikatAse aparicita hokara anaikya adhikAra thaa| usa samayake vidvAnoM meM bar3hAne meM hI usakA upayoga kiyA hai| prAyaH apane apane matakA vizeSa durAgraha usIkA phala yaha hai ki vartamAnameM digambara, nahIM thaa| ve satya siddhAnta aura satya zvetAmbara, sthAnakavAsI aura phira usImArgako vivekakI kasauTI para parakhakara ke antargata aneka saMgha aura pantha dekha zIghra hI svIkAra kara lete the| par3ate haiM / apane dharmarUpI zarIrake eka parantu khedakI bAta hai ki jaise dharma- eka aMgako hI satya mAna aura bAkI kA anekAntAtmaka prabhuttva bhAratavarSa meM aMgoMko mithyA jAna athavA zarIrake eka kama hotA gayA vaise hI mata, paMtha, varNa aMgako hI upAdeya aura dUsare aMgoMko aura jAtibheda bar3hatA gayA aura paraspara heya jAnakara ekAMtI bana anekAMtavAditAucca-nIca, niMdA-stuti, tathA IrSyAke bhAva kA jo zora abhI taka macAyA gayA hai vaha phaila gaye jina sabake kAraNa pakSapAta, kahA~ taka prazasta hai, isapara sabhI jainI durAgraha, mithyAbhimAnaM aura anaikyakI kahalAnevAlI janatAko vicAra karanA vRddhi ho gii| yahA~ taka ki. eka hI dharma- caahiye| manuSya zarIrake eka choTese meM aneka sampradAya aura pantha utpanna ho choTe aMgadvArA bhI, jo kabhI kabhI vyartha gaye aura pratyeka panthavAle apane apaneko a~cane lagatA hai, koI na koI kArya satyavAdI aura dUsaroMko mithyAvAdI zarIrakI rakSA aura poSaNakA avazya samajhane lge| paraspara khUba mAra kATa huzrA karatA hai| pairameM z2arAsA kA~TA laga aura jhagar3e hone lage, ekako dUsarekA jAne para samasta zarIrameM eka prakArakI utkarSa acchA nahIM mAlUma hotA thA, isa. halacala maca jAtI hai aura kA~TA laganeke liye dUsarekA utkarSa ghaTAneke upAya soce sthAnameM zarIrakA dUsarA aMga usake sahAjAne lge|antmeN IrSyA, matsara aura dveSakA yatArtha pahu~catA hai aura yaha kArya hAthake prabhAva dhArmika bhAvoMke bAhara sAmAjika dvArA mastiSka karAtA hai| yadi mastiSka aura rAjanaitika kSetrameM aura bhI tejIse apane pairako heya jAna yA mithyA mAnakara phaila gyaa| eka eka varNameM aneka jAtiyA~ hAthoM dvArA usIpara zastra prahAra karane nirmita huI, paraspara khAna pAna, beTI lage to usakA duHkha kevala paira hIko For Personal & Private Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 nahIM hotA balki samasta zarIra vedanAke arry svastha rahatA hai / yadi jyAdA prahAra karane para pairako sarvathA hI zarIra se alaga kara diyA jAtA hai to kucha samaya meM samasta zarIra caitanyarahita ho jAtA hai / isI prakAra dharmarUpI zarIrakA mastiSka jainadharma hai aura usakI vartamAna zAkhA prazAkhAyeM mastiSka ke hI vibhAga haiN| bAkI saMsAra ke samasta bhinna bhinna dharma usa zarIra ke anyAnya hasta pAdAdika aMga aura zravayava haiM / yahI zranekAntakA vAsta vika rahasya hai / parantu zrAjakala eka to jaina samAja meM anekAntako samajhanevAle hI kama haiM aura jo thor3e bahuta vidvAn anekAntako jAnanevAle haiM bhI unakI prAyaH yahI dhAraNA hai ki anekAnta kisIke khaMDana karanekA brahmAstra hai; usakA upayoga sirfa anya dharmokA khaMDana karaneke liye aura vastu svabhAvakI asaliyata parakhane tathA usake anubhava karanemeM kucha gar3abar3I macAneke liye hI hai / aisA mAnanA bar3I bhUla hai / isI bhUlase samAjakA adhaHpatana ho gayA aura hotA jA rahA hai| jainahitaiSI / pUjya zramRtacandrAcAryajIne apane " puruSArtha siddhyupAya" grantha meM satya likhA hai ki " atyanta nizita dhAraM durAsadaM jinavarasya nayacakram | khaNDayatidhAryamANaM mUrdhAnaMjhaTiti durvidagdhAnAm" // "zrIjinendra bhagavAna ke ati tIkSNa dhAravAle aura kaThinatAse siddha honevAle mayacakra ko ajJAnI puruSa dhAraNa kare to vaha unake mastaka ko zIghra hI khaNDana kara detA hai / " arthAt anekAMtarUpI nayacakrako samajhanA bar3A kaThina hai; jo koI [ bhAga 15 binA samajhe isameM praveza karate haiM ve apane hI hAthoMse dharmarUpI zarIrakA mastaka zarIra se alaga kara dete haiM / phira zarIrake dUsare zraMgAvayavoMko naSTa karanekI to bAta hI alaga hai / manuSya mAtrako apane hRdayameM yaha gA~Tha bA~dha lenA cAhie ki, anekAMta ( syAdvAda ) pathakA uddeza virodha aura bhedabhAva bar3hAnekA nahIM, balki virodha aura bhedabhAva dUra karanekA hai / isI liye ukta zrAcArya pravarane anekAMtako paramAgama kA jIva - satya siddhAntakI jAna-sakala nayoMse vilasita tathA virodhakA dUra karanevAlA mAnA hai aura anekAMtakI isa sArvabhaumika prabhutAke utkRSTa mahatvako samajhakara use namaskAra kiyA hai / yathA paramAgamasya jIvaM niSiddha jAtyandhasindhura vidhAnam / sakala naya vilasitAnAM 66 virodhamathanaM namAmyanekAntam // zrIvinayavijayajI upAdhyAyane 'nayakarNikA' nAmakI eka atyanta subodha, sarala aura laghu pustaka, syAdvAda meM praveza karanevAle vyaktiyoMke liye, nirmita kI hai, jisakI zloka saMkhyA 23 hai / ise gujarAtI anuvAda, prastAvanA, upodghAta, kartAke jIvanacaritra aura sphuTa vivecana sahita paNDita lAlanane prasiddha kiyA hai| ukta pustaka meM upAdhyAyajIne varddhamAna svAmIkI stuti ke rUpameM saptanayoMkA bahuta sundaratApUrvaka varNana kiyA hai / upAdhyAyajI kahate haiM "vardhamAnaM stumaH sarvanayanadyarNavAgamam / saMkSepatasta dunnItanayabhedAnuvAdataH || 1 || " "zrIvarddhamAna svAmIkA zrAgama saba nayarUpI nadiyoMke liye samudrake samAna hai; unake dvArA prarUpita nayabhedoMkA saMkSepameM For Personal & Private Use Only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGka 1-2 ] anuvAda kara hama unakI stuti karate haiM / arthAt jisa prakAra zabdasamUha asaMkhya hai aura vaiyAkaraNoMne vyAkaraNameM zabdasamUhake saMjJA, sarvanAma, vizeSaNa, kiyA pada, kriyA vizeSaNa avyaya zrAdi zrAvazyaka bheda niyojita kara abhyAsiyoMkA mArga sugama banA diyA hai, usI prakAra naya samUhakI saMkhyA bhI gaNanAtIta honese kuzAgra-buddhi jainAcAryoMne dIrgha mananake bAda nayake mahAn samUhako sirpha sAta hI nayoM meM vibhakta kara diyaa| ina sAta hI meM yAvanmAtra naya bhedoMkA zrAvirbhUta ho, aisA pRthakkaraNa kiyA gayA hai| aisA koI naya bAkI nahIM rahA jisakA samAveza ina sAta nayoMke bhItara na huA ho / jisa prakAra zabdasamUhake kisI zabdako saMjJA zrAdika upanAma dene para vyAkaraNake vargIkaraNoMmeMse eka aMgakA jJAna hotA hai, usI prakAra asaMkhya vicAroMmeMse kisI vicArakA sAta nayoMmeMse ekAdha nayameM samAveza honepara usa naya vizeSakA jJAna hotA hai / zabda- samUha ke vyAkaraNokta sampUrNa ATha aMgoM kA jJAna hone para jisa prakAra una aMgoM kA yathAvat upayoga karanemeM . kaThinatA nahIM hotI, usI prakAra vicArodgAra kisa nayase prakaTa kiye gaye, isakA bhalI bhA~ti jJAna prApta karanemeM syAdvAdarUpI vicAra vyAkaraNake jAnanese kaThinatA nahIM rahatI / nayazAstra (syAdvAdaanekAMtavAda) vicAroMkA antargata rahasya samajhane ke liye eka prakArakA vyAkaraNa hai| eka hI vastukA bhinna bhinna apekSA (dRSTi) se bhinna bhinna AbhAsa hotA hai; kyoMki vastu ananta dharmaviziSTa hotI hai / usake ananta dharmose ( guNoM meM se ) kisI qhAsa guNakI mukhyatA lekara kathana karanA jaya (apekSA-vivakSA-dRSTi- hetu - Point) kahalAtA hai / sampUrNa nayoM ke bhinna bhinna jainadharmakI anekAntAtmaka prabhutA / 35 66 kathanako ekatra karanese usa vastukA paripUrNa jJAna hotA hai / jagat ke samasta dharma, jagat kI saba prakArakI prakRtiyA~ -- cAhe ve pAramArthika ho, rAjanaitika hoM, sAmAjika ho yA vyaktigata hoM - judI judI apekSAoM ke avalambita mArga haiM / sampUrNa apekSAoM ko jAnanevAlA sarvaza kahalAtA hai aura sAmAnya buddhivAle jana jitanI jitanI apekSAoM ko ( nayako ) samajheM utane hI utane zraMzoMmeM, vizeSajJa kahalAte haiM / isI apekSA jJAnakI prazaMsA karate samaya zrAryazAstra kahate haiM "jJAnameva paraM balam" 'jJAna hI parama bala hai" / pazcimI tattvajJa lArDa bekana bhI kahatA hai"Knowledge is Power. "jJAna hI parama vIrya-bala-sAmarthya parAkrama hai / " yahI samasta bhUmaNDala ke tattvazake kathanakA sAra hai / yaha jJAna vahI nayajJAna, nyAyajJAna athavA apekSAjJAna hai / hama Upara likha cuke haiN| ki jisa prakAra zabda samUha asaMkhya hai usI prakAra naya samUha bhI zrasaMkhya hai / sAtha hI yaha bhI likha cuke haiM ki vyAkaraNa ke sadRza ukta zrasaMkhya naya samUha, sAmAnya rUpase, bhinna bhinna sAta nayoMmeM garbhita kiyA gayA hai aura jagat ke samasta vicAra aura pravRttiyA~ bhinna bhinna nayoMke pravalambita mArga haiN| naya samUhake samasta aMzoM ko saMpUrNa jAnanevAlA sarvaza kahalAtA hai aura naya samUhake jitane jitane aMzako jo jAne vaha utane hI aMzameM vizeSajJa kahalAtA hai / tIrthaMkara prabhRti asaMkhya naya bhedoMke samUhako sampUrNatayA jAnanevAle sarvaza the / isaliye unake zrAgamarUpI mahAsAgarameM samasta vizeSajJoMkI naya rUpI bhinna bhinna saritAe~ avazyameva zrAkara mila jAtI haiM / antameM ukta upAdhyAyajI granthakA upasaMhAra karate hue likhate haiM For Personal & Private Use Only
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainhitaissii| [ bhAga 15 "sarve nayA api virodha bhRto mithaste, pracAra hI hai| parantu hamAre adhikAMza sambhUya sAdhusamayaM bhagavan bhjaate| jainadharmAnuyAyI jo apaneko anekAntabhUpA iva pratibhA bhuvi sArvabhauma vAdI kahate haiM, kaTTara ekAntI bane hue haiM pAdAmbujaM pradhanayukti parAjitA drAk // " aura apanI kRpamaNDUka vRttise anekA ntake vAstavika prabhutvako jo dIrghakAlase "he bhagavan ! ye saba naya paraspara luptaprAya ho rahA hai, prakAzameM lAnekI virodhI hone para bhI ekatra hokara zrApake apekSA nAmazeSa karanekI ceSTAmeM hI lage paramAgamakI isa prakAra sevA karate haiM, hue haiM, yaha jAnakara kise kheda na hogA ! jisa prakAra ki rAjAgaNa paraspara virAdhA aise logoMko apane apane sampradAyahote hue bhI parAjita hokara sAvabhAma ke atirikta anya sAhityakA mAdhyasthasamrAT (cakravartI) kI caraNasevAmeM zIghra / ___ rUpase avalokana karanA bhI mahAna hI pravRtta ho jAte haiN|" mithyAtva aura sAmpradAyika siddhAntoM pAThakagaNa, socie, jainadharmakI ane tathA niyamoMke viparIta a~catA hai; aisI kAntAtmaka prabhutAkA upAdhyAyajIne avasthAmeM yadi koI sAhasa kara nirbhIka kitanA sundaratApUrvaka spaSTa ullekha kiyA vicAra prakaTa bhI karanA cAhe to cAroM hai| prAcIna kAlameM cakravartI samrATa bhI taraphase usake prati aneka prakArake Akrajainadharmake anekAnta tattvakA anusaraNa kara maNa hone lagate haiN| dharmake ThekedAra samAjameM pRthvIke samasta rAjAoM ko apanI sArva- zIghra hI yaha ghoSaNA kara dete haiM ki bhaumikatAke eka sUtra meM saGkalita karate amuka amuka vyakti dharmakA zatru hai, usake the| jainadharmakA anekAnta samrATa tulya hai vicAra koI na mAne na sune aura aise aura saMsArake samasta dharmapantha jo ekA- vicAra jina patroM meM prakAzita hote hoM mtarUpa haiM usakI chatra-chAyAmeM saGkalita una patroMko bhI koI jainI na kharIde / para rAjAoMke samAna haiN| saMsArake samasta vAstava meM dekhA jAya to ye dharmake Thekedharmapantha jainadharmake hI bhinna bhinna naya vizeSa dAra hI dharmake hita-zatru haiM jo bholI haiN| unakA paraspara matavirodha bhale hI janatAko apane pUrvajoMke dharmarahasyakA ho aura unake anuyAyI parasparameM virodha- viparIta artha samajhAkara aura pUrvajoMke bhAva aura ghRNA rakhate hoM kintu jainadharma nAmakI duhAI dekara jainadharmake rahe una saba dharmapanthoke bhinna bhinna nayokA prabhutvako bhI naSTa bhraSTa karanA cAhate haiN| ve saGkalita samudAya hai| ataeva jainadharmAnu. loga apane dilameM to zAyada yahI socate yAyiyoMko, jo sacce anekAntI haiM, haiM ki hama apane dharmakI rakSAkA upAya pratyeka dharmapantharUpI nayase virodha aura kara rahe haiM, parantu dharmakI asaliyata ghRNAke bhAva na rakhakara mAdhyastharUpase unhIMkI kRtiyoMse dina para dina naSTa hotI pratyeka dharmapanthake siddhAnta, vicAra aura jA rahI hai| pravRttiyoMkA apane nayajJAnameM spaSTIkaraNa antameM zrImad rAyacandrajI kAvyakaranA cAhie / bar3e harSakI bAta hai ki mAlAke prathama gucchakase, adhyAtmapremI jagatke vidvAnoMmeM matAntara-kSamatA yA zrIzrAnandaghanajIkI stutyAtmaka eka padya paramata-sahiSNutA bar3ha rahI hai| isakA racanA uddhRta karake hama pAThakoMse preraNA kAraNa anekAnta tattvakA avyakta rUpase karate haiM ki ve usa para vicAra kreN| De For Personal & Private Use Only
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharmakI prakAntAtmaka prbhutaa| . gujarAtI padya arthAt sugata (buddha) praNIta bauddhadarzana SaDdarzana jina bhaMga bhaNije, aura jaimini praNIta pUrva aura vyAsa nyAsa SaDaMga jo sAghare / praNIta uttara mImAMsA (vedAnta ) milAnami jinanA caraNa upAsaka, kara mImAMsA darzana jinezvarake do hAtha SaDdarzana ArAdhere // ssdd'.|| haiM / kyoMki jainasiddhAnta meM vastukI svabhAvarUpa aura vibhAvarUpa aisI do jina sura pAdapa pAya vakhANu, prakArakI paryAya mAnI haiM aura paryAyameM sAMkhya yoga doya bhedere / sadaiva utpAda vyaya huA karatA hai / AtmasattA vivaraNa karatAM, isa dRSTise paryAyArthika nayakI apekSA laho duga aMga akhedere ||ssdd'.|| bauddhadarzana bhI jinezvarakA eka aMga kahA bheda abheda sugata mimAMsaka, hai| paryAyase AtmA kSaNa kSaNa badalatI jinavara doya kara bhArI re / rahatI hai, yaha kahanA sarvathA asatya nahIM, lokAloka avalambana bhajiye, para kaI aMzoM meM satya hai| vyavahAra nayase gurumaga thI avadhArI re ||ssdd'|| bhI.paryAyAntara kAlase zrAtmAko dekhate lokAyata kUkha jina varanI, hue bauddhadarzana tathya rUpa hai| mImAMsaka aMza vicAra jo kIje re / AtmAko eka, nitya, abaddha, triguNa abAdhita aisA mAnate haiM / vastu svabhAvatattva vicAra sudhArasa dhArA, kI dRSTise nizcaya nayakI apekSA yaha bAta gurugama viNa kima pIje re||ssdd'|| ThIka hai| kyoMki saba AtmAe~ sattAmeM jaina jinezvara uttama, eka samAna honeke kAraNa prAtmA eka hI . aMga raMga bahiraMga re / ginA jAtA hai| AtmAko bandha nahIM, isa .. akSara nyAsa dharA ArAdhaka, dRSTise zuddha nizcaya nayakI apekSA mImAMsAArAdhe dharI saMge re ||ssdd'.|| darzanako bhI jinezvarakA eka aMga kahA bhAvArtha-SaDadarzana jinendra bhagavAn- hai| bauddhadarzana vyavahAra nayapUrvaka siddha ke bhinna bhinna aGga haiN| jo loga jinendra hai isaliye bAyA~ hAtha aura mImAMsA darzana bhagavAn zrInemiprabhuke caraNa-upAsaka haiM nizcaya nayase yogya hai, isaliye dAhinA arthAt sacce jaina haiM ve jaina zAsanameM Sar3a- hAtha kahalAtA hai| darzanakA AvirbhAva dekhate haiM aura jinendra zrIzrAnandadhanajIne bhinna bhinna darzanoMbhagavAnkI AkRtimeM-chaH aMgoMmeM-chaH ke prati samadRSTi rakhate hue jinezvarake darzanoMkI sthApanA ghaTita hotI hai| jine- aMga mAna apanI matAntara-rahitatA prakaTa zvarake kalpataru samAna do paira sAMkhya kI hai| parantu vizeSa bAta to yahI hai ki aura yoga ye do aMga haiN| ye donoM aMga cArvAka athavA nAstikavAdiyoMkA bhI AtmAkI sattA mAnate haiM / isa apekSAse khaNDana na karate hue jina darzanameM milAne. sAMkhya aura yoga do paira rUpa kahe haiN| kI parama gambhIra zailI svIkAra kI hai| isase svayaM to matAntara-rahitatA prakaTa zrApane cArvAka matako zrIjinezvarakA peTa hotI hai kintu pAThakoMko bhI racayitA (udara ) mAnA hai, vaha isa hetuse ki .Adeza karate haiM ki isa bAtako nedarahita cArvAka jagatkA koI kartA nahIM mAnate, hokara grahaNa karo / bhedavAdI, abhedavAdI vastu-svabhAvake anusAra anAdi kAlase For Personal & Private Use Only
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - mhitpii| [bhAga 15 jagatmeM utpatti, sthiti aura laya huA jainadharmakA mahatva / karatA hai| yaha bAta jainasiddhAntake aviruddha hai| jainadarzanako uttama aMga arthAt (le0 bAbU sUrajabhAnajI vakIla / ) mastaka (sira) mAnA hai| isa prakAra Sar3a saMsArameM jitane dharma isa samaya darzana jainadharmake bhinna bhinna aMga pratIta pracalita haiM ve cAhe aura kucha bhI gIta gAve, hote haiM / yahI jainadharmakI anekAntAtmaka kaise hI khela banAveM aura tamAze dikhAveM prabhutA hai / * kintu una sabameM tyAga-vairAgya hI sabase utkRSTa mAnA jAtA hai aura vaha manuSya saMsAra bhara ke vAste pUjanIya ho jAtA pakSapAta-dRSTi guNa doSoMkA viveka hai jo saMsArase mu~ha mor3akara usake sarva nahIM hone detii| vaha manuSyako haThagrAhI prakArake viSaya bhogoMko lAta mAra sAdhu banA detI hai| usameM zraddhAke na hote hue yA saMnyAsI bana jAtA hai aura mAna, bhI, kaSAyavaza, kisI bAta para vyarthakA mAyA, lobha, krodha Adi kaSAyoM ko dabAAgraha kiyA jAtA hai aura prAgrahI manuSya kara apanI AtmAmeM lInatA prApta kara yuktiyoMko khIMca khA~cakara usa ora le letA hai vA parama pitA paramAtmAkA dhyAna jAnekI ceSTA kiyA karatA hai jidhara lagAtA hai| yahI sarvamAnya vairAgya dharma jaina usakI mati ThaharI huI hotI hai| dharmakA pradhAna lakSaNa hai aura isameM anya isake viparIta, apakSapAta-dRSTi gaNa dharmose yaha vizeSatA hai ki vaha sAdhu doSoM ke vivekameM pradhAna sahAyaka hai| vaha aura gRhastha, guru aura ziSya, muni aura manuSyako nyAyI, namra aura guNagrAhaka zrAvaka arthAt una sabhI manuSyoko, jo banAtI hai| usake kAraNa satparuSako. dharmake mArga para kadama rakhanA cAhe aura parIkSA dvArA sunirNIta honepara, apanI kicit mAtra bhI dharma sAdhana karanA cAheM, pUrvazraddhA tathA pravRttiko badalane meM kaLa tyAga-vairAgyakA hI upadeza detA hai aura bhI saMkoca nahIM hotaa| ve apanI baddhiko avvala se Akhira taka apane sampUrNa vahA~ taka le jAkara sthira karate haiM jahA~ svarUpake bhItara tyAga yA vairAgyakI hI nIva taka yukti pahu~catI hai-arthAta, unakI para khar3I karatA hai; tyAga-vairAgyako hI mati prAyaH yuktyAnugAminI hotI hai| yAmitI to vaha apanA asalI uddezya batAtA hai aura isIko dhArmika manuSyakA lakSya ThaharAkara --khaMDa vicaar| isIkA sAdhana usake yogyatAnusAra usako sikhAtA hai aura AhistA AhistA use Age bar3hAkara parama vairAgya kI hI tarafa le jAtA hai / isI eka uddezya kI pUrtike liye jainadharmane gRhasthI zrAvaka - ke gyAraha darje niyata kiye haiM, mAnoM parama * isa lekha ke uttarArddha meM nyAyakarNikA nAmakI gujarAtI pustakase bahuta kucha sahAyatA lI gaI hai ataeva vairAgI munI avasthA taka pahu~cane ke vAste nyAyakarNikAke gujarAtI anuvAdaka tathA prakAzaka prasiddha dharmakI sIr3hI (nasainI) meM 11 DaMDe lagAye paM0 lAlana aura mi0 mohanalAla desAI bI0 e0 ela0 haiM, jina para kadama rakhate rakhate gRhastha . ela0 bI0 ina donoM mahAzokA lekhaka atyanta kRtajJa hai| bar3I AsAnIse Uparako car3hA calA jA For Personal & Private Use Only
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGka 1-2 ] jainadharmakA mhttv| sakatA hai aura parama vairAgyako prApta kara banAkara aura unake anantAnanta rUpa sakatA hai| dikhAkara isa saMsAracakrako calAtA hai; __ yadyapi saMsArake sabhI dharmoM meM vairAgya- vahI kSaNa kSaNa meM lAkhoM aura karor3o jIvoMko parama pUjya mAnA hai parantu yaha mahattva ko mRtyukA grAsa banAtA hai aura lAkhoM jainadharmako hI prApta hai ki vaha gRhasthoke karor3oMko navIna jIvana dhAraNa karAtA hai, saba prakArake dharmasAdhanako bhI vairAgya- vahI kisIko sukhI aura kisIko duHkhI prAptike uddezyase aMkita karatA hai aura banAtA hai, haiz2A, plega aura mahAmArI Adi aise aise niyama batAtA hai jo usako phailAkara mahA hAhAkAra macavAtA hai, vairAgyake hI mArga para le jAya~ aura vairAgya lAkhoM aura karor3oM prakArake paudhe ugAtA hI kI prAptikA utsAha bar3hAveM / vaha hai, taraha taraha ke phala phUla lagAtA hai aura gRhasthoMke saba prakArake japa, tapa, pUjA, phira nAza karake unako miTTImeM milA pATha, niyama, dharma, zIla, saMyama aura dUsarI detA hai; vahI kahIM paravA aura kahIM pachavA aneka dharma-kriyAoMko vairAgyamArgakI hI havA calAtA hai, AkAzake anantAnanta prAptikA hetu banAtA hai aura aisI rIti- tAroMko bhinna bhinna prakArakIcAla calAkara se unakA sAdhana sikhAtA hai jisase kahIM a~dherA aura kahIM cA~danI karAtA hai, sAdhakake cittakI vRtti vairAgyakI hI kahIM adhika pAnI barasAkara gA~vake gA~va tarafa jAya aura usIke abhyAsameM lge| bahAtA hai aura kahIM eka bhI bUMda na barasAjainadharma apane paramAtmAkA svarUpa bhI kara trAhi trAhi karAtA hai| garaz2a, paraparama vairAmI batAtA hai aura parama vairAgI mezvarako itane bhArI bakher3e meM pha~sA huA hone ke kAraNa usako pUjya ThaharAtA hai, batalAte haiM ki saMsArake saba jIva mila. arthAt jainadharma paramAtmAke parama vairAgya kara bhI itane bhArI bakher3e meM phaMse hue na rUpa guNoMko hI pUjya batAtA hai aura para- hoNge| jainadharmake sivAya, saMsAra ke anya mAtmAke pUjane kI prAyaH yahI eka g2araz2a sabhI dharmoM meM yaha pUrvApara virodha aura sikhAtA hai ki unake pUjanese hamAre hRdaya- AzcaryakI bAta dekhanemeM AtI hai ki meM bhI vairAgyakI bhAvanA utpanna ho aura saMsArake saba jIvoMko ve ina saba bakher3oMutsAhita hokara hama bhI vairAgyakI prApti- ko tyAgakara eka IzvarameM hI lau lagAneke mArga para lageM, aura saMsArake moha- kA upadeza dete haiM, parantu jaba usa IzvarakI jAlako tor3akara usake phaMdese nikala stuti sunAte haiM aura usake guNa gAte haiM bhAganekA upAya kreN| taba prazaMsArUpase saMsArake ye saba bakher3e __ saMsArake anya sabhI dharma, yadyapi usIke sira mar3ha dete haiM aura usako mahAmanaSyake vAste isa saMsArako mAyAjAla dIrgha saMsArI batAkara hI kRtakRtya hote aura duHkhadAyI batAkara usake tyAganekA haiN| aise pUrvApara virodhakI hAlatameM hama upadeza dete haiM aura ekamAtra paramezvarase nahIM samajhate ki kisa prakAra ye saMsArI hI lau lagAnekI AjJA dete haiM / parantu jIva parama saMsArI Izvara se lau lagAkara isake viparIta usa paramezvarakA aisA saMsArase mu~ha mor3a sakate haiM aura parama hI svarUpa batAne laga jAte haiM ki vahI vairAgya dhAraNa kara sakate haiN| . isa saMsArarUpI mAyAjAlako racatA hai; saMsArake anya saba dharmokI apekSA ghahI saMsArakI anantAnanta vastuoko jainadharmameM yahI eka khAsa khUbI hai aura sAyako For Personal & Private Use Only
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainhitaissii| [bhAga 15 yahI usakI utkRSTa mahimA hai ki usameM hamAre hRdayameM praveza kara jAya aura hameM kiMcit mAtra bhI pUrvApara virodha nahIM bhI vairAgya mArga para calanekI preraNA ho hai| usane jisa parama vairAgyako dharmakA jaay| isIse jainadharma meM apane paramAtmAkI uddezya batAyA hai usIko avvalase mUrti bhI parama vairAgyarUpa hI batAte haiM Akhira taka nibAhA hai / usIko aura usake darzanoMse prAyaH vairAgyakA apane parama pUjya paramAtmAkA svarUpa hI lAbha uThAnA cAhate haiN| jainadharmake batAyA hai aura vahI eka mArga gRhasthIko sAdhu saba prakAra ke parigrahoMse rahita bhI sikhAyA hai| jainadharmameM aisA nahIM hai hote haiM aura la~goTItaka bhI rakhane nahIM ki sAdhukA mArga to pUrvako jAtA ho paate| ve AtmadhyAnameM lIna hokara dehaaura gRhasthakA pazcimako, sAdhuko to se bhI mamatva tyAga dete haiM, yahA~taka ki vairAgya sikhAyA jAtA ho aura gRhastha- yadi koI duSTa unake zarIrako kisI ko saMsArake pakar3anekA pATha par3hAyA prakArakI pIr3A pahu~cAve, kATe, chede, ke, jAtA ho, pUjakakA dharma to vairAgya Thaha- jalAve to bhI ve kucha parvAha nahIM karate rAyA jAtA ho aura pUjyako mahAsaMsArI aura na apane dhyAnase Digate haiN| aisI batAyA jAtA ho; dayAdharmakI DIMga mArI hI dhyAnArUr3ha parama vairAgya avasthAkI jAtI ho aura sAtha hI hiMsAke dvArA nagna digambara mUrti jainI loga banAte haiM apane pUjya devatAoM tathA paramapitA para- aura usake darzanose vairAgyakI preraNA mAtmAkA prasanna honA mAnA jAtA ho| apane hRdayameM lAte haiN| ye saba pAteM jainadharmakI prakRtike viruddha saMsArake prAyaH sabhI manuSyoMkA aisA haiN| jainadharma to sApha aura sIdhA vairAgya- kAyadA hai ki jisako jo pasanda hotA dharma hai| dharmakA pakSa mAtra karanevAle sabase hai aura jo svayaM jaisA honA cAhatA hai, ghaTiyA jainI (pAkSika zrAvaka) se vaha vaise hI manuSyoMkI prazaMsA apane mukhalekara sabase U~ce darjeke sAdhu-saMnyA- se kiyA karatA hai, unakI jIvanI par3hA siyotakako vaha vairAgyakA hI pATha par3hAtA tathA sunA karatA hai, unhIMke guNAnuvAda hai aura unakI avasthA tathA zaktike yogya gA gAkara apane jIko khuza kiyA karatA thor3A thor3A vairAgya sikhAkara unako hai aura unhIM kI mUrtiyoMse apane gharako U~ce car3hAtA hai, yahA~taka ki antameM rAga sajAtA hai| isIliye poliTikala AndodvaSase sarvathA rahita ho jAne para unako lanameM ruci rakhanevAle manuSya lokamAnya hI paramAtmA ThaharAtA hai aura unake rAga- tilaka, mahAtmA gAndhI, aura lAlA dveSarahita honeke kAraNa hI unheM pUjya lAjapatarAya Adi poliTikala lIDaroMkI batAtA hai| mRtiyAM apane kamaremeM lagAte hai: yuddhake jainadharmakI stuti, bhakti, pUjApATha, icchuka bar3e bar3e yoddhAoMkI mUrtiyA~ japa karanA aura nAma lenA Adi saba kharIdakara lAte haiM aura viSayI puruSa hI dharmakriyAyeM isI eka siddhAnta para apane kamaroM meM sundara sundara vezyAoMkI avalambita rahatI haiM aura unakA lakSya mUrtiyA~ (citra) laTakAte haiM aura nitya yahI hotA hai ki parama vairAgI mahAn una mUrtiyoMko dekha dekhakara vaisA hI bhAva zrAtmAoMke guNagAna, pUjA, bhakti aura apane hRdayameM paidA kiyA karate haiM / isI smaraNase unakA vaha vairAgyarUpI guNa prakAra vairAgyake icchuka bhI parama vairAgya For Personal & Private Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharmakA mhttv| rUpa nagna mUrtiyoMke darzanase vairAgyakI batAte ho aura vairAgiyoMko hI dharmakI preraNA pA sakate haiN| jaba sabhI dharmoM meM U~cI coTI para car3hA huA ThaharAte ho, ekamAtra vairAgya parama dharma mAnA jAtA itanA hI nahIM kintu, bAta bAtameM saMsArahai aura vairAgI sAdhuoMke darzanamAtrase ko asthira aura nAzavAn batAkara usakI saMsArI manuSyoM kA bahuta kucha kalyANa tarafa mana na lagAnekA hI rAga gAte ho honA samajhA jA sakatA hai taba parama ve yadi aisI mahArAga rUpa mUrtiyA~ banAveM ausapanayamatiyA~ to sabhI matoMke aura parama vairAgya rUpa nagna martiyoke dharmamandiroM meM virAjamAna honI cAhie~ darzanase phAyadA na uThAveM to yaha bar3e hI thIM, jinake darzanoMse saMsArI jIvoMkA zrAzcaryakI bAta hai| jAna par3atA hai, aise moha kama hokara unakA mAyA-jAla TUTatA logoMne dharmako abhI taka pahacAnA hI aura saMsArakI nAzavAn vastuprose sneha nhiiN| kintu ekamAtra pakSapAtake vaza kama hokara apanI AtmAke kalyANakI hokara hI ve dharma dharma cillA rahe haiM aura bAteM unheM sUjhatI / parantu nahIM mAlUma pakSapAtake kAraNa hI kisI eka dharmakA kyoM hamAre anya matavAle bhAI parama anuyAyI honA unhoMne svIkAra kiyA hai| vairAgya rUpa nagna mUrtiyoMse lAbha nahIM janma janmAntara aura loka paralokake uThAte aura unake sthAnameM zastradhArI mAnaneke viSayameM isa samaya matamatAntaroMyoddhAoMkI mUrtiyA~ banAkara, strIpuruSoM meM bahuta jyAdA bheda cala rahA hai / musalake premakI mUrtiyA~ saMjAkara, athavA kAlI, mAna aura IsAI to kahate haiM ki jIvoMcaNDI Adi deviyoMkI bhayaGkara mUrtiyA~ kA na to koI pahalA janma thA aura sthApita karake dharmase kyA lAbha uThAnA na unake bhale yA bure pahale koI karma hI cAhate haiM aura darzakoMke hRdayameM kyA bhAva the jinake phalasvarUpa unako isa janma meM utpanna karAnekI unakI icchA hai| sukhI, dukhI, amIra, garIba, balI, nirbala, ___ yadi koI aisA mata ho jo yuddhako rogI, nirogI banAyA gayA ho, kintu hI dharma batAtA ho aura apane anuyA- eka sarvazaktimAna Izvara hI saba jIvoMyiyoMmeM yuddhakA hI joza phailAnA cAhatA ko, apanI svatantra icchAke anusAra, ho, to usa matameM bezaka yoddhAokI sukhI, dukhI, rAva aura raka nAnA kapa mUrtiyA~ banAI jAnI cAhie~ aura nAnA banAtA rahatA hai aura usakA aisA hI prakArake zastroMke dvArA una mUrtiyoMko dRSTAnta hai jaisA ki manuSya kapar3A bunakara sajAnA caahie| isI prakAra jo mata apane svacchanda icchAnusAra usake ekakI moha aura mAyAko hI dharma batAtA ho Tukar3e kI to TopI banA letA hai aura eka usako bezaka aisI hI mUrtiyA~ banAnI la~goTI; athavA pahAr3ase patthara lAkara yA cAhie~ jinake dekhanese mAyA tathA moha miTTIkI iMTeM pakAkara apane icchAnusAra hI utpanna ho aura hRdayameM strIpuruSake kucha patthara aura iMToMse to pUjAkI pavitra Apasake premakA hI saJcAra ho| aura jo vedI banAtA hai aura kucha patthara tathA loga manuSyako mahA bhayaGkara banAnA hI iMTose malamUtrake tyAganekA saMDAsa banadharmakA uddezya samajhate hoM unheM bhayaGkara vAtA hai / isa prakAra ye musalamAna aura rUpavAlI mUrtiyoMke hI darzana karane IsAI loga jIvoMke pichale karmoMke bagaira cAhie~ / parantu jo dharmavairAgyako hI mukhya hI Izvarake icchAnusAra unakI nAnA For Personal & Private Use Only
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 1 prakArakI bhalI burI avasthAkA honA mAnate haiM / parantu zoka hai ki ve apanI mAnyatA para dRr3hatA ke sAtha kAyama nahIM rahate / ve zrAge calakara svayaM yaha kahane lagate haiM ki jIvoMke isa janmakI avasthA unake pichale karmoMkA phala nahIM hai to bhI isa janma meM ve jaisA karma kareMge, AgAmI janmameM unako usakA vaisA phala avazya bhoganA par3egA / arthAt, ina jIvoMkA dUsarA janma banAte samaya Izvara apanI svacchanda icchAke anusAra nahIM pravartegA; kintu ina jIvoMke isa janma ke karmAnusAra hI unako sukhI dukho banAvegA; aura vaha AgAmI janma aisA vilakSaNa hogA jo anantAnanta kAla taka eka hI samAna rahegA; arthAt usa dUsare janmake pazcAt phira koI janma hI na ho skegaa| bhAvArtha yaha ki, na to usa dUsare janmakA koI anta hI hogA aura na usa dUsare janmake kamakA kabhI koI phala hI milegA; vahA~ to unako sadAke liye eka hI avasthA meM par3A rahanA hogA / jainahitaiSI / pAThaka yaha bAta bhalI bhA~ti jAnate haiM ki aparAdhIko jo daMDa diyA jAtA hai vaha isI kAraNa diyA jAtA hai ki jisase phira vaha aisA aparAdha na kare aura anya manuSyoM ko bhI vaisA aparAdha karanekA hausalA na ho| aura prazaMsanIya kArya karanevAleko jo inAma diyA jAtA hai vaha bhI isI vAste diyA jAtA hai jisase usakA utsAha bar3he aura zrAgeko vaha aise prazaMsanIya kArya karatA rhe| sAtha hI dUsaroM ko bhI aise hI aise kArya karanekI preraNA hotI rahe / parantu musalamAna aura IsAI matake anusAra yadi jIvoMko AgAmI janmameM arthAt svarga vA narakameM sadAke liye sukhI vA duHkhI rUpa eka hI avasthAmeM rahanA hogA to vaha kisI prakAra bhI daMDa [ bhAga 15 yA inAma nahIM mAnA jA sakatA; kyoMki daMDa bhugataneke bAda use aisA koI avasara nahIM diyA jAyagA jisase vaha daMDase bhaya khAkara zrAgeko bure kAmoMse bacane laga jAya aura sIdhI cAla calakara dikhAve, kintu usako to anantAnanta kAla taka daMDa hI bhugatanA par3egA aura narakameM hI par3A rahanA hogA / isI taraha inAma pAnevAloMko bhI aisA koI avasara nahIM milegA jisameM ve aura bhI adhika adhika prazaMsanIya kAma karake dikhAveM; kintu unako bhI anantAnanta kAla taka inAma hI bhoganA hogA aura svargameM hI rahanA hogA / isaliye musalamAna aura IsAI matakA daMDa vidhAna tathA karmaphala siddhAnta bhI aisA hI vilakSaNa hai jaisA ki pahale janmake karmoMke bagaira hI isa janmakI nAnArUpa avasthAkA pAnA / mAlUma nahIM ina donoM matoMmeM jIvoMke isa janmakI nAnA rUpa avasthAke vAste Izvara kI svacchanda icchA aura svatantra adhikAra ko varNana karake AgAmI janmake vAste kyoM usakI isa svacchandatA aura svataMtratAko chIna liyA hai, kyoM jIvoMke isa janmake karmoMke adhInaM hI pravartaneke liye use bAdhya kara diyA hai aura kyoM aisA adbhuta siddhAnta banA diyA hai jisameM na to IzvarakI svacchanda icchA hI rahI aura na daMDakA hI vidhAna kAyama raha sakA / balki eka bilkula betukI sI bAta bana kara kahIMkI IMTa kahIM kA ror3AvAlI kahAvata caritArtha ho gaI / isake sivAya inake isa kathanameM sabase bar3I Apatti yaha zrAtI hai ki jaba ki Izvarane jIvoMke karmoMke bagaira hI apanI svacchanda icchAse unheM buddhimAn yA kubuddhi, dhanavAn yA daridra, rogI yA nirogI zrAdi nAnA rUpa banAyA hai aura For Personal & Private Use Only
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ zraGka 1-2] jainadharmakA mhttv| . 43 kisIko ThagoMke yahA~ paidA karake ThagIkI hamAre qhayAlameM hinduoM tathA jainiyoMvidyA sikhAI, kisIko mahAmithyAvAdI kA siddhAnta hI isa viSayameM ThIka lAgU aura adharmI kAphiroke yahA~ janma dekara hotA hai joki yaha sabhAtA hai ki janmase adharmakI zikSA dilAI, kisIko dharma hI jIvoMkI jo nAnA rUpa avasthAe~ dekhI kI tarapha laganekA aura kisIko adharma- jAtI haiM ve spaSTa taura para unake pUrva janmakI tarapha jhukanekA avasara diyA aura kA hI natIjA haiM / kAraNase kAryakI isa taraha pratyeka jIvake vAste bhinna bhinna utpattikA honA aura bhinna bhinna kAryoM ke rupakA sAmAna upasthita kiyaa| taba yaha kAraNa bhI bhinna bhinna honA ye aise aTala kaise ho sakatA hai ki una sabake karmoko siddhAnta haiM jo sabhIko mAnane par3ate haiN| eka hI tarAjUse taulA jAya aura eka hI isaliye janmase hI jIvoMkI bhinna bhinna kAnUnase unakA nyAya kiyA jAya / aisI avasthAkA honA isa bAtakA spaSTa pramANa dazAmeM to pratyeka jIvake vAste usakI hai ki isa janmase pahale bhI unakA avasthA, yogyatA, zakti aura paristhiti astitva avazya thA jahA~se unake sAtha Adike anusAra hI alaga alaga kAnUna aise bhinna bhinna kAraNa laga gaye haiM jinase banAnA cAhie thA aura saba hI jIvoMko isa janmameM unakI vibhinna avasthAe~ ho unakA alaga alaga kAnUna sikhAyA jAnA gaI haiM / arthAt isase pahale janma meM unhoMne cAhie thaa| parantu ho rahA hai yaha ki . bhinna bhinna rUpase karma kiye haiM jinake eka hI dharmapustaka sabhI avasthAke jIvoMke phala-svarUpa hI isa janmameM unakI bhinna vAste kAnUna svarUpa batAI jAtI hai aura bhinna rUpa avasthAe~ huI haiM aura usa pahale usake vAste bhI IzvarakA koI aisA janmameM bhI unakI bhinna bhinna rUpa avasthA prabandha nahIM dikhAI par3atA jisase usa rahI hogI jisake kAraNa ve bhinna bhinna eka hI kAnUnakI bhI saba AjJAe~ sabako prakArake karma kara sake hoNge| isI taraha mAlUma ho jaayN| kintu isa viSayameM aura unake pahale janmakI vibhinna avasthA bhI aisA bhArI aMdhera naz2ara AtA hai ki unake usase pahale janmake karmokA phala saMsArake bahutase manuSyoMko to ina dharma- hogI; aura isase yahI siddha hotA hai ki pustakoMkA nAma bhI mAlUma nahIM hotA; saMsArake jIva janmajanmAntarase apane cunA~ce gA~vake anapar3ha hinduoM aura una- apane karmoM ke anusAra hI bhinna bhinna kI striyoMse pUchanese yaha bAta AsAnIse avasthA dhAraNa karate cale Ate haiM aura jAnI jA sakatI hai ki unameMse bahutoMne Ageko bhI apane karmoM ke anusAra hI musalamAnoM aura IsAiyoMkI dharma-pustaka- bhinna bhinna avasthArUpa aneka janma dhAraNa kA nAma taka nahIM sunaa| taba unake karate rheNge| siddhAntoM aura AzAoMko to ve kaise hinduoM aura jainiyoM kA yaha siddhAnta jAna sakate haiN| aisI avasthAmeM yaha kahanama aisA sIdhA sAdA aura nyAyasaGgata hai ki ki unako unake karmAnusAra daMDa yA isameM koI Apatti hI nahIM AtI aura inAma diyA jAyagA aura sadAke liye sabhIko uttama karma karanekI preraNA ho naraka yA svargameM DAla diyA jAyagA, jAtI hai / isake viparIta, jIvoMke karmoMnirI dhIMgA-dhIMgI aura z2abaradastI nahIM ke bagaira apanI svacchanda icchAke anuto kyA hai? sAra hI unako nAnArUpa sukhI dukhI . For Personal &Private Use Only
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 jainhitaissii| [bhAga 15 banA denevAle eka Izvarake mAnanekI kula hI niSphala ho jAtA hai aura daNDa denehAlatameM yahI sandeha barAbara banA rahatA vAlA nyAyAdhIza bhI mUrkha ThaharAyA jAtA hai ki na jAne hamako apane karmoMkA hI hai| inAma denekI bhI aisI hI bAta hai| phala milegA yA vaha sarvazaktimAna Izvara jaba taka inAma milanebAleko yaha nahIM apane icchAnusAra hI prvrtegaa| aisI batAyA jAtA ki tere amuka uttama kAryasandigdha avasthAmeM saMsArake jIva nizcita se prasanna hokara tujhe yaha inAma diyA rupale dharmake Upara ArUr3ha nahIM ho sakate jAtA hai taba taka vaha inAma bhI kucha kAryakintu Izvarake icchAnusAra Akasmika kArI nahIM hotA aura usakA denevAlA ghaTanAoMkA hI zraddhAna kara ke udyamahIna bhI mUrkha samajhA jAtA hai / isI liye yadi yA svacchanda ho jAte haiN| paramezvarane jIvoMkI yaha nAnArUpaavasthAe~ ___ karmoMkA phala milate rahane aura unake pahale janmake karmoke phalasvarUpa sadAse janma janmAntara dhAraNa karate rahane- hI banAI hotI to una sabako z2arUra yaha . . ke isa aTala siddhAntake viSayameM hinduoM bhI spaSTa taura para batAyA jAtA ki tumhAre aura jainiyoM meM eka matabheda aisA bhArI amuka amuka bure karmoke daNDasvarUpa . par3a gayA hai jisane musalamAnoM aura IsA- tumhArI yaha yaha burI dazA banAI gaI hai iyoMko mu~ha kholanekA hausalA de diyA aura amuka amuka acche karmoke inAmake hai| jainI to yaha mAnate haiM ki vastu- taura para tumhArI yaha acchI dazA kI gaI khabhAvAnusAra jIvake karma hI usako hai; parantu yahA~ to kisI jIvako yaha sukha aura duHkha pahu~cAte haiM aura usakI saba bAteM mAlUma nahIM haiM, balki saMsArake nAnArUpa avasthA banAte haiM / parantu hindU jIvoMko yaha bhI mAlUma nahIM hai ki hamArA loga isake viparIta aisA mAnate haiM ki koI pahalA janma thA bhI yA nahIM: yadi eka nyAyakArI Izvara hI jIvoMko unake thA to usameM hamArI kyA kyA paryAya thI karmokA phala detA hai aura daNDasvarUpa yA aura usa paryAyameM hamane kyA kyA karma inAma svarUpa unako sukhI tathA dukhI kiye the / saMsArake jIva to ina saba banAtA hai| hinduoMkI isa mAnyatA para bAtose bilakula hI anajAna mAlUma hote musalamAna aura IsAI yaha Apatti lAte haiM, jisase spaSTa siddha hai ki Izvarane haiM ki jaba kisI aparAdhIko nyAyAlaya. jIvoMke karmoke daNDasvarUpa yA inAmase koI daNDa diyA jAtA hai to andheke rUpa unakI yaha dazA nahIM bnaaii| kintu samAna usako acAnaka hI duHkha denA vicitrarUpa saMsAra racaneke vAste apanI zurU nahIM kara diyA jAtA balki spaSTa svatantra icchAke anusAra hI unakI bhinna rUpase yaha batAnA z2arUrI hotA hai ki bhinna rUpa dazA banA dI hai| tumhAre amuka aparAdhakA hI yaha daNDa isI prakAra IzvaravAdI hinduoM para tumako diyA gayA hai jisase Ageke liye hamAre musalamAna aura IsAI bhAI yaha vaha usa prakArakA aparAdha karanese Dare bhI Apatti lAte haiM ki aisA koI nyAyA aura dUsaroMko bhI usake daNDase zikSA dhIza nahIM ho sakatA jo aparAdhIko mile / yadi aparAdhIko isa prakAra aisI saz2A de jisase usako aparAdha usakA aparAdha na batAyA jAkara vaise hI karane meM aura bhI jyAdA subidhA ho jAya, daeDa de diyA jAya to vaha daNDa bila- vaha adhika adhika aparAdha karanA sIkha For Personal & Private Use Only
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMGka 1-2 ] jainadharmakA mhttv| 45 jAya athavA aparAdha karaneke vAste hI milanA mAnanekI avasthAmeM, hamAre hindU bAdhya ho jAya / isaliye jo bacce ThagoMke bhAiyoMse nahIM diyA jA sakatA; eka ghara paidA hokara ThagIkI zikSA pAte haiM mAtra jainadharmakI hI yaha mahattA hai ki aura Thaga bana jAte haiM, jo kanyAe~ vezyA- usa para isa prakArakA koI AkSepa hI oMke yahA~ janma lekara vyabhicArakI nahIM ho sakatA, kyoMki jainadharma nyAyAzikSA pAtI haiM aura vyabhicAriNI bana dhIzake samAna Izvarako nyAyakartA mAnajAtI haiM, jo bacce adharmiyoM tathA pApiyoM- kara usake dvArA daNDa aura inAmakA vidhAna ke yahA~ paidA hokara adharma aura pApake honA nahIM mAnatA, kintu prakRta rItise kAma karane laga jAte haiM, musalamAna aura vastusvabhAvake anusAra hI pratyeka kAraNaIsAiyoMke yahA~ janma lekara musalamAna se usake anurUpa kAryakA ho jAnA tathA IsAI bana jAte haiM aura hindUdharmake batAtA hai| udAharaNake liye yadi hama viruddha kAryoMko bhI dharma mAnane laga jAte aAgameM u~galI dete haiM to vaha jala jAtI haiM, jainIke ghara paidA hokara jagatkartA hai, isameM kisI nyAyAdhIzake sAmane Izvarake astitvase bhI inakAra karane larA muqadamA peza hone aura vahA~se u~galIke jAte haiM; isI prakAra zera, cIte aura jalAye jAnekI AjJA nikalanekI zrAvabher3iye Adi ve pazu jo mAMsake sivAya zyakatA nahIM hotii| kintu aAgakA svabhAva aura kucha bhI nahIM khA sakate aura apanI hI jalAnekA hai, isa kAraNa jaba kabhI sArI umara ghora hiMsAmeM hI bitA jAte hamArI u~galI Agase bhir3a jAtI hai taba haiM, una sabakI bAbata yaha kaise mAna liyA vaha jala jAtI hai| yahA~ taka ki yadi koI jAya ki kisI nyAyakArI buddhimAn hamArI icchAke viruddha z2abaradastI bhI Izvarane unake pichale janmake karmoMke daNDa- hamArI u~galI Agake andara kara de svarUpa hI unakI yaha dazA banAI hai, jisameM hamArA kucha bhI doSa nahIM hotA hai daNDasvarUpa hI aparAdha karanekI unheM taba bhI vaha Aga hamArI u~galIko jalA zikSA dilAI hai, daNDasvarUpa hI aparAdha detI hai kyoMki Agako koI nyAya karanA karanekI unakI Adata banAI hai athavA nahIM hotA, use to apane svabhAvAnusAra prakRti ThaharAI hai| isase to yahI natIjA jalAnekA hI kAma karate rahanA hotA hai| nikalatA hai ki na to koI pichalA janma isI liye yadi kisI sthAna para Aga hai aura na koI usa janmake karma haiM jinake ho aura usa para rAkha honeke kAraNa. phalasvarUpa jIvoMkI yaha dazA banAI gaI hamako yaha bAta mAlUma na ho aura ho; kintu yahAM jAna par3atA hai ki sarva- hama anajAnameM vahA~ hAtha de deM to bhI zaktimAn Izvarane jIvoMke pahale karmoMke hamArA hAtha jala jaaygaa| arthAt vaha bagaira hI apane icchAnusAra kisIkI Aga hamArI jAnakArI vA anajAnapana kucha avasthA banA dI hai aura kisIkI AdikA kucha bhI vicAra na karegI aura kucha, aura isa taraha isa saMsArakI apane svabhAvAnusAra jalAnekA kArya kara. vicitrarUpa racanA karake dikhAI hai| ddaalegii| yadi kisIkA koI vairI usake - musalamAnoM aura IsAiyoMke ina makAnameM Aga lagA detA hai yA havAkI AkSepokA kucha bhI samucita uttara, Izvara- tez2Ike kAraNa prAgakA koI kaNa ur3akara ko kartA mAnakara usake dvArA karmaphala kisIke makAna para A par3atA hai. to bhI. For Personal & Private Use Only
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 jainhitaissii| [bhAga 15 vaha Aga sAre makAnako bhasmIbhUta kara kArI buddhimAna Izvara hI hamako yaha saba detI hai aura yaha nahIM batAtI ki usake kaSTa pahu~cAnevAlA aura hamAre zarIra meM kisa aparAdhake kAraNa usakI yaha dazA rogoMko utpanna karanevAlA hotA taba to banAI gaI hai; kyoMki vaha Aga to nyAyA- bezaka usako yaha batA denA z2arUrI hotA -dhIza banakara daNDasvarUpa usakA makAna ki tumhAre amuka aparAdhake kAraNa hI nahIM jalAtI kintu pU~kanA aura jalAnA tumako yaha kaSTa diyA gayA hai, aura aisI hI apanA svabhAva honeke kAraNa una saba dazAmeM hamArA oSadhi karanA bhI bilakula vastuoko phUMka DAlatI hai jo usase vyartha hI hotA / parantu ye zArIrika kaSTa bhir3a jAtI haiM aura jo zrAgase jala to pratikUla padArthoM ke hI melase paidA sakatI haiN| __ hote haiM jo saba apane apane svabhAvAnu___yadi hama koI aisI vastu khA lete haiM sAra kArya karate haiM aura hamAre zarIrake jisako hama haz2ama nahIM kara sakate to paramANuoMse milakara hamako kaSTa pahu~hamAre peTameM darda hone laga jAtA hai aura cAte haiN| isaliye oSadhiyoMke dvArA ina pAcana oSadhi khA lenese vaha darda dUra pratikUla padAthAko dUra kara denese roga ho jAtA hai| aura bhI aneka prakArakI bhI dUra ho jAte haiM aura ina pratikUla bImAriyA~ hamAre zarIrakI avasthAke prati- padArthIko, kaSTa dete samaya, yaha batAnA kUla padArthoke milanese vA kama bar3hatI bhI nahIM par3atA ki manuSya athavA pazuko padArthoM ke milanese utpanna ho jAyA karatI usake amuka aparAdhake kAraNa hI yaha haiM aura oSadhike dvArA una pratikUla kaSTa diyA jA rahA hai| padArthoMko haTA denese vA kamIko pUrA svabhAvAnusAra eka padArthakA dUsare kara denese dUra ho jAyA karatI haiN| ve padArthoM para asara par3aneke kAraNa una pratikUla padArtha hamAre zarIrameM ghusakara padArthoM ko yaha bhI dekhanA nahIM hotA ki nAnA prakArake roga to utpanna kara diyA jisa padArtha para maiM asara DAla rahA karate haiM aura aneka prakArake kaSTa bhI dene hU~, mere asara DAlanese usakI vRddhi hogI laga jAte haiM parantu yaha nahIM batAyA karate yA hAni, vaha bigar3egA yA sudharegA, ki tumhAre amuka aparAdhake kAraNa hI sIdhe mArga para calane laga jAyagA yA hama tumako yaha kaSTa de rahe haiM, balki ulaTe pr| saMsArake padArthoM ko ina bAtokabhI kabhI to ye pratikUla padArtha isa se kyA matalaba ? ve koI jagatkartA prakAra cupake hI cupake hamAre zarIrameM Izvara, hAkima yA nyAyadhIza to haiM hI nahIM ghusa jAte haiM ki hamako patA bhI nahIM jo unako ina bAtoMke vicArane kI z2arU-. hotA ki kaba kauna pratikUla padArtha ghusa rata ho| ve to becAre apane svabhAvAnusAra gayA aura kisa pratikUla padArthane hamako kAma karate haiM aura isa bAtake z2arA bhI pIr3A denA zurU kara diyA hai aura vaha z2immedAra nahIM hote ki unase kisIko kisa taraha nikAlA jA sakatA hai / isI hAni hogI yA lAbha / udAharaNake liye kAraNa hama vaidyoM aura DAkRrose apane yadi koI puruSa zarAba pIkara unmatta ho zarIrakI parIkSA karAyA karate haiM aura jAya aura adhika adhika teja zarAba mA~gane unake dvArA apane rogakA kAraNa mAlUma laga jAya to zarAba para yaha doSa nahIM laMga karanA cAhate haiM / yadi koI nyAya- sakatA ki tUne usakI dazA aisI kyoM For Personal & Private Use Only
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharmakA mhttv| bigAr3a dIjisase vaha aura bhI jyAdA tez2a daNDa denA zobhA detA hai jisase vaha jIva zarAba pIne laga gayA aura adhika phira krodha na karane paave| parantu yadi adhika pAgala hotA calA gyaa| hA~, yadi nyAyakArI Izvarake dvArA karmokA phala zarAba svayaM to kisI para kisI prakArakA milanA na mAnA jAya balki jaina siddhAkoI asara paidA na kara sakatI balki ntAnusAra vastusvabhAvase hI saMsArakA . koI nyAyakArI saMsArakA prabandhakartA saba kArya hotA huA svIkAra kiyA jAya Izvara hI zarAba pInevAlekI durgati daNDa- taba to krodha karanekA yahI phala hogA ki svarUpa banAyA karatA to vaha z2arUra usako krodhakA adhika abhyAsa ho jAyagA aura aisI hI saz2A detA jisase vaha Ageko jitanA jitanA adhika krodhaM kiyA jAyagA zarAbakA nAma bhI na letA aura usase aura jitanI jitanI bAra kiyA jAyagA kosoM dUra bhAgatA phirtaa| nyAyakArI utanA hI utanA adhika abhyAsa aura Izvarake dvArA zarAba pIneke daNDasvarUpa saMskAra par3atA calA jAyagA; isI zarAba pInevAlekI yaha dazA kabhI nahIM kAraNa jo jIva isa janmameM svabhAvase banAI jA sakatI ki vaha aura bhI hI adhika krodhI haiM arthAt janmase hI jyAdA tez2a zarAba pIne laga jAya aura krodha karanekA svabhAva lekara Aye haiM adhika adhika zarAba pIneke alAvA unakI bAbata yahI siddhAnta nizcita hotA anya aneka aparAdha bhI karane lage aura hai ki pUrva janmameM unhoMne adhika krodha ulaTI hI ulaTI cAla calane laga jaay| kiyA hai jisase unako krodha karanekA parantu hotA aisA hI hai, jisase spaSTa aisA bhArI abhyAsa ho gayA hai ki isa siddha hai ki koI nyAyakArI jagadIza janmameM bhI vaha saMskAra unake sAtha zrAyA zarAbakA asara nahIM karAtA hai kintu hai| isI prakAra mAna, mAyA, lobha Adika zarAba hI apane svabhAvAnusAra pInevAle anya saba prakArake bhAvoMkI bAbata bhI ko pAgala banAtI hai jisase usakI buddhi aisA hI nizcaya kiyA jAtA hai| aura jina bhraSTa hokara vaha apane hI hAthoM apanA jIvoMke cittakI vRtti isa samaya pApoM satyAnAza karane laga jAtA hai aura hAni- tathA aparAdhoMkI hI tarafa jAtI hai, unakI lAbhake vicArako chor3a baiThatA hai| bAbata yahI mAnanA par3atA hai ki pichale kisInyAyakArI Izvarake dvArA kauM- janma meM unhoMne apanI aisI hI Adata banAI kA phala milanA jainadharma nahIM mAnatA, hai jo unako pApoMkI hI tarafa le jAtI hai isaliye uparyukta prakArakA koI AkSepa aura aparAdha karanekI hI ruci utpanna usa para nahIM par3a sakatA; balki usake karatI hai / isa prakAra kAraNa aura kAryake vastusvabhAvI prAkRtika siddhAntoMke anu- sambandhako mAnanese aura kAraNake anusAra sabhI bAteM ThIka baiTha jAtI haiM aura sAra hI kAryakI utpatti jAnanese jIvakoI Apatti nahIM Ane paatii| yadi kI pratyeka dazAkI bAbata usake pUrvajanmayaha mAnA jAya ki koI nyAyakArI Izvara ke kRtyoMkA anumAna karanA hotA hai aura hI karmokA phala detA hai taba to kisI prAgeko acche acche kAraNoMke banAne jIvake krodharUpI aparAdhakA vaha yaha phala aura acchA hI acchA abhyAsa DAlanekA nahIM de sakatA ki vaha adhika adhika utsAha bar3hatA hai| krodhI ho jAya kintu usako to aisA hI . isa taraha eka nyAyakArI Izvara For Personal & Private Use Only
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. jaintissii| ........ [bhAga 15 mAnanekI avasthAmeM jo jo bAteM ApattirUpa ho jAtI haiM ve hI jainadharmake vasta- samAja zAstrakA navIna svabhAvI siddhAntake anusAra z2arUrI siddhAnta / natIjA bana jAtI haiM aura Apase Apa siddha hotI calI jAtI haiN| yaha saba jaina-- [zrIyukta nihAlakaraNa seThI, ema. esa. so.] dharmakA mahattva hai jo usake vastusvabhAvI jaba sAre saMsArameM dina rAta unnati- . honeke kAraNa hI usameM pAyA jAtA hai kA prayatna ho rahA hai aura bhAratavarSa ke aura buddhi tathA vicArase kAma lene para sAmAjika tathA rAjanaitika netAgaNa, vyakta hotA jAtA hai / vistArabhayase hama dezabhakta kavi aura lekhaka galA phAr3a apane isa lekhako yahIM samApta karate haiN| phAr3akara 'jAgo jAgo' kI dhvanise AzA hai ki pAThakagaNa isako dhyAnake AkAzako guMjA rahe haiM aura isa abhAge sAtha par3heMge aura yadi yaha lekha unako dezakI kuMbhakarNI nIMdake na TUTane para A~sU pasanda huA to apanI apanI sammati bahA bahAkara punaH dviguNita balapUrvaka prakaTa karake hamako utsAhita kareMge, 'uTho uTho aba to uTho' Adi zabdoMjisase hama isa prakArake aneka lekhoM ke dvArA apanI soI huI janmabhUmiko dvArA jainadharmakA pUrA pUrA mahattva prakaTa jagAnekA prayatna kara rahe haiM, yahA~ taka karake dikhAve aura jagatake logoMkA bhrama ki jaina samAjake mataprAya loga mittaaveN| zoka hai ki jainadharmake ye saba kabhI isa prabala dhvanike kAraNa sahasA tAttvika ratna aneka prakArakI rUr3hiyoM aura bola uThate haiM 'jAgo' usa samaya yaha prazna pravRttiyoMke parademeM chipe par3e haiM; ve rUr3hiyA~ upasthita karanA ki janatAkA yaha prayatna tathA pravRttiyA~ hI sAmane dikhAI de rahI ucita hai yA nahIM vAstavameM bar3I himmatahaiM aura ve hI eka mAtra jainadharma mAnI kA kAma hai| jainasamAjake bhAgyase isa jAne laga gaI haiN| isIse isa sarvotkRSTa kaThina karttavyako pUrNa karanekA sAhasa jainadharmakI kucha bhI prabhAvanA nahIM hone usIke eka mAsikapatra (padmAvatI purapAtI aura saMsAra bhara meM isa dharmake vAla) ko huA hai| usameM nimnalikhita mAnanevAle muTThI bhara jainiyoMkI saMkhyA zabdoM dvArA isa mahattvapUrNa kintu zrAjadina para dina aura bhI ghaTatI calI jAtI kalake manuSyoMke agamya siddhAntakI hai, jaba ki anya sabhI dharmoMkI saMkhyA vyAkhA kI gaI hai| vRddhi para hai| ____ 'jIvamAtrameM jaisI jAgrata aura nidrita avasthAe~ haiM samAjako bhI vaisI hI saMzodhana / jAgrata aura nidrita avasthAe~ haiN| vaizAisa aMkake pRSTha 3 para dUsare kAlama- nikokA kahanA hai ki jAgrata avasthAmeM kI 26 vIM paMktimeM 'nahIM hai' zabdoMke bAda jIva mastiSkase kAma lete haiM isase aura Daiza (-) se pahale nimnalikhita mastiSkameM thakAvaTa AtI hai| nidrAke vAkya chapanese raha gayA hai ; pAThaka use dvArA vaha thakAvaTa dUra hotI hai| jisa sudhAra le:-"prAtmAkI parama vizuddha prakAra zArIrika parizrama karanese zarIrakA avasthAkA nAma hI paramAtmA hai|" * padmAvatI puravAla-zrAvaNa 2446-pRSTha 138, For Personal & Private Use Only
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ naha 1-2 ] pezIsamUha kSayako prApta hotA hai aura AhAra grahaNa tathA vizrAma dvArA vahI pezI samUha pUrNatA prApta karatA hai, nidrAke dvArA cintAkliSTa mastiSkakI bhI hUbahU usI prakAra pUrti hotI hai / isa liye zarIra dhAraNa vA rakSAke liye nidrA jIvamAtrako atyAvazyaka hai| hamezA jAgate rahane zarIrakA avazya vinAza hogA / ' 'samAjarakSA aura usakI puSTike liye bhI nidrA vA vizrAma atyanta zrAvazyaka hai / AryasamUha dIrgha kAlake jAgaraNa ke bAda aba nidrA vA vizrAma le rahA hai / yaha samAjakI mRtyu nahIM hai, nidrA vA vizrAma mAtra hai / vizrAmakeM bAda jaba samAjakI thakAvaTa dUra ho jAyagI taba svAbhAvika niyamAnusAra samAjakI nidrA bhaMga ho jAyagI / isa nidrAbhaMgake bAda samAja phira nUtana utsAhase nUtana zaktike sAtha kAryakSetra meM praveza kregaa| jisa prakAra pUrI thakAvaTa dUra hone se pahale, arthAt kaccI nIMdameM yadi kisIko jagA diyA jAya to vaha phira sonekI bAraMbAra ceSTA karatA hai, usI prakAra yadi zrasvAbhAvika rUpase samAjakI nidrA bhaMga kI jAya to vaha sAdhAraNa svastha samAjakI taraha kArya paraM tatparaM mahIM raha sakatI; vaha barAbara nizceSTa hokara vizrAma lenA cAhatI hai / ' jaina samAja ! khUba khurrATe le lekara so, kyoMki tere isa suputrakI rAyameM tere svAsthya ke liye isa samaya jAga jAnA 'atyanta hAnikAraka hai !!! kintu padmAvatIpuravAla ! aba tuma bhI so jAo kyoMki 'hamezA jAgate rahane se zarIrakA avazya vinAza hogA' aura taba becArA jaina samAja tumhAre jaisA saccA hitaiSI kahA~ pAvegA ! isake atirikta isa samaya adhika pralApa karanese samAjakI lAbhadAyaka nIMdake bhI asamaya TUTa jAnekA Dara hai ! jainendra vyAkaraNa aura prAcArya devanandI | jainendra vyAkaraNa aura AcArya devanandI | [ lekhaka - zrIyuta paM0 nAthUrAmajI premI / ] ( gatAMka se Age / ) 2- zabdArNava prakriyA / yaha jainendra prakriyAke nAmase chupI hai; parantu hamArA anumAna hai ki isakA nAma zabdArNavaprakriyA* hI hogaa| hameM isakI koI hasta likhita prati nahIM mila skii| jisa taraha abhayanandikI vRttike bAda usIke: zrAdhArase prakriyArUpa paMcavastu TIkA banI hai, usI prakAra somadevakI zabdArNavacandrikAke bAda usIke zrAdhArase yaha prakriyA banI hai / prakAza kaune isake kartA kA nAma guNanandi prakaTa kiyA hai; parantu jAna par3atA hai ki isake antima ThokaumeM guNanandikA nAma dekhakara hI bhramavaza isake kartAkA nAma guNanandi samajha liyA gayA hai / ve zloka nIce diye jAte haiN| :-- satsaMdhiM dadhate samAsamabhitaH khyAtArthanAbhonnataM nirjJAtaM bahutaddhitaM kRtamahAkhyAtaM yazaH zAkinam / saiSA zrIguNananditAnitavapuH zabdArNavaM nirNayaM nAvatyAzrayatAM vivikSumanasAM sAkSAtsvayaM prakriyA 1 duritamadebhanizuMbhakumbhasthala bhedanakSamogranakhaiH / rAjanmRgAdhirAjo guNanandI bhuvi ciraM jIyAt // 1 sanmArge sakalasukhapriyakare saMjJApite sane prA (di) gvAsassucaritravAnamalaka: kAMto vivekI priyaH / soyaM yaH zrutakIrtidevayatipo bhaTTArakottaMsako myAnmama mAnase kavipatiH sadrAjahaMsazciram // 3 chapI huI pratike anta meM " iti prakriyAvatAre kRdviSiH SaSThaH samAptaH / samApteyaM prakriyA" isa taraha chapA hai| isase bhI isakA nAma jainendra prakriyA nahIM jAna par3atA / For Personal & Private Use Only
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ amaahitcii| [bhAga 15 inameMse pahale padyakA prAzaya pahale meM inakA jiMkara hai aura inakI bahuta hI likhA jA cukA hai| usase yaha spaSTa prazaMsA kI gaI hai| likhA hai-- hotA hai ki guNanandike zabdAvake lie tatra sarvazarirakSAkRtamatirvijitendriyaH / yaha prakriyA nAvake samAna hai| aura dUsare siddhazAsanavarddhanapratilabdhakIrtikAlApakaH // 22 // padyameM kahA hai ki siMhake samAna guNanandi vibhutazrutakIrtimaSTArakayatissamajAyata / pRthvI para sadA jayavanta rheN| na mAlUma prsphrdvcnaamRtaaNshuvinaashitaakhilhttmaaH||23|| ina pose isa prakriyAkA kartRtva guNa- prakriyAke kartAne inheM bhaTTArakottaMsa mandiko kaise prApta hotA hai| yadi isake pI aura zrutakIrtidevayatipa likhA hai aura kartA svayaM guNanandi hote to ve svayaM hI isa lekhameM bhI bhaTTArakayati likhA hai| apane lie yaha kaise kahate ki ve guNa ataH ye donoM ekamAlUma hote haiM / Azcarya nAnda sadA jayavanta rh| isasatA sApha nahIM jo inake putra aura ziSya cArukIrti prakaTa hotA hai ki guNanandi granthakartAse paNDitAcArya hI isa prakriyAke kartA ho| koI pRthak hI vyakti hai jise vaha zraddhAspada samajhatA hai| arthAt yaha nissandeha samaya-nirNaya / / hai ki isake kartA guNanandike atirikta 1--zAkaTAyana vyAkaraNa aura usakI koI dUsare hI haiN| amoghavRtti nAmakI TIkA donoM hIke * tIsare padya bhaTTArakaziromaNi zruta 'kartA zAkaTAyana nAmake prAcArya haiM, isa kIrti devakI prazaMsA karatA huA kavi bAtako pro0 ke. vI. pAThakane aneka kahatA hai ki ve mere manarUpa mAnasasaro pramANa dekara siddha kiyA hai| aura unhoMne parameM rAjahaMsake samAna cirakAla taka yaha bhI batalAyA hai ki amoghavRtti rASTravirAjamAna rheN| isameM bhI granthakartA kUTa rAjA amoghavarSake samayameM usIke apanA nAma prakaTa nahIM karate haiN| parantu " nAmase banAI gaI hai| isase yaha siddha anumAnase aisA jAna par3atA hai ki ve hAtA hai ki zAkaTAyana vyAkaraNa ( sUtra) zrutikIrtidevake koI ziSya hoge aura amoghavarSake samayameM athavA usase kucha saMbhavataH una zrutikIrtike nahIM jo paMca- pahale banAyA gayA hogaa| amoghavarSane vastuke kartA haiM / ye zrutikIrti paMcavastuke zaka saMvat 737 se 800 taka (vi0 saM0 kartAse pRthak jAna par3ate haiN| kyoMki unheM 872 se 635 taka) rAjya kiyA hai| ataH prakriyA kartAne 'kavipatiH batalAyA haiyadi hama zAkaTAyana sUtroke bananekA vyAkaraNaza nhiiN| ye ve hI zratakIrti samaya vi0 saM0 850 ke lagabhaga mAna leM. mAlama hote hai jinakA samaya propAThaka- to vaha vAstavikatAke nikaTa hI rhegaa| me zaka saMvat 1045 yA vi0 saM0 110 : zAkaTAyana vyAkaraNako bArIkIke batalAyA hai| zravaNavelgolake jaina gurupro- sAtha dekhanese mAlUma hotA hai ki vaha ne 'cArukIrti paMDitAcArya kA pada zaka jainendrase pIchekA banA huA hai| kyoMki saMvat 1036 ke bAda dhAraNa kiyA hai aura usake aneka sUtra jainendrakA anukaraNa pahale cArukIrti inhIM zrutakIrtike patra karake race gaye haiN| udAharaNake lie the| zravaNavelgolake 10 veM zilAlekha dekho, jainasiddhAntabhAskara, kiraNa 2-3, pRSTha 118 / *dekho 'sisTamsa bhApha saMskRta grAmara' pRSTha 67 / +dekho, iMDiyana eNTikverI, jilda 43, pRSTha 205+dekho merA likhA 'karnATaka jaina kavi' pRSTha 20 / 12 meM pro0 pAThakakA lekh| For Personal & Private Use Only
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGka 1-2 ] jainendrake "vasterDhaJ" (4-1-154), "zilAyADhaH", (4-1-155 ) "Dhaca" (4-1-206) Adi sUtroMko zAkaTAyanane thor3A bahuta pheraphAra karake athavA jyoMkA tyoM le liyA hai / jainendrakA eka sUtra hai"TidAdiH" (1-1-53) zAkaTAyanane ise jyoMkA tyoM rakhakara apanA pahale adhyAya, pahale pAdakA 52 vA~ sUtra banA liyA hai| isa sUtrako lakSya karake bhaTTAkalaMkadeva apane rAjavArtika (1-5-1, pRSTha 37) meM likhate haiM -- "kvacidavayave didAdiriti / " aura bhaTTAkalaMkadeva zAkaTAyana tathA amoghavarSase pahale rASTrakUTa rAjA sAhasatuMgake samayameM hue haiM, ataeva yaha nizcaya hai ki kalaMkadevane jo 'TidAdi' sUtrakA pramANa diyA hai, vaha jainendrake sUtrako hI lakSya karake diyA hai, zAkaTAyana ke sUtra - ko lakSya karake nahIM / isase yaha siddha huA ki zAkaTAyana jainendrase pIchekA banA huA hai / arthAt jainendra vi0 saM0 850 se bhI pahale bana cukA thA / jainendra vyAkaraNa aura prAcArya devanandI / 2 - vAmanapraNIta liGgAnuzAsana nAmakA eka grantha abhI hAlameM hI gAyakavAr3a orieMTala sIrIjameM prakAzita huA hai / isakA kartA paM0 vAmana rASTrakUTa rAjA jagattuMga yA govinda tRtIyake samaya meM huA hai aura isa rAjAne zaka 716 se 736 (vi0 851-871) taka rAjya kiyA hai| yaha granthakartA nIce likhe padyameM jainendrakA ullekha karatA hai / vyADipraNatimatha vArarucaM sacAndraM jainendralakSaNagataM vividhaM tathAnyat / kiGgasya lakSma hI samasya vizeSayuktamuktaM mayA parimitaM tridazA ihAryAH // 31 // isase bhI siddha hotA hai ki vi0 saM0 850 ke lagabhaga jainendra prakhyAta vyAkaraNoMmeM ginA jAtA thaa| ataeva 3 yaha isa samayase bhI pahalekA banA huA honA cAhie / 3 - harivaMzapurANa zaka saM0 705 (vi0 saM0 840) kA banA huA hai / isa samaya yaha samApta huA hai / usa samaya dakSiNa meM rASTrakUTa rAjA kRSNa ( zubhatuMga yA sAhasatuMga ) kA putra zrIvallabha (govindarAja dvitIya ) rAjya karatA thA / isa rAjAne zaka 667 se 705 taka ( ki0 =32 se 840) taka rAjya kiyA hai| isa harivaMzapurANameM pUjyapAda yA devanandikI prazaMsA isa prakAra kI gaI hai:ruM(iM)dracandrArkajainendravyApi (Di) vyAkaraNakSiNaH / devasya devavandyasya na vadate giraH katham // 31 // yaha bAta nissandeha hokara kahI jA sakatI hai ki jainendravyAkaraNake kartA devanandi vi0 saM0 800 se bhI pahaleke haiM / tattvArtharAjavArtikameM jainendra vyAkaraNa ke 4 - Upara batalAyA jA cukA hai ki eka sUtrakA havAlA diyA gayA hai / isI taraha "sarvAdiH sarvanAma" (1-1-35) sUtra bhI jainendrakA hai, aura usakA ullekha rAjavArtika adhyAya 1 sUtra 11 kI vyAkhyAmeM kiyA gayA hai / isase siddha hai ki jainendra vyAkaraNa rAjavArtika se pahalekA banA huA hai / rAjavArtika ke kartA akalaMkadeva rASTrakUTa rAjA sAhasatuMga - jisakA dUsarA nAma zubhatuMga aura kRSNa bhI hai-kI sabhAmeM gaye the, isakA ullekha zravaNavelgolakI malliSeNaprazasti meM kiyA gayA hai aura sAhasatuMgane zaka saMvat 675 se 660 (vi0 saM0 810 se 832) taka rAjya kiyA hai| yadi rAjavArtikako hama isa rAjAke hI samayakA banA huA mAneM, to bhI jainendra * deva devanandikA hI saMkSipta nAma hai / zabdArNava candrikAme 1 -4 -114 sUtrakI vyAkhyA meM likhA hai- "devopa kamanekazeSa vyAkaraNam / " For Personal & Private Use Only
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI / . bhIga 15 vi0 saM0 800 se pahalekA banA huA hogA, ataeva usakA jo rAjyakAla batasiddha hotA hai| lAyA gayA hai, vaha avazya ThIka hogaa| ukta pramANoMse yaha nizcaya hogayA ki aura jina vadananandike samaya ukta tAmrajainendra ke kartA vikrama saM0:00 se pahale patra likhA gayA hai, saMbhavataH unhIM kI hue haiN| parantu yaha nizcaya nahIM huA ki ziSya-paramparAmeM balki unhIMke ziSya yA kitane pahale hue haiN| isake lie Ageke praziSya jainendra ke kartA devanandi yA pUjyapramANa dekhie| pAda hoMge / kyoMki tAmrapatrakI munimarkarA (kurga) meM eka bahuta hI paramparAmeM nandyanta nAma hI adhika haiM, prAcIna tAmra-patra* milA hai| yaha zaka aura inakA bhI nAma nandyanta hai| itanA saMvat 38- (vi0 saM0523) kA likhA hI nahIM balki inake ziSya vajranandikA huA hai| usa samaya gaMgavaMzIya rAjA nAma bhI nanvanta hai; ataH jabataka koI avinIta rAjya karatA thA / avinIta - pramANa isakA virodhI na mile, tabataka.*.. rAjAkA nAma bhI isa lekhameM hai| isameM hame devanandiko kundakundAnAya aura kundakundAnvaya aura dezIyagaNake maniyo- dezIyagaNake prAcArya vadananandikA ziSya kI paramparA isa prakAra dI huI hai:-guNa- yA praziSya mAnanemeM koI doSa nahIM candra-abhayanandi--zIlabhadra--zAnanandi - dikhtaa| unakA samaya vikramakI chaThI guNanandi aura vadananandi / pUrvokta avi- zatAbdikA prArambha bhI prAyaH nizcita mIta rAjAke bAda usakA patra dArvinIta samajhanA caahie| rAjA huA hai / hisTrIzrApha kanar3I liTa 6-isa samayakI puSTi meM eka aura bhI recara nAmaka a~garejI grantha aura 'karnA- acchA pramANa milatA hai| vi0 saM0880 ___ meM bane hue 'darzanasAra' nAmaka prAkRta Takakavicaritra' nAmaka kanar3I grandhake / anusAra isa rAjAkA rAjyakAla I0 sn| __ granthameM likhA hai ki pUjyapAdake ziSya 42 se 512 (vi0 536-66) taka hai| - vajranandine vi0 saM0526 meM dakSiNa mathurA yaha kanar3I bhASAkA kavi thaa| bhAravika yA madurAma drAviDasaMghakI sthApanA kIHkirAtArjunIya kAvyake 15 veM sargakI siripujjapAdasIso dAvisaMghassa kArago duho| kanaDI TIkA isane likhI hai| karnATaka- NAmeNa vajjaNaMdI pAhuvedI mahAsatthyo / kavicaritrake kartA likhate haiM ki yaha rAjA paMcasae chabba se vikkamarAyassa maraNapatssA / pUjyapAda yatIndrakA ziSya thA / ataH dakSiNamahurAjAdo dAviDasaMgho mahAmAho // paMjyapAdako hameM vikramakI chaThI zatAbdi- isase bhI pUjyapAdakA samaya vahI ke prAraMbhakA pranthakartA mAnanA caahie| chaThI zatAbdikA prAraMbha nizcita hotA hai| markarAke ukta tAmrapatrase bhI yaha bAta praSTa hotI hai| vi0 saMvata 523 meM avinIta pro0 pAThakake pramANa / rAjA thaa| isake 16 varSa bAda vi0 saM0 suprasiddha itihAsa paM0 kAzInAtha 536 meM usakA putra durbinIta rAjA huA bApUjI pAThakane apane zAkaTAyana gyAka.iMDiyana 'eNTigverI jilda 1, pRSTha 363-65 haiM jinase aisA bhAsa hotA hai ki jainendrake raNasambandhI lekhameM* kucha pramANa aise diye aura epigrAphikA karnATikA, jilda 1 kA pahalA lekh| pAranarasiMhAcArya ema0 e0 kRt| dekho iMDiyana eeiTakverI jinda 43,14205-12 / For Personal & Private Use Only
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGka 2-2 ] samayakA mAno antima nirNaya ho gayA / ina pramANoMko bhI hama apane pAThakoMke sammukha upasthita kara denA cAhate haiM: parantu sAtha hI yaha bhI kaha denA cAhate haiM ki ye pramANa jisa nIvapara khar3e kiye gaye haiM, usameM kucha bhI dama nahIM hai| jaisA ki hama pahale siddha kara cuke haiM, jainendrakA asalI sUtrapATha vahI hai jisapara abhayanandikI mahAvRtti racI gaI hai; parantu pAThaka mahodayane jitane pramANa diye haiM, ve saba zabdAvacandrikAke sUtrapAThako asalI jainendrasUtra mAnakara diye haiM; isa kAraNa ve tabataka grAhya nahIM ho sakate jabataka ki puSTa pramANase yaha siddha nahIM kara diyA jAya ki zabdArNavacandrikAkA pATha hI ThIka hai aura isake viruddhameM diye hue hamAre pramANakA pUrA pUrA khaNDana na kara diyA jAya / 1 -- jainendrakA eka sUtra hai --- 'hastAdeyenudyasteye ce:' [2-3 - 36 ] / isa sUtra ke anusAra 'ci' kA 'cAya' ho jAtA hai, usa avasthAmeM jaba ki hAtha se grahaNa karane yogya ho, ut upasargake bAda na ho aura corI karake na liyA gayA ho| jaise 'puSpa pracAyaH / hastAdeya na honese puSpapracaya, ut upasarga honese 'puSpozcaya' aura corI hone se 'puSpapracaya' hotA hai| / isa sUtra meM ut upasargake bAda jo 'cAya' honekA niSedha kiyA gayA hai, vaha pANinimeM, + jainendra vyAkaraNa aura zrAcArya devanandI | * ina pramANoMmeM jahA~ jahA~ jainendrakA ullekha ho vahA~ vahA~ zabdArNava- candrikAkA sUtrapATha samajhanA caahie| sUtroM ke nambara bhI usIke anusAra diye gaye haiM / + 'hastAdeye' hastenAdAne'nudi vAci ciJo ghaJa bhavatyasteye / puSpapracAyaH / vastAdeya iti kiM ? puSpapracayaM karoti taruzikhare / anudaM ti kiM ? phaloccayaH / zrasteya iti kiM ? phalapracayaM karoti cauryeNa (zabdAva- candrikA pRSTha 56) + pANinikA sUtra isa prakAra hai- 'hastAdAne cerasteve' ( 3-3-40 ) pU usake vArtika meM aura bhASya meM bhI nahIM hai / parantu pANinikI kAzikAvRtti meM 3-340 sUtrake vyAkhyAnameM hai -- 'uccayasya pratiSedho vaktavyaH / isase siddha hotA hai ki kAzikA ke karttA vAmana aura jayAdityane ise jainendraparase hI liyA hai aura jayAdivyakI mRtyu vi0 saM0 717 meM ho cukI thI aisA cInI yAtrI itsiMgane apane yAtrA vivaraNa meM likhA hai / ataH jainendravyAkaraNa vi0 saM0 717 se bhI pahalekA banA huA honA cAhie / 2-- pANini vyAkaraNa meM nIce likhA. huzrA eka sUtra hai:'zaradvacchunakadarbhAd bhRguvatsAgrAyaNeSu / ' -- 4-1-102 isake sthAna meM jainendrakA sUtra isa prakAra hai- 'zaradvacchunakadarbhAgnizarmakRSNaraNAt bhRguvatsAmAyaNavRSagaNatra hmaNavasiSTha / '3-1-134 / isIkA anukaraNakArI sUtra zAkaTAnameM isa taraha kA haiH - 'zaradvacchunakaraNAgnizarmakRSNadarbhAd bhRguvatsavasiSThavRSagaNabrAhmaNAmAyaNe' 2-4-36 isa sUtra kI zramodhavRttImeM ' AmizarmA yaNo vArSagaNyaH / AbhizarmiranyaH / isa taraha vyAkhyA kI hai| ina sUtroMse yaha bAta mAlUma hotI hai ki pANinimeM 'vArSagaNya' zabda siddha nahIM kiyA gayA hai jaba ki jainendrameM kiyA gayA hai / 'vArSagaNya' sAMkhya kArikAke karttA IzvarakRSNakA dUsarA nAma hai aura suprasiddha cInI vidvAn DA0 Takkusukai matAnusAra IzvarakRSNa vi0 saM0 507 ke lagabhaga vidyamAna the| isase nizcaya huA ki jainendravyAkaraNa IzvarakRSNake bAdavi0 saM0 507 ke bAda aura kAzikAle For Personal & Private Use Only * www.jalnelibrary.org
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahale--vi.saM. 17 se pahale-kisI IsavI sanakI pA~cavIM zatAbdika uttarArdha samaya banA hai| (vikramakI chaThI zatAbdIke pUrvArdha) ke 3--jainendrakA aura eka sUtra hai-- lagabhaga honA cAhie / yaha to pahale hI 'guruudyaadbhaadhukte'bd| (3-2-25) / zAka- batAyA jA cukA hai ki jainendrakI racanA TAyanane bhI ise apanA 2-4-224 vA~ sUtra IzvarakRSNake pahale arthAt vi0 saM0507 banA liyA hai| hemacandra ne thor3AsA pari- ke pahale nahIM ho sakatI, kyoMki usameM vartana karake 'uditagurorbhAyukte'bde' (6-2- vArSagaNyakA ullekha hai| 25)banAyA hai| isa sUtrameM dvAdazavarSAtmaka pAThaka mahAzayane ina pramANoM meM hastAbArhaspatya saMvatsarapaddhatikA*ullekha kiyA deyenudyasteye ceH', 'zaradvacchunakadarbhAgnigayA hai / yaha paddhati prAcIna gupta aura zarmakRSNaraNot bhRguvatsAgrAyaNavRSagaNakadambavaMzI rAjAoMke samaya taka pracalita brAhmaNavasiSThe' aura 'gurudayAd bhAdhukte thI, isake kaI pramANa pAye gaye haiN| 'bde' sUtra diye haiM; parantu ye tInoM hI prAcIna guptoMke zaka saMvat 367 se 450 jainendra ke asalI sUtrapAThameM ina rUpoMmeM nahIM [vi0 saM0454 se 585] taka ke pA~ca haiM, ataeva inase jainendrakA samaya kisI tAmrapatra pAye gaye haiM / unameM caitrAdi taraha bhI nizcata nahIM ho sakatA hai| saMvatsarokA upayoga kiyA gayA hai aura hA~, yadi jainendrakI koI svayaM devainhIM guptoke samakAlIna kadambavaMzI rAjA nandikRta vRtti upalabdha ho jAya, jisake mRgezavarmAke tAmrapatrameM bhI pauSa saMvatsara- ki honekA hamane anumAna kiyA hai, aura kA ullekha hai| isase mAlUma hotA hai ki usameM ina sUtroMke viSayako pratipAdana isa bRhaspati saMvatsarakA sabase pahale karanevAle vArtika Adi mila jAyeMgokha karanevAle jainendravyAkaraNake kartA mila jAnekI saMbhAvanA bhI bahuta hai to haiM aura isalie jainendrakI racanAkA samaya avazya hI pAThaka mahAzayake ye pramANa * isa saMvatsarakI utpatti bRhaspitikI gati parase bahuta hI upayogI siddha hoNge| huI hai, isa kAraNa ise bArhaspatya saMvatsara kahate haiN| pAThaka mahAzayake ina pramANoMke ThIka jisa samaya yaha mAlUma huA ki nakSatramaNDalameMse bRha- na hone para bhI darzanasArake aura markarAke spatikI eka pradakSiNA lagabhaga 12 varSa meM hotI hai, usI tAmrapatrake pramANase yaha bAta lagabhaga samaya isa saMvatsarakI utpatti huI hogI, aisA jAna par3atA nizcita hI hai ki jainendra vikramakI chaThI hai| jisa taraha saryakI eka pradakSiNAke kAlako eka saura zatAbdIke prAraMbhakI racanA hai| barSa aura usake 123 bhAgako mAsa kahate haiM, usI taraha isa paddhatimeM guruke pradakSiNA kAlako eka guruvarSa aura jainendrokta anya AcArya / usake lagabhaga 12 veM bhAgako gurumAsa kahate the| sarya .. pANini Adi vaiyAkaraNoMne jisa sAnidhyake kAraNa guru varSameM kucha dina asta rahakara jisa . nakSatra meM udaya hotA hai, usI nakSatrake nAma guruvarSa ke mAsoM. taraha apanese pahaleke vaiyAkaraNoMke nAmoke nAma rakhe jAte the| ye guruke mAsa vastutaH saura varSoMke kA nAma hai, isa kAraNa inheM caitra saMvatsara, vaizAkha saMvatsara sUtroMmeM bhI nIce likhe prAcAryoMkA ullekha mAdi kahate the| isa paddhatiko acchI taraha samajhaneke milatA hai:lie svargIya paM. zaMkara bAlakRSNa dIkSitakA 'bhAratIya -rAd bhUtabaleH / 3.4.83 / bIti zAstrAcA itihAsa' aura DA. phlITake 'gupta inskipzansa meM inhIM dIkSita mahAzayakA a~garejI nibandha 2-guNe zrIdattasyastriyAm | 1.4.14 / pavanA caahie| 3-vRSimRjAM yazobhadrasya / 2.1-99 / For Personal & Private Use Only
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ - jainendra vyAkaraNa aura prAcArya devanandI / .4-gaH katiprabhAcandrasya / 4-3-18. / kramase hue, yA akramase, aura unake bIca1-beH siddhasenasya / 5-1-7 / meM kitanA kitanA samaya lagA, yaha jAnane 6-catuSTayaM samantabhadrasya / 5.4.14. / kA koI bhI sAdhana nahIM hai| yadi hama jahA~ taka hama jAnate haiM, ukta chahoM inake bIcakA samaya 250 varSa mAna le to prAcArya pranthakartA to ho gaye haiM, parantu bhUtabalikA samaya vIranirvANa saMvata 133 unhoMne koI vyAkaraNa grantha bhI banAye hoMge, (zaka saMvat 32- vi0 saM0 463) ke aisA vizvAsa nahIM hotaa| jAna par3atA lagabhaga nizcita hotA hai / aura isa hai, pUrvokta AcAryoMke granthoM meM jo judA hisAbase ve pUjyapAda khAmIse kucha hI judA prakArake zabdaprayoga pAye jAte hoMge pahale hue haiM, aisA anumAna hotA hai| unhIMko vyAkaraNasiddha karaneke lie ye 2 zrIdatta / vikramakI 8vIM zatAbdi ke suprasiddha lekhaka vidyAnandane apane saba sUtra race gaye haiN| ina prAcAryomese jina jinake grantha upalabdha haiM, unake zabda tattvArthazlokavArtikameM zrIdattake 'jalpaprayogoMkI bArIkIke sAtha jA~ca karanese nirNaya' nAmaka granthakA ullekha kiyA hai:isa bAtakA nirNaya ho sakatA hai| prAzA dviprakAraM jagau jalpaM tatva-prAtibhagocaram / hai ki jaina samAjake pariDatagaNa isa triSaSTAdinAM jetA zrIdato jalpanirNaye // viSayameM parizrama karanekI kRpA kreNge| isase mAlUma hotA hai ki ye 63 1 bhUtabali / inakA paricaya indra- vAdiyoMke jItanevAle bar3e bhArI tArkika nandikRta zrutAvatAra kathAmeM diyA gayA the| AdipurANake kartA jinasenasUrine hai| bhagavAn mahAvIrake nirvANake 683 bhI inakA smaraNa kiyA hai aura inheM varSa bAda taka aMgazAnakI pravRtti rhii| vAdigajoMkA prabhedana karane ke lie siMha isake bAda vinayadhara, zrIdatta, zivadatta, batalAyA hai:-- aura ahahatta nAmake cAra zrArAtIya muni zrIdatAya namastasmai tapaH zrIdIptamUrtaye / hue jinheM aMga aura pUrvake aMzokA zAna thaa| inake bAda arhadvali aura mAghanandi kaNThIravAyitaM yena pravAdIbhaprabhedane // 45 // AcArya hue / inheM una aMzokA bhI kucha vIranirvANa saMvat 6-3 ke bAda jo aMza zAna thA / inake bAda dharasena 4ArAtIya muni hue haiM, unameM bhI eka prAcArya hue| inhoMne bhUtabali aura puSpa nAma zrIdatta hai| unakA samaya vIranirvANa danta nAmaka do muniyoM ko vidhipUrvaka saM0 700 (zaka saM065 vi0 saM0 230) adhyayana karAyA aura ina donoMne mahA- ke lagabhaga hotA hai / yaha bhI saMbhava hai ki karmaprakRtiprAbhRtayASaTkhaNDa nAmaka zAstra- ArAtIya zrIdatta dUsare hoM aura jalpa kI racanA kI / yaha grantha* 36 hajAra nirNayake kartA duusre| tathA inhIM dUsarekA zloka pramANa hai| isake prArabhbhakA kucha ullekha jainendra meM kiyA gayA ho| bhAga puSpadanta AcAryakA aura zeSa bhUta- 3 yazobhadra / AdipurANameM saMbhavataH balikA banAyA huA hai| vIranirvANa - saMvat 63 ke bAda pUrvokta saba prAcArya .lokyasArake kartA 'nemicandra' ne aura harivaMza purANake kartAne vIranirvANase 605 varSa bAda zakakAla *saMbhavataH yaha grantha mUDabidrI ( meMgalora ) ke jaina- mAnA hai| unhIMkI gaNanAke anusAra hamane yahA~ zaka bhaNDArameM maujUda hai| saMvat diyA hai| For Personal & Private Use Only
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnhitdhii| [bhAga 15 inhI yazobhadrakA smaraNa karate hue ye phaNimaNDala (?) ke uragapura-narezake kahA hai putra the / inake banAye hue devAgama (mAptavigviNI mata Ra m mImAMsA), yuktyanuzAsana, vRhatsvayaMbhU. nikharvayati tadrva yazobhadraH sa pAtu naH // 46 // stotra, jina-zataka aura ratnakaraNDa zrAva. kAcAra, ye grantha chapa cuke haiN| harivaMzainake viSayameM aura koI ullekha nahIM paka jIvasiddhi' nAmaka milA aura na yahI mAlUma huA ki inake granthakA ullekha milatA hai| SaTkhaNDasUtro banAye hue kauna kauna grantha haiM / Adi- ke pahale pA~ca khaNDoM para bhI inakI banAI purANake ukta zlokase to ve tArkika hI hajAra zloka pramANa saMskRta TIkAjAna par3ate haiN| kA ullekha milA hai| AvazyakasUtrakI 4 prabhAcandra / AdipurANameM nyAya- malayagirikRta TIkAmeM 'zrAdyastitikArokumundacandrodayake kartA jina prabhAcandrakA 'pyAha' kahakara inake svayaMbhU stotrakA smaraNa kiyA hai, unase ye pRthak aura pahale- eka padya uddhata kiyA hai| isase mAlUma ke mAlUma hote haiM / kyoMki candrodayake hotA hai ki ye siddhasenase bhI pahaleke kartA prakalaGkabhaTTake samayameM hue haiM, isa- granthakartA haiN| kyoMki siddhasena bhI stutilie unakA jikra jainendra meM nahIM ho kArake nAmase prasiddha haiN| abhI taka ina sktaa| mAlUma nahIM, ye prabhAcandra kisa donoM hI prAcAryoM kA samaya niti granthake kartA haiM aura kaba hue| nahIM huA hai| 5 siddhasena / ye siddhasena divAkarake nAmase prasiddha haiN| ye bar3e bhArI tArkika pUjyapAdake anya grantha / hue haiN| svargIya DA0 satIzacandra vidyA- jainendrake sivAya pUjyapAdasvAmIke bhUSaNakA khayAla thA ki vikramI sabhAke banAye hue abataka kevala tIna hI grantha 'kSapaNaka' nAmaka ratna yahI the| zrAdi- upalabdha hue haiM aura ye tInoM hI chapa purANameM inakA kavi aura pravAdigaja cuke haiM :kesarI kahakara aura harivaMza purANameM 1-sarvArthasiddhi / digambara samprasUktiyoMkA kartA kahakara smaraNa kiyA hai| dAyameM prAcArya umAsvAmikRta tattvArthanyAyAvatAra, sammatitarka, kalyANamandira- sutrakI yaha sabase pahalI TIkA hai| anya stotra aura 20 dvAtriMzikAyeM (stutiyA~) saba TIkAyeM isake bAdakI haiM aura ve saba inakI upalabdha haiN| yadi vikramakA samaya isako Age rakhakara likhI gaI haiN| IsAkI chaThI zatAbdI mAnA jAya-jaisA 2-samAdhitaMtra / isameM lagabhaga 100 ki pro0 mokSamUlara zrAdikA mata hai--to zloka haiM, isalie ise samAdhizataka bhI siddhasena isI samayameM hue haiN| aura laga- kahate haiM / yaha adhyAtmakA bahuta hI bhaga sahI samaya jainendra ke bananekA hai| gambhIra aura tAttvika grantha hai| isa para 6 samantabhadra / digambara sampradAya kaI saMskata TIkAyeM likhI gaI haiN| ye bahuta hI prasiddha AcArya hue haiN| bIso 3-iSTopadeza / yaha kevala 51 zlokadigambara granthakAroMne inakA ullekha pramANa choTAsA grantha hai aura sundara upakiyA hai| ye bar3e bhArI tArkika aura kavi dezapUrNa hai| paM0 AzAdharane isa para eka the| inakA gRhasthAvasthAkA nAma varma thaa| saMskRta nibandha likhA hai| For Personal & Private Use Only
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGka 1-2] jainendra vyAkaraNa aura prAcArya devanandI / inake sivAya kahA jAtA hai ki inake kartAkA hI banAyA huA samajhakara ullekha banAye hue aura bhI kaI grantha haiM / sarvArtha- . kara diyA karate haiN| siddhikI bhUmikAmeM zrIyuta paM0 kalApA. : vRttavilAsa kavikI kanaDI dharmaniTavene likhA hai ki cikitsAzAstra para parIkSAkA jo padya pahale uddhRta kiyA jA bhI pUjyapAdasvAmIke do grantha upalabdha cukA hai usameM do granthoMkA aura bhI hote haiM, jinameMse ekameM cikitsAkA aura ullekha hai, eka pANinivyAkaraNakI TIkAdUsaremeM auSadhoM tathA dhAnyoMkA guNanirU- kA aura dUsare yantramantraviSayaka zAstrapaNa hai| parantu paNDita zrImahAzayane na kA / pUjyapAda dvArA pANinikI TokAkA to ukta granthoMkA nAma hI likhA hai aura likhA jAnA asambhava nahIM hai; parantu na yahI likhanekI kRpA kI hai ki ve kahA~ sAtha hI vRttavilAsako pUjyapAdake jineupalabdha haiN| zubhacandrAcAryakRta jJAnA- ndrabuddhi' nAmase bhI yaha bhrama ho gayA ho gavake nIce likhe zlokake 'kAya' zabdase to Azcarya nahIM / kyoMki pANinikI bhI yaha bAta dhvanita hotI hai ki pUjyapAda- kAzikA vRttipara jo nyAsa hai usake svAmIkA koI cikitsA grantha hai:- kartAkA bhI nAma 'jinendrabuddhi' hai| isa apAkurvanti yadvAcaH kAyavAkcittasaMbhavam / nAmasAmyase yaha samajha liyA jA sakatA kalaGkamAGginAM soyaM devanandI namasyate // hai ki pUjyapAdane bhI pANinikI TIkA likhI hai|nyaaskaar 'jinendrabuddhi' vAstava- pUneke bhANDArakara risarca insaTiTyUTa- meM bauddha bhikSu the aura ve apane nAmake meM 'pUjyapAdakRta vaidyaka' nAmakA eka grantha sAtha zrIbodhisattvadezIyAcAryayaha bauddha hai* / yaha Adhunika kanaDImeM likhA huA hai| kanaDI bhASAkA grantha hai| para isameM na caritra-lekhakane likhA hai ki pANini to kahIM pUjyapAdakA ullekha hai aura na pUjyapAdake mAmA the aura pANinike yahI mAlUma hotA hai ki yaha unakA banAyA adhUre granthako unhoMne hI pUrNa kiyA thA; huA hogaa| parantu isa samaya aisI bAtopara vizvAsa vijayanagarake harihara rAjAke samayameM nahIM kiyA jA sktaa| - "maMgarAja nAmakA eka kanaDI kavi huA 'jainAbhiSeka' nAmaka eka aura grnthhai| vi0 saM0 1416 ke lagabhaga usakA kA jikara 'jainendraM nijazabdabhAgamatulaM' astitva kAla hai| sthAvara viSoMkI Adi zlokameM kiyA gayA hai| yaha zloka prakriyA aura cikitsApara usane khagendra Upara pRSTha 65 meM diyA jA cukA hai| maNidarpaNa nAmakA eka grantha likhA hai| jahA~ taka hamArA qhayAla hai, jainAbhiSeka isameM vaha apane Apako pUjyapAdakA aura yantramantraviSayaka grantha bhI anya ziSya batalAtA hai aura yaha bhI likhatA hai kisI pUjyapAdake banAye hue hoMge aura ki yaha prantha pUjyapAdake vaidyaka granthase bhramase inake samajha liye gaye hoNge| saMgRhIta hai| isase mAlUma hotA hai ki pUjya __ kanaDI pUjyapAdacaritameM pUjyapAdake pAda nAmake eka vidvAn vikramakI tera banAye hue arhatpratiSThAlakSaNa aura zAntyahavIM zatAbdimeM bhI ho gaye haiM aura loga Taka nAmaka stotrakA bhI jikara hai|. . bhramavaza unhIMke vaidyaka granthako jainendrake -apuurnn| * naM0 1066, san 1887-61 ko riporTa / For Personal & Private Use Only
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ ye [bhAga 15 ra sAmAjika, vyApArika aura vividha kalA .. kauzalakI vidyAse hareka jAtIya bhAIko bhASaNakA kucha saarbhaag| taiyAra kare, samAjakA baccA baccA bhI par3hA digambara jaina khaMDelavAla mahAsabhAke likhA ho aura avidyArUpI andhakArako jisa prathamAdhivezanakA zoraarsese samA- apane nirmala jJAnake prakAzase vidhvaMsa kara cArapatroM meM sunAI par3atA thA, vaha kala- de| upAya aise kiye jAveM ki jAtikA koI kattameM tA0 27,28,20, 30 navambara aura baccA bhUkhA na sone pAve, kyoMki bhUkhakI ralI disambarako ho gyaa| adhivezanameM jvAlAse logoMko aneka anartha karane meM pratinidhiyoMkI saMkhyA bahuta kama thii| pravRtta honA par3atA hai| bolazevisma Adi jaba paM0 dhannAlAlajIne yaha dekhA ki prati- bhI isIkA pariNAma hai| . ............ nidhiyoMkI saMkhyA bahuta kama hai arthAt aisA karake bhAiyo! yaha loka paraloka aise loga bahuta thor3e haiM jo apane apane sudhAranA hogA, z2amAnekI raphtArakA avazya nagara grAmoMkI paMcAyatoM tathA sabhA vicAra karanA hogA aura koI bhI bAtasosAyaTiyoMkI taraphase bAjAbtA kAyama kA nizcaya dravya, kSetra, kAla bhAvakA mukAma ( Representatives) banakara vicAra kara karanA hogaa| agara saphalatA aura unakI orase sammati prakAzita ke liye aisA na kiyA, agara yaha loka karane AdikA adhikAra lekara Aye ho bhI nahIM sudhArA aura manuSyatAke taura para taba unhoMne upasthita khaMDelavAloko.sabhA- na jiye to paraloka sudhAranA sapanekI kA saMbhAsada prakaTa kara diyA aura isa bAta hogii|" taraha para ukta mahAsabhAko apanA adhi- jAtikI dazAko sudhAranekI preraNA ghezana sArthaka karanekA avasara prApta karate hue Apane kahA--'aisI koI cIz2a dumA / adhivezanake sabhApati the zrImAn duniyAkI nahIM, jo mila na ske| magara seTha lAlacandajI seThI, jo ki jhAlarA- z2arUrata hai parizrama, dRr3ha saMkalpa, saMgaThana pATanake suprasiddha seTha vinodIrAma bAla- aura niyamase kAma karane kI / ......... candajIkI pharmake mAlika haiN| Apane ......jaba Apa kahate haiM ki kalikAlakA jalasemeM, sabhApatikI haisiyatase jo prabhAva hai, to isake yaha bhI mAne ho sakate bhASaNa diyA usakI eka chapI huI kApI haiM ki usa vakta dharmameM jo zakti thI vaha hameM kala saMdhyA samaya prApta huI / dekhanese aba nahIM rahI / magara yAda rakhiye ki hama mAlUma huA, bhASaNa acchA hai aura usameM apanI kAyaratAko z2abaradastI dharma para bahuta kucha samayopayogI tathA kAmakI DAlanA cAhate haiN| hama dRr3ha saMkalpake sAtha bAteM kahI gaI haiN| isa bhASaNakA kucha puruSArtha karake dekheM, to mAlUma ho jAyagA sArabhAga, apane pAThakoMke avalokanArtha ki kalikAlakA prabhAva hameM unnati karane aura seTha sAhabake vicAroMke paricayArtha se nahIM roka sktaa| kyoMki kahA hai'nIce prakaTa kiyA jAtA hai : 'sadayaM hRdayaM yasya bhASitaM satya bhUSitam / - sabhAoMke mukhya karttavyakA ullekha kAye satvahito pAye kAla:kurvItatasya kim // karate hue seThajIne kahA-"koI bhI sabhA - * jisakA hRdaya dayAse pUrNa, vacana satyase bhUSita ho, usakA pharja hogA ki dezakI unnati- aura zarIra jIvoMke hitasAdhanameM lagA huA hai usakA meM sahAyaka hotI huI vaha naitika, dhArmika, kalikAla kyA kara sakatA hai ? For Personal & Private Use Only
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-2 ] jaina sAhitya ke sambandhameM apane vicAra prakaTa karate hue Apane kahA- " sAhityake binA koI bhI jAti, koI bhI deza aura koI bhI jJAna kAyama mahIM raha sakatA / hamAre jaina sAhityakI dazA sAhitya - rasika sajjanoMse chipI nahIM hai| hAya! hamAre sAhityakA lopa hote hote yahA~taka ho gayA ki hamAre punIta pAvana zAstra barasoM taka bhaNDAroM banda rakhe jAne lage / cAhe unako cUhe khAyeM, dImaka khAyeM, magara bhaNDAroM ke tAle kholanA bhI kaThina ho gayA / hamAre zAstra isa taraha miTTI meM mileM, barabAda ho, kSaya ho aura hama unakI tarapha naz2ara bhI nahIM DAleM, hamAre liye yaha kitane afasosa zraura zarma kI bAta hai ! kahate kalejA kA~patA hai ki isa bure DhaGgase haz2AroM zAstroMkA nAza ho gayA / aura agara yahI hAlata rahI to jamAnA batAvegA ki jainiyoMkA koI astitva hI nahIM hai| phira bhI agara abhItaka isa viSaya para samAjakA dhyAna thor3A bahuta nahIM jAtA, to jaina- sAhityakA anta bahuta jaldI thA jaataa| magara khuzIkI bAta haiM ki aba kaI jagaha zAstroMke bhaNDAra khula gaye haiM, unako cUhoM aura dImakoM se bacAkara bAhara lAyA gayA hai aura yoM jainasAhityaka thor3I bahuta rakSA kI gaI hai| magara phira bhI kaI jagaheM aisI sunanemeM zrAtI haiM ki jahA~ke bhaNDAroMmeM bahutase zAstra varSoMse bhare par3e haiM aura jinako hamAre jainI bhAI tAlA kholakara sa~bhAlane taka nahIM dete / afasosa aura sakha zrafasosa ! kyA zAstrakA vinaya isIkA nAma hai ?... pustaka- paricaya | pustaka- paricaya | 1 Atmasiddhi - yaha mUla pustaka gujarAtI bhASAmeM sarala aura subodha padya dvArA zatAvadhAnI mahAtmA zrImad rAjacandrajI jainakI banAI huI haiN| isakA viSaya pustakake nAmase hI prakaTa hai / paNDita behacaradAsajI nyAya aura vyAkaraNatIrthane saMskRtameM isakA padyAnuvAda aura hindImeM paM0 udayalAlajI kAzIvAlane gadyAnuvAda kiyA hai / ye donoM anuvAda pustaka ke sAtha lage hue haiN| sAtha hI, mUla kartAke hindI paricaya dvArA, jo ki 123 pRSTha parimANa hai, isa pustakako alaMkRta kiyA gayA aura upayogI banAyA gayA hai / saba sauke karIba hai, moTe puSTa kAgaz2apara nirNayamilAkara pustakakI pRSTha saMkhyA savA do sAgara presa dvArA chapAI huI hai, suvarNAkSaroM ko liye hue sundara kapar3ekI jilda ba~dhI hai aura tisapara bhI mUlya eka rupayA hai / granthakartAke choTe bhAI zrIyuta manasukhalAla ravajI bhAI mehatAne #mahAtmA gAMdhIjIkI preraNA se ise lokopakArArthaM devanAgarI akSaroMmeM prakAzita kiyA hai| yaha pustaka bar3e kAmakI hai aura isameM granthakartAkA paricaya qhAsa taura se par3hane yogya hai| usake par3hanese aneka bAtoMkI zikSAe~ milatI haiM aura bahuta kucha dhanucandrajIke jIvanake aneka patroMkA bhI bhava bar3hatA hai / paricayameM zrImad rAjasaMgraha kiyA gayA hai aura usameM ve patra bhI zAmila haiM jo mahAtmA gAMdhIjIke patrake uttara meM unheM naiTAla (aphrIkA ) bheje gaye the| gAMdhIjI ke jIvanapara zrImad rAja- apUrNa | candrajIkA gaharA prabhAva par3A hai, jise * ApakA patA 'saMdaharsTa roDa, giragA~va - bambaI' hai / For Personal & Private Use Only
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainahitaiSI / unhoMne aneka bAra svamukhase udgho Sita kiyA hai / zrahamadAbAdameM, 'rAjacandra jayantI' ke samaya para sabhApatikI haisi yatase mahAtmA gAMdhIne zrImadrAjacandra aura unakI kRtiyoMke sambandhameM jo udgAra nikAle the unheM isa pustakase, hama apane pAThakoMke avalokanArtha nIce udhRta karate haiM : 'mere jIvana para zrImad rAjacandra bhAI kA aisA sthAyI prabhAva par3A ki maiM usakA varNana nahIM kara sakatA / unake viSayameM mere gahare vicAra haiN| maiM kitane hI varSoMse bhAratameM dhArmika puruSakI khojameM hU~; parantu maiMne aisA dhArmika puruSa bhArata meM abataka nahIM dekhA jo zrImad rAjacandra bhAI ke sAtha pratisparddhA meM khar3A ho ske| unameM jJAna, vairAgya aura bhakti thI; DhoMga, pakSa pAta yA rAga-dveSa na the / unameM eka aisI mahatI zakti thI ki jisake dvArA ve prApta hue prasaMgakA pUrNa lAbha uThA sakate the / unake lekha a~gareja tatvajJAniyoMkI apekSA bhI vicakSaNa, bhAvanAmaya aura zrAtmadarzI haiN| maiM yorapa ke tattvajJAniyoMmeM TAlasTAyako pahalI zreNIkA aura raskinako dUsarI zreNIkA vidvAn samajhatA hU~; para zrImad rAjacandra bhAIkA anubhava ina donoMse bhI bar3hA car3hA thaa| ina mahApuruSake jIvana ke lekhako Apa avakAza ke samaya par3heMge to zrApapara unakA bahuta acchA prabhAva pdd'egaa| ve prAyaH kahA karate the ki maiM kisI bAr3ekA nahI hU~; aura na kisI bAr3e meM rahanA hI cAhatA hU~ / ye saba to upadharma- maryAdita haiM aura dharma to asIma hai jisakI vyAkhyA hI nahIM ho sakatI / ve apane javAhirAtake dhandhe se virakta hote ki turanta pustaka hAthameM lete / yadi unakI icchA hotI to unameM aisI zakti thI ki ve eka acche pratibhAzAlI bairisTara, [ bhAga 15 aja yA vAisarAya ho skte| yaha atizayokti nahIM, kintu mere mana para unakI chApa hai / inakI vicakSaNatA dUsare para apanI chApa lagA detI thI / " mahAtmAjIke ina udgAroMse pAThaka svayaM samajha sakate haiM ki zrImad rAjacandrajI kitane asAdhAraNa dhArmika puruSa the, unakA anubhava kitanA bar3hA car3hA thA aura isaliye unakI vRttiyA~ kitanI adhika uttama tathA manana kiye jAneke yogya haiN| ina udgAroM ke maujUda hote hue hameM isa pustakakA kucha vizeSa paricaya denekI z2arUrata nahIM hai| hA~ itanA z2arUra kahanA hogA ki hameM isa pustakake par3hanese bahuta kucha saMtoSa aura zAMti-lAbha huA hai; aura isaliye hamArA anurodha hai ki pratyeka strI puruSako ise z2arUra par3hanA cAhiye / yaha pustaka sabhI lAyabreriyoM aura pustakAlayoMmeM saMgraha kiye jAneke yogya hai / isa pustakase yaha bhI mAlUma hotA hai ki granthakartAkI kucha dUsarI vRttiyA~ bhI ( jaise ki 'zrImadrAjacandra' nAmakA grantha) gujarAtI meM prakAzita huI haiM parantu abhI taka hameM unake dekhanekA saubhAgya prApta nahIM huA / yaha pustaka hameM zrArAke kumAra deveMdraprasAdajIle prApta huI thI, jisake liye hama unake kRtajJa haiM / 2 nibandharatnamAlA - lekhikA zrImatI paNDitA candAbAI, shraaraa| prakAzaka kumAra devendraprasAdajI, premamandira, zrArA / pRSThasaMkhyA 125 se Upara / mUlya ATha zrAnA / 'kanyA vidyAvalambinI pustakamAlA' kI yaha tRtIya pustaka hai / isase pahale saubhAgyaratnamAlA aura upadezaratnamAlA nAmakI do pustakeM aura bhI ukta lekhikAkI likhI huI prakAzita ho cukI haiN| isa pustakameM 9 mAnava hRdaya, 2 pavitratA, 3 sadjJAna, 4 sadvyavahAra, For Personal & Private Use Only
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61 bhaGka 1-2] pustk-pricy| 5prAtmapadArtha, 6 khAvalambana, 7 Atma- hai ki pracArakI garajase aisA kiyA gayA guNa, : dhanadazAdarzana, svadezasevA, 10 ho, aura isalie,prakAzakakA yaha utsAha triyoMmeM upavidhA, 11 manuSya-janmakI aura bhI prazaMsanIya hai| durlabhatA aura zAnakI yogyatA, 12 samaya- 3 bhAratake prAcIna rAjavaMzako upayogitA, 13 zikSA, 14 prAcIna (prathama bhAga)-lekhaka, sAhityAcArya prAdarza mahilAe~, 15 strI samAjameM samA- paNDita vizvezvaranAtha reu,suparieTeNDeNTa cArapatroMkI AvazyakatA aura 16 kanyA- 'saradAra myUjiyama' aura 'sumera pablika mahAvidyAlaya nAmake solaha nibandha haiN| lAyabrerI' jodhapura / prakAzaka, hindI yadyapi sabhI nibandha acche, praur3ha aura prantharatnAkara kAryAlaya, giragA~va-bambaI / ucca vicAroMse bhare hue haiM to bhI unameM pRSThasaMkhyA, nakazoM tathA vaMzavRkSoMse alaba, mAnava hRdaya, khadeza sevA aura Atma- 360 mUlya, kapar3ekI jilda sahita tIna sambandhI kucha nibandha aise haiM jo khAsa rupye| taurase par3he jAne yogya haiM; aura ina yaha pustaka abhI hAlameM prakAzita huI nibandhoMse strIjAti hI nahIM balki puruSa hai aura apane DhaGgakI pahalI pustaka hai| bhI bahuta kucha lAbha uThA sakate haiN| pustaka- isameM saMskRta pustakoM, zilAlekho, tAmrakI bhASA zuddha, parimArjita aura lekhana- patroM, sikkoM, khyAtoM aura phArasI tavAzailI abhinandanIya hai| sAtha hI prakAzaka rIkhoM Adike AdhAra para 1 kSatrapa,2 haihaya, mahAzayane ise bar3hiyA kAgaja para, uttama 3 paramAra, 4 pAla, 5 sena aura 6 cauhAna TAipameM aura acche DhaGgase chapavA-ba~dhavA- ina chaH vaMzoke rAjAoM tathA inase kucha kara isakI zobhAko aura bhI jyAdA bar3hA sambandha rakhanevAle kucha dUsare rAjAoM diyA hai / hameM isa pustakako dekhakara aura itara vidvAnoM zrAdikA saMkSipta itibahuta prasannatA huii| eka strIkI kalamase hAsa tathA paricaya diyA hai| isa taraha hindImeM aisI acchI pustakakA likhA yaha pustaka saikar3o aitihAsika vyaktiyojAnA, niHsandeha jainasamAjake liye bar3e ke saMkSipta paricaya aura bahuta sI purAnI gauravakI bAta hai| hamAre khayAlameM yadi ghaTanAoMke ullekhako liye hue hai| aneka zrImatIkA yaha prayatna barAbara jArI rahA nakazoM, vaMzavRkSoM aura phuTanoToMke dvArA to isake dvArA ve jaina strIsamAjakA mukha ise upayogI banAyA gayA hai| isameM likhI hI ujvala nahIM kara sakeMgI, balki deza muMzI devIprasAdajI, sahakArI adhyakSa aura samAjake utthAnameM bahuta kucha sahA- 'itihAsa kAryAlaya jodhapurakI likhI huI yaka bhI bana sakeMgI aura hindI saMsAra 26 pejakI bhUmikA bhI bahuta kucha upaApakI kRtiyoMse upakRta hogaa| pustaka yogI hai| isameM sandeha nahIM ki, pustaka sabake par3hane aura saMgraha kiye jAneke bar3e parizrama aura khojake sAtha likhI - yogya hai|muuly lAgata mAtra athavA lAgata- gaI hai aura usameM bahutase dezI-videzI se bhI kucha kama jAna par3atA hai; sambhava granthokA sAra khIMcA gayA hai| aisI eka pustakakI hindI saMsArako bar3I z2arUrata * inake sivAya, prakAzaka dvArA, eka lekha mahAtmA thii| isake lie lekhaka aura prakAzaka gAMdhIkA 'navajIvana' se anuvAda rUpa uddhRta kiyA gayA hai. aura eka kavitA girIzake 'rasAla vana' se uThAkara dAnA hA dhanyavAdaka pAtra hai| pratyeka rakkhI gaI hai| itihAsapremI aura purAnI bAtoMke jAnane For Personal & Private Use Only
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 ke icchuka dvArA yaha pustaka avazya par3heM aura saMgraha kiye jAneke yogya hai / hara eka lAyabrerI aura pustakAlaya meM isakI eka eka prati rahanI cAhie / antameM hama yaha bhI pragaTa kara denA ucita samajhate haiM ki, yadyapi pustakako bahuta kucha upayogI banAnekA yatna kiyA gayA hai to bhI usameM eka khAsa truTi raha gaI hai, aura vaha janarala iNDeksa ( General Index) kA abhAva hai / arthAt pustakameM aisI koI sAdhAraNa anukramaNikA nahIM lagAI gaI jisameM pustaka bharameM zrAye hue saba prakAra ke nAmoMko akArAdi kramase, pRSThasaMkhyA ke sAtha, darja kiyA hotA / isa prakArakI pustakoM meM aisI eka anukramaNikAkI bahuta bar3I z2arUrata hotI hai; aura usase anusandhAna karanevAloM tathA pustaka se kucha kAma lene vAloMko bahuta kucha lAbha pahu~catA hai aura unakA adhikAMza samaya baca jAtA hai / aisI anukramaNikAke na honekI hAlata meM kabhI kabhI pustaka meM koI kAmakI bAta hote hue bhI vaha kAma nahIM zrAtI / zrAzA hai ki pustakakA dUsarA saMskaraNa nikAlate samaya aura isake dUsare bhAgako prakAzita karate vakta bhI isa viSayakI aura qhAsa taura se dhyAna rakkhA jAyagA aura pustakako aura bhI jyAdaha upayogI banAnekA yatna kiyA jAyagA / 1 [ bhAga 15 sampAdakIya vaktavya / isa zraMkase jainahitaiSIkA nayA varSa prArambha hotA hai - zrarthAt, hitaiSI apane jIvanake 14 ve varSako pArakara aba saharSa 15 ve varSa meM praveza karatA hai| pichale sAla isa patrane apane vratat kyA kucha sevA kI, yaha batalAne kI z2arU rata nahIM hai; sahRdaya pAThaka usase svayaM paricita haiM / hA~, itanA z2arUra kahanA hogA ki gata varSa bImArI, asvasthatA aura presakI gar3abar3a zrAdi kaI kAraNoMse hama hitaiSIke aneka aMkoM ko samaya para nahIM nikAla sake aura isase pAThakoMko kucha pratIkSAjanya kaSTa z2arUra uThAnA par3A hai, jisake liye hameM svayaM kheda hai; to bhI isa bAta para khAsa dhyAnaM rakkhA gayA hai ki pAThakoMko vaise kucha lAbha na hone pAvemaiTarakI dRSTise ve ghATemeM na raheM - aura isaliye hitaiSIkA maiTara barAbara usI DhaGgase pUrA kiyA jAtA rahA hai / vAstavameM, jainahitaiSI koI samAcAroMkA patra bhI nahIM hai jisake samayapara na nikalane se usakI upayogitA naSTa ho jAya, balki yaha eka prakArakA nibandhasaMgraha hai jisake adhikAMza lekhoMko, eka upayogI pustakake taura para, bAra bAra par3hane, manana karane aura pAsa rakhanekI z2arUrata hotI hai| gata varSa kAg2az2a aura chapAIkI kitanI maha~gAI rahI, aura jo abhI taka jArI hai, isase sabhI paricita haiN| aneka patra isI cakkarameM par3akara banda ho gaye aura bahutoM ko apanA mUlya bar3hAnA tathA AkArAdi parivartana karanA pdd'aa| mahAtmA gAMdhIke 'navajIvana' jaise patroMkI bhI - jinakI bahuta kucha grAhaka saMkhyA hai aura jinheM haz2Ara haz2Ara rupaye takakI sahAyatA bhI isaliye prApta hai ki ve kucha logoMko For Personal & Private Use Only
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGka 1-2 sampAdakIya paktanyaM / binA mUlya diye jAya~-prAyaH aisI hI kA natIjA hai / vAstavameM jainahitaiSI. dazA huii| mahAtmAjIko varSa ke bIca meM kisI svArthabuddhise prerita hokara, nijI hI apane patrakA mUlya bar3hAnA par3A aura lAbhake liye nahIM nikAlA jaataa| isameM, jaba usase bhI kAma na calA-ghATA saMpAdaka aura prakAzaka donokI orase, hotA dekhA to patrakI pRSThasaMkhyA bhI kama jo kucha zakti aura samayakA vyaya kiyA karanI pdd'ii| parantu jainahitaiSIne, jisakI jAtA hai vaha saba samAjahitake liye hai-- prAhaka saMkhyA alpa hai, jise bAharase bhI samAjameM U~ce vicAroMkA pracAra karake kisIkI kucha Arthika sahAyatA prApta nahIM use sanmArgakI aora lagAnekI g2araz2ase hai aura jisakI chapAIkA cArja, do eka hai| dekhate haiM, samAja kabataka cetatA aura aMkoMke bAdase hI, 16 rupayeke sthAnameM 22 apane hitaiSIko pahacAnatA hai| hamAre rupaye ho gayA thA-varSa ke bIcameM hI, eka mitrakA yaha anubhava, yadyapi ThIka hai apanA mUlya bar3hAnA ucita nahIM samajhA ki jainiyoM meM acche sAhityako par3hanevAle aura na apave niyata phArmokI saMkhyA- nahIM haiM--unakA prAyaH abhAva hai--to bhI arthAt pRSTha saMkhyAko hI kama kiyaa| itane acche sAhityake par3hanevAloko paidA karaneparabhI samAjane isa patrake sAtha josalUka ke liye upAya bhI yahI hai ki hAni kiyA hai use dekhakara duHkha hotA hai| uThAkara bhI, unameM acche sAhityakA bahutase grAhaka pA~ca pA~ca mahIne taka pracAra kiyA jAya / aura isI liye jaina barAbara khuzIse jainahitaiSI lete rahe hitaiSIkA yaha saba prayatna hai--vaha apanI aura jaba chaThA aMka unake pAsa vI. pI. zaktibhara Arthika hAni uThAkara bhI dvArA bhejA gayA to unhoMne vApasa kara . phirase sevAke liye tayyAra huA hai -diyA; aura itanI bhI prAmANikatA nahIM aura jabataka zakti banI rahegI tabataka dikhalAI ki pA~ca pA~ca aMkoMkI bAbata . barAbara sevA karatA rhegaa| parantu usa mUlyake pandraha pandraha Ane hI bheja diye zaktiko banAye rakhanA adhika kSINa jAya~ / hama nahIM cAhate ki aise bhAiyoMke na hone denA-yaha saba pAThakoMke adhIna nAmoko prakaTa karake samAjameM unheM aura hai| aura isalie jo loga jainahitaiSIse prema bhI jyAdA lajita kiyA jAya--unakI rakhate haiM unheM usake pracAra kA yatna karanA pariNati unake adhIna hai aura hamArI cAhie; qhAsakara aise samayameM jaba ki cittavRtti hamAre adhIna-to bhI itanA kucha ulUka prakRtike andhakArapriya manuSyoz2arUra batalAnA hogA ki aise logoMkI kI nirbala aura vikRta dRSTimeM hitaiSIkA isa kRpAse jainahitaiSIko gatavarSa 600) sumadhura aura hitakara teja bhI nahIM samAtA rupayeke karIba ghATA rahA hai; jaisA ki aura isalie ve usake astakI bhAvanA pichale aMkameM prakAzaka mahodayane z2Ahira kara rahe haiM / aise samayameM jainahitaiSIke kiyA thaa| itanI mahatI hAni uThAkara zubhacintakoMkA bhI kucha kartavya z2arUra bhI jainahitaiSI isa varSa usI utsAhake honA caahie| . sAtha apane pAThakoMkI sevAmeM upasthita pichale sAlake zurUmeM hamane apane ho rahA hai, yaha saba prakAzaka mahodayakI pAThakose yaha prArthanA kI thI ki ve isa udAratA, aura samAjameM U~ce sAhitya bAtakI pUrI koziza rakkheM ki jainahitaiSItathA sadvicAroMko phailAnekI satkAmanA- ke vicAra yathAvat rUpase, saba bhAiyoMke For Personal & Private Use Only
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ anaahtii| [bhAga 15 kAnoM taka barAbara pahu~cate rahe aura unheM raNa kareM aura karAe~, ve saba jainahitaiSIke par3hane ko milate rhe| parantu jAna par3atA vicAroMko phailAnemeM sahAyaka ho sakate hai, isa para kucha dhyAna nahIM diyA gyaa| haiM aura samAjameM bahuta kucha jAprati prataH hameM apane pAThakoMkA dhyAna phirase utpanna kara sakate haiN| isa varSa hitaiSImeM isa ora AkarSita karate haiN| AzA hai, ve jainatattvoMke pratipAdaka aura jainasiddhAntoMz2arUra isa bAra dhyAna deMge aura use ke rahasyakA udghATana karanevAle kucha kAryameM pariNata karanekA bharasaka yatna dUsare mahattvake lekha bhI nikAlanekA hamArA kareMge / jainahitaiSoko apane grAhakoMke vicAra hai; aura usakA prArambha isI bar3hAnekI itanI cintA nahIM haiM jitanI aMkase, 'upAsanA-tattva' nAmake lekha dvArA cintA apane vicAroMkoM phailAkara kiyA gayA hai| AzA hai, ina lekhose 'sadvicArakoMke utpanna karanekI hai| aura jaina-ajaina sabhIko yathArtha vastusthitike isalie, jo loga sthAnIya sabhA sosA- samajhane meM bahuta kucha sahAyatA milegii| iTiyoMmeM jainahitaiSIko par3hakara sunAve, antameM hama apane sahadaya pAThakose dUsaroMko usake par3hanekI preraNA kareM, itanA aura nivedana kara denA z2arUrI samaunheM apanA aMka par3haneke lie deM, jaina- jhate haiM ki pichale sAla jainahitaiSIke hitaiSIke sambandhameM apane sadbhAva pragaTa sampAdana-kAryameM unheM jo jo truTiyA~ kareM, apane iSTa mitrAdikoko usakA mAlUma huI ho athavA jina jina guNaparicaya karAve, asamarthauke pAsa use doSoMkA anubhava humA ho una sabako ve apanI orase binA mUlya bhijavAe~ aura kRpAkara hamAre pAsa.zIghra likha bhejanekA isI taraha usake qhAsa qhAsa lekhoM tathA kaSTa uThAe~, jisase hama unapara vicAra vicAroMko alaga pustakAkAra chapavAkara kara apanI pravRttimeM yathocita pheraphAra unheM binA mUlya yA alpa mUlyameM vita- kara ske| For Personal & Private Use Only
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ naye aura apUrva grantha / bhAratake prAcIna rAjavaMza / hindoM meM itihAsakA eka apUrva grantha isa deza meM pahale jo aneka vaMzoMke bar3e bar3e pratApI, dAnI aura vidyAvyavasanI rAjA mahArAjA ho gaye haiM unake sacce itihAsa hama loga bilakula nahIM jAnate / bahutoM ke viSaya meM hamane to jhUThI, UTapaTAMga kimbadantiyA~ suna rakhI haiM aura bahutoM ko hama bhUla hI gaye haiM / isa grantha meM kSatrapavaMza, haihayavaMza ( kalabura) paramAra vaMza (jisameM rAjA bhoja, maMja, sindhula Adi hue hai), cauhAnavaMza (jisameM prasiddha mahArAja pRthvIrAja hue haiM), senavaMza aura pAlavaMza tathA ina vaMzoM kI prAyaH sabhI zAkhAoMke rAjAoMkA silasilevAra aura saccA itihAsa pramANasahita saMgraha kiyA gayA hai zilAlekhoM, tAmrapatroM, prantha prazastiyoM, phArasI arabI kI tavArIqhoM tathA anya aneka sAdhanoMse bar3e parizramapUrvaka yaha grantha racA gayA pratyeka itihAsapremIko isakI eka eka prati ma~gAkara rakhanI caahie| isameM aneka janavidvAnoM tathA jainadharmapremI rAjAoMkA bhI ullekha hai| lagabhaga 400 pRSThoM kA kapar3e kI jalda sahita prantha hai| mUlya 3) 20 ameke bhAgoMne gupta, rASTrakUTa, Adi vaMzoM ke itihAsa nikaleMge / 1 nayA sUcIpatra | uttamottama hindI pustakoMkA 12 pRSThoM kA nayA sUcIpatra chapakara taiyAra hai| pustaka premiyoM ko isakI eka eka kApI ma~gAkara rakhanA caahiye| mainejara, hindI-mantha-ratnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, po0 giragA~va, bmbii| uttamottama jaina grantha nIce likhI AlocanAtmaka pustakeM vicArazIloMko avazya par3hanI cAhie~ sAdhAraNa buddhike gatAnugatika loga inheM na ma~gAveM / 1 prathaparIkSA prathama bhAga | isameM kundakunda / zrAvakAcAra, umAsvAtizrAvakAcAra aura jinasena trivarNAcAra ina tIna granthoMkI samAlocanA hai / aneka pramANose siddha kiyA hai ki ve asalI jainagrantha nahIM haiM--meSiyoM ke banAye hue hai | mUlya 17 ) 2 graMthaparIkSA dvitIya bhAga / vaha bhadrabAhu saMhitA' nAmaka granthakI vistRta samAlocanA hai| isameM bata lAyA hai ki yaha paramapUjya bhadrabAhu kevalIkA banAyA huA grantha nahIM hai, kintu gvAliyara ke kisI dhUrta bhaTTArakane 16-17vIM zatAbdimeM isa jAlI granthako unake nAmase banAyA hai aura isameM jainadharmase viruddha saiMkar3oM vAle likhI gaI hai| ina donoM pustakoM ke lekhaka zrIyukta bAbU jugulakizorI mustAra haiM 1 mUlya 1 3 darzanasAra / AcArya devasenakA mUla prAkRta grantha saMskRtacchAyA hindI anuvAda aura vistRta vivecana itihAsakA eka mahattvakA grantha hai / isameM zvetAmbara, yApa nIya, kASThAsaMgha, mAthurasaMgha, drAvir3asaMgha, AjIvaka (ajJAnamata) aura vainethika Adi aneka matakI utpatti aura unakA svarUpa batalAyA gayA hai / bar3I khoja aura parizrama se isakI racanA huI hai| nakalI aura asalI dharmAtmA / zrIyuta bAbU sUrajabhAnujI vakIlakA likhA huA sarva sAdhAraNopayogI sarala upanyAsa / DoMgiyoM kI bar3I pola kholI gaI hai| mUlya II). AtmAnuzAsana / bhagavAn guNabhadrAcArya kA bana yA huA yaha grantha pratyeka jainIke svAdhyAya karane yogya hai| isameM jainadharma ke asalI uddezya zAntisukhakI ora AkarSita kiyA gayA hai| bahuta hI sundara racanA hai| Ajakalako zuddha hindImeM hamane nyAyatIrtha nyAyaNAstrI paM0 vaMzIdharajI zAstrI se isakI TIkA likhavAI hai aura mUlasahita chapavAyA hai| jo jainadharma ke jAnane kI icchA rakhate haiM, una ajaina mitroMko bheMTa dene - yogya bhI yaha grantha hai / mUlya 2) yuktyanuzAsana saTIka / mANikacandra jaina granthamAlAkA 15vA~ grantha chapakara taiyAra ho gyaa| isake mUlakartA bhagavAn samantabhadra aura saMskRtaTIkA ke kartA AcArya 'vidyAnandi haiM / yaha bhI devAgamakI bhA~ti stutyAtmaka hai ora yuktiyoM kA bhAgaTAra hai| abhI taka yaha grantha durlabha thA / pratyeka bhaNDAra meM isakI eka eka prati avazya rahanI cAhiye / mUlya III) For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ Reg. No. A. niymsaar| 4 kSatracUr3AmaNi, vAdIbhasiMhakRta / mU0 1) bhagavatkundakundAcAryakA yaha bilakula hI aprasiddha. 5 yazodharacarita, vAdirAjakRta / muu0||) grantha hai| loga isakA nAma bhI nahIM jAnate the| bar3I caracA-samAdhAna / paM bhUdhara mizra kRta / bhASA muzkilase prApta karake yaha chapAyA gayA hai| nATaka samaya- kA naya grantha / hAlahI meM chapA hai / mUlya 2 / / ) sAra Adike samAna hI isakA bhI pracAra honA cAhie / ___ mainejara, jainagrantha-ratnAkara kAryAlaya, mUla prAkRta, saMskRtacchAyA, prAcArya padmaprabhamaladhAri devakI hArAbAga, bmbii| saMskRta TIkA aura zrIyuta zItalaprasAdajI brahmacArIkRta sarala bhASATIkAsahita yaha chapAyA gayA hai| adhyAtmapremiyoMko avazya svAdhyAya karanA cAhie / mUlya 2) do ru0 / bambaIkA mAla / nayacakra sNgrh| bambaIkA saba tarahakA mAla-kapar3A, kirAnA, sTezayaha ukta granthamAlAkA 16vA~ grantha hai / isameM devasena- narI, pItala, tA~bA, davAiyA~, tela, sAvuna Adi-- hamase sarikRta prAkRta nayacakra (saMskRtacchAyAsahita) aura AlA5 mNgaaie| bhAla dasa jagaha jA~cakara bahuta sAvadhAnI aura paddhati tathA mAilla dhavalakRta dravyasvabhAvaprakAza (chAyA ImAnadArIke sAtha bhejA jAtA hai| cauthAI rupayeke lagabhaga sahita) ye tIna grantha chape haiN| bhUmikA par3ane yogya hai. pezagI bhejanA cAhiye / eka bAra vyavahAra karako dekhiye / taiyAra ho gayA / mUbhya (14) nanhelAla hemacanda jaina, kamozana ejeNTa, pArzvapurANa bhaassaa| candAbAr3I, po. giragA~va, bambaI / kavivara bhUdharadAsajIkA yaha apUrva grantha dUsarI kA chapAyA gayA hai| isakI kavitA bar3I hI manohAriNI hai| jarUrata / jainiyoM ke kathAgranthoM meM isase acchI aura sundara kaa| hameM 'jainasiddhAntabhavana' ArAke liye do eka acche Apako aura kahIM na milegii| vidyArthiyoM ke liye bhI vahaH / lekhakoMkI jarUrata hai jo devanAgarI akSaroM meM sundara, sAphaupayogI hai| zAstrasabhAoM meM bA~caneke yogya hai| bahu aura zIghratAke sAtha nakalakA kAma kara skeN| vetana yoravasundaratAse chapA hai / mUlya sirpha 1) ru0 / tAnusAra diyA jAyagA; aura vetana na lekara ujarata para kAma karanevAloMko ujarata para rakkhA jaaygaa| jo bhAI - kathAmeM jainsiddhaant| AnA cAheM unheM apanI yogyatA aura likhAIkA paricaya eka manoraMjaka kathAkedvArA jainadharmakI gUr3ha karma-philA ___ dete hue hamase zoghra patra vyavahAra karanA caahiye| sAtha hI saphIko saralatAse samajhanA ho aura eka bar3hiyA kAvyakA gRha bhI likhanA cAhiye ki ve kamasekama kisa vetana para Ananda lenA ho to AcArya siddharSike banAye hue 'upa - hai aura yadi ujarata para kAma karanA cAheM to mitibhavaprapacAkathA, nAmaka saMskRta granthake hindI unakI likhAIkI dara kyA hogii| anuvAdako avazya pddh'iye| anuvAdaka zrIyuta nathUrAma jina bhAiyoko paM0 sItArAmajI zAstrI nAmake premii| mUlya prathama bhAgakA ) aura dvitIya bhAgakA / / lekhakakA patA mAlUma ho unheM kRpAkara hameM usase sacita jainasAhityameM apane DhaMgakA yahI eka grantha hai| karanA cAhiye aura unataka bhI yaha samAcAra pahu~cA denA saMskRta grantha / caahiye| unhone pahale bhI bhavanameM kAma kiyA hai| 1 jIvandhara campU , kavi haricaMdrakRta / mU0 1 // nirmalakumAra, 2 gadyacintAmaNi, vAdIbhasiMhakRta / mU02) cakrezvarakumAra, 3 jIvandharacarita, guNabhadrAcAryakRta / mU01) aaraa| Printed & Published by G. K. Gurjar at Sri Lakshini Narayan Press, Jatanbar, Benares City, for the Proprietor Nathuram Premi of Bombay. For Personal & Private Use Only