Book Title: Anjana Pavananjaynatakam
Author(s): Hastimall Chakravarti Kavi, Rameshchandra Jain
Publisher: Gyansagar Vagarth Vimarsh Kendra Byavar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090049/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .034340. . . 249498033 . 29. ganA pavana nanAmuM AvWAVE90.y3.yovovs AANexonx0. 00AMLI VINACEATOR KANAMA PANASON 3 pAvana AzIrvAda pUjya muni zrI 108 sudhAsAgarajI mahArAja kSullaka zrI 105 gambhIrasAgarajI mahArAja tathA kSullaka zrI 105 dhairyasAgarajI mahArAja ISBN 81-87382 hindI anuvAda DaoN. ramezacanda jaina, ema. e., pI. eca.DI. DI, liT , jainadarzanAcArya adhyakSa, saMskRta vibhAga vartamAna kaoNleja, bijanaura, u. pra. prakAzaka THERE: PARATI 2411568HISATION AcArya jhAlasAlAra vAlArtha vimarthA kenda ASHRAMANANHADAR. -:12 sAdhAjJAnasAgAravAgatha vimarza kena byAvara RatanARE Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya === ciraMtana kAla se bhArata mAnasa samAja ke liye mUlyavAna vicAroM ko khAna banA huA hai| isa bhUmi se prakaTa AtmavidhA evaM tatva jJAna meM sampUrNa vizva kA nava udAtta dRSTi pradAna kara use patanomukhI hone se bacAyA hai / isa deza se eka ke bAda eka prANavAna pravAha prakaTa hote rahe / isa prANavAna bahUmUlya pravAhoM kI gati kI aviralatA meM jainAcAryoM kA mahAna yogadAna rahA hai| unnIsavIM zatAbdI meM pAzcAtya vidvAnoM dvArA vizva ko Adima samyatA aura saMskRti ke jAnane ke upakrama meM prAcIna bhAratIya sAhitya kI vyApaka khojabIna evaM gahana adhyanAdi kArya sampAdika kiye gye| bIsavIM zatAbdI ke Aramya taka prAcyavAGmaya kI zodha, gannauja va adhyayana anuzIlanAdi meM aneka jaina-ajaina vidvAna bhI agraNI hue / phalata: isa zatAbdI ke madhya taka jainAcArya virajita aneka aMdhakArAcchAdika mUlyamAna anvarala prakSA meM ATe meM : jIvana kI yugona samasyAoM ko sulajhAne kA apUrva sAmarthya hai| vidvAnoM ke zodha-anusaMdhAna-anuzIlana kAryoM ko prakAza meM lAne hetu aneka sAhityaka saMsthAe udita bhI huI, saMskRta, hindI, aMgrejI, gujarAtI Adi bhASAoM meM sAhitya sAgara avagAhanarata aneka vidvAnoM dvArA nayasAhitya bhI sRjita huA hai, kintu jainAcArya-virajipta vipula sAhitya ke sakala granthoM ke prakAzanArtha anuzIlanArtha Thakta prayAsa payApta nahIM haiM / sakala jaina vApaya ke adhikAMza grantha aba bhI aprakAzita haiM, jo prakAzita bhI hai to zodhArthiyoM ko bahuparizramopAnta bhI prApta nahIM ho pAte haiM / aura bhI aneka bAdhAyeM samasyAe~ jaina granthoM ke zaudha-anusandhAna prakAzana ke mAga meM hai, ata: samasyAoM ke samAdhAna ke sAtha-sAtha vividha saMsthAoM-upakramoM ke mAdhyama se samekita prayAsoM kI AvazyakatA eka lambe samaya se vidvAnoM dvArA mahasUsa kI jA rahI thii| rAjasthAna prAnta ke mahAkavi bhUrAmala zAstrI (A. jJAnasAgara mahArAja) kI janmasthalI evaM karma sthalI rahI hai / mahAkava ne cAra-cAra saMskRta mahAkAvyoM ke praNayana ke sAtha hindI saMskRta meM jaina darzana siddhAnta evaM adhyAtma ke lagabhaga 24 granthoM kI racanA karake avaruddha jaina sAhityabhAgIrathI ke pravAha ko pravartita kiyA / yaha eka vicitra saMyoga kahA jAnA cAhiye ki rasasiddha kavi kI kAvyassa dhArA kA pravAha rAjasthAna kI marudharA se huA / isI rAjasthAna ke bhAgya se bhramaNa paramparonAyaka santaziromANI AcArya vidyAsAgara jI mahArAja ke suziSya jinavANI ke yathAtha udghoSaka, aneka aitihAsika upakramoM ke samartha sUtradhAra, adhyAtmayogI yuvAmanISo pU. munipuMgava sudhAsAgara jI mahArAja kA ahA~ padArpaNa huA / rAjasthAna kI dharA para rAjasthAna ke amara sAhityakAra ke samaprakRtitya para eka akhila bhAratIya vidvata saMgoSThI sAgAnera meM dinAMka 9 jUna se 11 jUna, 1994 tathA ajamera nagara meM mahAkavi mahanIya kRti "vIrodaya"mahAkAvya para akhila bhAratIya vidvat saMgoSThI dinAMka 13 se 15 akTUbara 1994 taka Ayojita huI va isI suavasara para di. jaina samAja, ajamera ne AcArya jJAnasAgara ke sampUrNa 24 grantha munizrI ke 1994 ke cArtumAsa ke daurAna prakAzita kara/lokArpaNa kara abhUtapUrva aitihAsika kAma karate zruta kI mahat prabhAvanA kI / pU. muni zrI ke sAnidhya meM Ayojita ina saMgoSThiyoM meM mahAkavi ke kRtitva para anuzIlanAtmaka AlocanAtmaka, zodhapatroM ke vAcana sahita vidvAnoM dvArA jaina sAhitya ke zodha kSetra meM Agata aneka samasyAoM para cintA vyakta kI gaI tathA zodha chAtroM ko chAtravRtti pradAna karane, zodhArthiyoM ko zodha viSaya sAmagrI upalabdha karAne, jJAnasAgara vAGmaya sahita sakala jaina Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA para prakhyAta adhikArI vidvAnoM dvArA nibandha lekhana - prakAzanAdi ke vidvAnoM dvArA prastAva Aye / isake anantara mAsa 22 se 24 janavarI taka 1995 meM vyAvara (rAja.) meM munizrI ke saMgha sAnidhya meM Ayojita 'AcArya jJAnasAgara rASTrIya saMgoSThiI" meM pUrva prastAvoM ke kriyAndhana kI joradAra mAMga kI gaI tathA rAjasthAna ke amara sAhityakAra, siddhasArasvata mahAkavi bra. bhUrAmala jo ko sTecyU sthApanA para bhI bala diyA gayA, vidvat goSThiI meM ukta kAryoM ke saMyojanArtha DaoN. ramezacandra jaina bijanaura aura paTo saMyojaka canA gayA / manizrI ke AzISa se byAvara nagara ke aneka udAra dAtAroM ke ukta kAryoM hetu mukta hRdaya se sahayoga pradAna karane ke 'bhAra vyakta kiye / pU. munizrI ke maMgala Azidha se dinAMka 18.3.95 ko trailokya tilaka mahAmaNDala vidhAna ke zubhaprasaMga para seTa campAlAla rAmasvarUpa kI nasiyoM meM jayodaya mahAkAvya (2 khaNDI meM) ke prakAzana saujanya pradAtA Ara. ke. mAbalasa kizanagar3ha ke ratanalAla kaMvarIlAla pATano zrI azoka kumAra jI evaM jilA pramukha zrImAn pukharAja pahAr3iyA, pIsAMgana ke karakamaloM dvArA isa saMsthA kA zrIgaNeza AcArya jJAnasAgara vAgartha vimarza kendra ke nAma se kiyA gayA / ___AcArya jJAnasAgara vAgartha vimarza kendra ke mAdhyama se jainAcArya praNota granthoM ke sAtha jaina saMskRti ke pratipAdaka granthoM kA prakAzana kiyA jAvegA evaM AcArya jJAnasAgara vAGmaya kA vyApaka mulyAMkana-samIkSA-anuzIlanAdi kArya karAye jAyeMge 1kendra dvArA jaina vidyA para zodha karane vAle zodhArthI chAtra hetu 10 chAtravRttiyoM kI bhI vyavasthA kI jA rahI haiM / kendra kA artha prabandha samAja ke udAra dAtAroM ke sahayoga se kiyA jA rahA hai / kendra kA kAryAlaya seTha campAlAla rAmasvarUpa kI nasiyoM meM prArambha kiyA jA cukA hai / samprati 10 vidvAnoM ko vividha viSayoM para zodha nibandha likhane hetu prastAva bheje gathe, prasannatA kA viSaya hai 25 vidvAna apanI svIkRti pradAna kara cuke hai tathA kendra sthApanA ke prathama mAsa meM hI nimna pustakeM prakAzita kI - prathama puSpa -' itihAsa ke panne AcArya jJAnasAgara jI dvArA racita dvitIya puSpa - hita sampAdaka AcArya jJAnasAgarajI dvArA racita tRtIya puSya - tIrtha pravartaka munizrI sudhAsAgarajI mahArAja ke pravacanoM kA saMkalana caturthaM puSpa .. jaina rAjanaitika cintana dhArA DaoN. zrImatI vijayalakSmI jaina paMcama puSpa - aJjanA padhanaMjayanATakam saMskRta bhASA meM hamtimala dAga racA gayA hai| jisakA hindI anuvAda DaoN. ramezacanda jaina- bijanaura dvArA kiyA gayA hai / yaha anuvAda .. Adhunika hindI sarala bhASA meM kiyA gayA haiN| astu / aruNa kumAra zAstrI, byAvara Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' zrI vItarAgAya nmH| prastAvanA digambara jaina aitihAsika kathAoM ke AdhAra para saMskRta nATakoM kI racanA karane vAloM meM pakakAra hastimalla kA prathama sthAna hai / unhoMne aneka nATakoM ko racanA kI hogI, kintu vartamAna meM maithilI kalyANa, vikrAnta kaurava, aJjanA pavanaMjaya aura subhadrA (nATikA) ye cAra nATaka hI prApta hote haiM / kucha logoM ke anusAra unhoMne 'arjunarAja nATaka ' nAmaka eka anya nATya grantha kI racanA kI thI / bharatarAja aura meghezvara nAmaka nATaka bhI inake dvArA race gae kahe jAte haiM / tathApi inake lekhaka kA nAma hastimalla ke sthAna para hastimallaSeNa chupA huA hai / cuki hastimallaSeNa nAmaka dUsare nATakakAra kA patA aba taka nahIM calA hai, isalie ye nATaka inhIM hastimalla dvArA likhita honA cAhie / vikrAnta kauratra kA dUsarA nAma nAyaka meghezvara (jayakumAra) ke kAraNa meghezvara ho sakatA hai| hastimalla kannar3a aura saMskRta ke praur3ha vidvAna the / kannaDa AdipurANa kI bhUmikA meM kavi ne apane Apako 'ubhayabhASAkavi cakravatI' kahA hai / hastimalla dvArA likhita zrIpurAma ko aka prati kA. u.maratA yA bhI / hastimAla kA samaya - hastimalla ke samaya kI avavi naudoM zatAbdI IsvI se pUrva kI nahIM ho sakatI; kyoMki nauvIM zatAbdI meM hue AcArya jinasena ke AdipurANa ke AdhAra para hastimAla ne vikrAntakaurava nATaka aura subhadrA nATikA ko racanA kI thI ? ___ hassimalla ke samaya kI uttarAdhi caudahavIM zatAbdI mAnI jA sakatI hai; kyoMki ayyapArya ke jinandrakalyANabhyudaya meM hastimalla kA ullekha hai / jinendra kalyANAbhyudaya kI racanA zaka saMvat 1241 (vi. saM. 1376) meM pUrNa huI thI / __ sva. nAthUrAma premI kA kahanA hai ki zrI jugalakizora mukhtAra ne brahmamUri ko 5vIM zatI kA vidhAna mAnA hai, brahmasUri hastimalla ke pautra ke pautra the / brahmasUri hastimalla ke 100 varSa bAda hue hoMge / ata: hastimalna 14vIM zatI meM hue hai / DaoN. jyotiprasAda jaina ne hastimalla kA samaya 1250 svIkAra kiyA hai / hastimalla dvArA racita aMjanApavanaMjaya nATaka kI eka hastalikhita prati meM nATaka kI samApti ke pazcAt prabhendumuni ko namaskAra kiyA gayA hai, isI prakAra samudra nATikA kI do pANDulipiyoM kI prazasti meM prabhendu muni kA ullekha vartamAna kAla kI laT lakAra meM 1. DaoN. kanchedIlAla jaina zAstrI:rUpakakAra hastimala : eka samIkSAtmaka adhyayana pR. 33 2. meghezvaroM'pi vismArayati guNAna somaprabhamya - vikrAnta kaurava pR. 24 3. ityubhayabhASA cakravartI hastimallaviracita pUrvapurANa mahAkathAyAM dazama parvam / 4, kannaDa prAntIya tADapatrIya grantha sUcI pR. 148-149. 5. jaina sAhitya aura itihAsa pR. 265 6. The Jain sources of history of ludia page 228 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| san 1133 meM viSNuvarddhana rAjA ko patnI zAntalA ne samAdhimaraNa kiyA thA, usa samaya prabhendu yA prabhAcandra upasthita the / hastimalla ne unheM yogirAT kahA hai / usa samaya ve vRddha ho gae hoNge| isa prakAra hastimalla kA janma lagabhaga 1160 I. honA cAhie / ayyapA nAmaka vidvAna ne jo pratiSThA pATha zaka saMvat 1241 (I. 1320 ) meM likhA thA, usameM unhoMne Arambhika prazasti meM paM. AzAvara aura hastimalla kA ullekha kiyA hai| isa prakAra hastimalla AzAdhara ke samakAlIna mAne jA sakate haiN| paM. AzAdhara kA antima grantha anagAra dharmAmRta hai, jo saMvat 1300 (1244 I.) meM samApta huA thA / hastimala kA janma sthAna brahmasUri ke pratiSThA sAroddhAra ko prazasti se tIrthahalli kA paricaya diyA gayA hai| isake AsapAsa hastimalla kA nivAsa honA caahie| yaha sthAna hummaca ho sakatA hai / prazasti ke meM guDipatana dvIpa ke nAma se isa sthAna kA ullekha huA hai / yahA~ vRSabhezvara mandira thA / hummaca meM bIra sAntara yA sAntara vaMzI rAjAoM dvArA 17vIM zatI ke aneka mandira haiN| unameM jaina maTha ke samIpa kA AdinAtha (vRSabhezvara ) kA mandira vizeSa ullekhanIya hai / sAntara aMzI jinadatta ke putra tolapuruSa vikrama sAntara hummaca me~ eka vasadi banavAyI thI, usameM bhagavAn bAhubali kI mUrti pratiSThita karAyI thI, usa vasadi kA nAma guDDu ( yA guDai) thA / = aMjanA pavanaJjaya nATaka ko prazasti meM likhA gayA hai ki hastimalla karnATaka kI bhUmi meM saMtaragama meM rahate the aura vaha santaragama jainAgAroM se yukta thA / vaMza paramparA I hastimalla govinda ke putra the| govinda kA ullekha unhoMne cAroM nATakoM kI prastAvanA meM kiyA hai / unako vidvattA kA sUcaka bhaTTAra, bhaTTAraka, bhaTTa yA svAmI zabda nAma ke pUrva jur3A huA hai / govinda prArambha meM jaina nahIM the| ye samantabhadrAcArya ke devAgama stotra ko sunakara jaina hue the / govinda vatsagotrIya the| vikrAnta kaurava ko prazasti ke anusAra ve 63 zalAkA puruSoM ke caritra kA varNana karane vAle uttarapurANa ke raciyatA guNabhadra ko paramparA meM utpanna hue thre | guNabhadra AcArya jinasena ke ziSya the| jinasena ke guru bahuta vidvAn vIrasena the / vIrasena AcArya samantabhadra ke do pradhAna ziSya zivakoTi aura zivAyana kI AdhyAtmika paramparA meM utpanna hue the / isa prakAra hastimalla kI guru paramparA AcArya samantabhadra taka jAtI hai / haslimalla ke pitA ke sudUra pUrvavartI guru samantabhadra the / hastimalla apane pitA ke chaha putroM meM eka the| vikrAnta kaurava ko antima prazasti se jJAta hotA hai ki ve sabhI dAkSiNAtya the / sabhI kavi aura vidvAna the| unake nAma ye haiM zrI kumAra kavi, satyavAkya, devaravallabha, udayabhUSaNa, hastimalla aura varddhamAna / aJjanA jaya tathA maithilIkalyANa kI prastAvanA tathA cAroM nATakoM ke anta kI puSpikA meM hastimalla ke bhAIyoM ke viSaya meM vahI sUcanA dI gayI hai| maithilI kalyANa nATaka kI prastAvanA ke anusAra satyavAkya ne zrImatI aura dUsarI kRtiyA~ likhI / zaraNyapura pANDya rAjA ke dvArA chor3e hue eka matavAle hAthI ko apanI AdhyAtmika zakti se vaza meM karane ke kAraNa hastimalla yaha nAma pdd'aa| vikrAnta kaurava ke prathama aGka Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke cAlIsaveM padma meM kahA gayA hai ki hAthI se muThabher3a meM jItane se pANDya rAjA ne sau zlokoM meM unakI upalabdhi kA guNagAna kara gauravAnvita kiyA / isa prakAra lekhaka kI upAdhi hastimalla thI / isa bAta kA patA nahIM calatA ki hAthI ko parAjita karane se pUrva unakA asalI nAma kyA thA ? ayyapArya ne hAthI sambandhI ghaTanA kA ullekha jinendra kalyANa campU meM kiyA hai / nemicandra yA brahmasUri ke pratiSThAtilaka ke anusAra hastimala apane virodhI rUpI gajoM ko parAjita karane vAle siMha the| isase yaha bAta sandehAspada lagatI hai ki hastimalla nAma pAgala hAthI ko vaza meM karane ke kAraNa par3A thA, apitu isase yaha dyotita hotA hai ki zAstrArthoM meM suprasiddha virodhI vidvAnoM ko parAjita karane ke kAraNa ye hastimalla khlaae| apane kucha nATakoM ko prastAvanA meM hastimalla ne atyadhika AtmazlAghA kI hai / ve apane Apako sarasvatI kA svayaMvRta pati tathA kavizreSTha kahate haiM / maithalo kalyANa nATaka meM unake bar3e bhAI satyavAkya unheM kavitA sAmrAjya lakSmIpati kahate haiM / aJjanA pavanaJjaya ke anta meM eka padya hai, jahA~ lekhaka ko kavicakravartI kahA gayA hai / maithalI kalyANa nATaka kI prazasti meM unheM vijita viSaNa buddhi sUkti ratnAkara aura dikSu prathita vimalakIrti kahA gayA hai| eka padya meM unheM 'sUktiratnAkara' nAma ko prApta kahA gayA hai| ayyapArya haslimalla ko azeSakavirAja cakravartI kahate haiN| ina saba vizeSaNoM se spaSTa ghosita hotA hai ki hastimalla ko unake samakAlIna aura pazcAdvartiyoM dvArA kyA pratiSThA prApta thI / . . pratiSThA tilaka ke racalitA brahmasUri (yA nemIcandra) jo ki hastimalla ke vaMza se sambandhita hai, ke anusAra hastimalla ke eka putra thA, jisakA nAma pAzvaM paNDita thA / zrImanoharalAla zAstrI kA kahanA hai ki rAjAvalI kathA ke anusAra hastimala ke aneka putra the, jinameM pAravaMpaNDita sabase bar3e the / unake eka ziSya kA nAma lokacAlArya thA / kisI kAraNa pArzva paNDita hoyasala rAjya ke antargata chatratrayapurI meM apane sambandhiyoM ke sAtha jAkara rahane lage / unake tIna putra the candrama, candranAtha tathA vaijavya 1 candranAtha aura usakA parivAra hemAcala meM rahA, jabaki anya bhAI anyatra cale gae / brahmasUri candrapa ke pautra the / candrapa hastimalla ke patra the / hastimalla gRhastha the, ve muni nahIM hue the / nemicandra ke pratiSThAtilaka meM unheM gRhAzramI kahA hai / / aJjanApavanaMjaya nATaka kI kathAvastu isa nATaka meM vidyAdhara rAjakumArI aJjanA kA svayaMvara tathA usakA vidyAdhara rAjakumAra patranaMjaya ke sAtha vivAha varNita hai / una donoM ke hanumAna kA janma hotA hai| prathama aGkamahendrapura meM aJjanA ke svayaMvara kI taiyArI ho rahI hai / vidyAdhara rAjA prahlAda ke putra nAyaka pavanaMjaya ne eka bAra nAyikA aJjanA ko dekhA thA aura vaha usase prema karane lagA thA / aJjanA apano sakhI vasantasenA aura paricArikA madhukarikA tathA mAlatikA ke sAtha praveza karatI hai / unako bAtacIta kA viSaya AgAmI svayaMvara aura usakA pariNAma hai / bAlikAyeM eka kRtrima svayaMvara kA abhinaya karatI haiM, jisakA pariNAma yaha hotA hai ki vasantamAlA, jo ki aJjanA kA abhinaya kara rahI hai, pavaJjaya banI huI aJjanA ke gale meM mAlA pahinA detI hai| pavanaJjaya, jo ki apane mitra prahasita (vidUSaka) ke sAtha isa dRzya ko chipakara dekha rahA thA, ava Age A jAtA hai aura aJjanA kA hAtha pakar3a letA hai, kintu aJjanA kI mA~ use snAna ke lie bulA letI hai aura vaha apanI sakhiyoM ke sAtha calI jAtI hai| pavanaMjaya aura vidUSaka bhI bhojana karane cale jAte haiM / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya aGka svayaMvara ho cukA hai tathA anjanA pavanajaMya ko apane pati ke rUpa meM varaNa kara letI hai / vivAha ke bAda aJjanA tathA usakI sakhI ghasantamAlA pavanaMjaya ke pitA rAjA prahalAda ko rAjadhAnI Adityapura meM AtI haiM, unakA yathocita Adara hotA hai| pavanaMjaya aura aJjanA pramadavana meM vakulodyAna meM bhramaNa karate haiN| una donoM meM premAlApa hotA hai / pavanaMjaya ko apane pitA prahAda ke mantrI vijayazarman se yaha jJAta hotA hai ki rAjA prasAda varuNa ke viruddha yuddha karane ke lie prayANa karane vAle haiN| varuNa, rAvaNa dakSiNa samudra meM sthita laGkA ke rAjA rAvaNa kA zatru hai aura pazcima samudra meM ThaharA huA hai / usane rAvaNa ke do senAnAyakoM ko bandI banA liyA hai| donoM senAnAyakoM ko chur3Ane ke lie rAvaNa kI prArthanA para prahalAda ko jAnA hai / unakI icchA hai ki unakI anupasthiti meM pavanaMjaya ko rAjadhAnI kI rakSA karanA hai, kintu anta meM pavanaMjaya svayaM ko varuNa ke viruddha prayANa karane hetu taiyAra kara lete haiM / tUtIya aGka varuNa aura pavanaJjaya meM cAra mAha se yuddha ho rahA hai| pavanaMjaya varuNa ko zIghra aura acAnaka harAne ke lie dhIre dhIre yuddha kara rahe haiN| unheM AzaGkA hai ki rAvaNa ke donoM senAnAyakoM kA jIvana khatare meM na par3a jAya / pavanaMjaya dina para apanI senA kA nirIkSaNa karane ke bAda kumudratI tIra para vizrAma kara rahe haiM / candramA pUrva meM udita ho rahA hai / pavanaMjaya eka cakrayAkI ko dekhate haiM, jo ki cakravAka ke viyoga meM vyAkula ho rahI hai / tatkAla unheM amana ko yAda A jAtI hai / vaha prema ke kAraNa bahuta vyAkula ho jAte haiM / anta meM ve zIghra hI vijayAI parvata para jAkara aMjanA se zIghra hI usake mahala meM gupta rUpa se milane kA nizcaya kara lete haiM / eka vimAna meM baiThakara ve Adityapura pahu~cate hai aura vahA~ aMjanA ke mahala meM praviSTa ho rAtri usake sAtha bitAte haiM tathA dUsare dina prAta:kAla yuddhabhUmi meM lauTa Ate haiN| caturtha aGka ___ vasantamAlA ke svAgata kadhana tathA ketumatI kI paricArikA yuktimatI ke sAtha usakI bAtacIta se hameM jJAta hotA hai ki pavanaMjaya ko aMjanA se gupta rUpa se mile hue cAra mAha bIta gae haiM / aMjanA meM garbha ke lakSaNa prakaTa hone lage haiN| donoM pavanaMjaya kI mAM ketumatI kI pratikriyA ke viSaya meM cintita haiM / ve AzA karatI hai aura prArthanA karatI hai ki ketumatI aMjanA ke prati krUra aura kaThora nahIM hogI / vasantamAlA garbha kA aucitya siddha karane ke lie yuktimatI se pavanaMjaya ke cAra mAsa pUrva Akara cale jAne kI bAta batA detI haiM / ketumatI padhanaMjaya ke Ane kA vizvAsa na karake aJjanA ko zarAbI krUra bhairava ke dvArA nirvAsita karA detI hai aura usake pitA rAjA mahendra ke yahA~ bhijavA detI hai, kintu aMjanA ko jo sAJchana lagAkara bhejA thA, usake kAraNa vaha pitA ke yahA~ na jAkara mArga meM bhUSakhATa vIthi meM utara jAtI hai / krUra bhairava se kaha detI hai ki tuma kaha denA ki hama mahendrapura meM chor3a Aye hai aura hama yahA~ cale jAyege / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama aMka pavanaMjaya anta meM varuNa ko parAjita kara rAvaNa ke donoM senAnAyaka khara aura dUSaNa ko mukta karA dete haiM / varuNa ke sAtha maitrI kI sandhi kara pavanaMjaya vidyAdharoM ke sAtha vijayAI ko lauTa rahe haiM / paSanaMjaya aura viduSaka vijayAddha para Akara apane vimAna se rajatazikhara para utarate haiM / pavanaMjaya ko apanI mA~ yuktimatI, jo ki unakA svAgata karane ke lie AyI tho, se patA calatA hai ki aMjanA garbhavatI hai aura apane mAtA-pitA ke sAtha rahane ke lie mahendrapura gaI hai | pavanaMjaya aba sarvaprathama mahendrapura jAkara aMjanA se milane kA nizcaya karatA hai / kAlamegha nAmaka hAthI para savAra hokara pavanaMjaya aura vidUSaka mahendrapura kI ora prasthAna karate haiM / rAste meM ghe sarovaNasarasI ke kinAre Thaharate haiM / sarovaNasarasI nAbhigniI para sthita hai / pavanaMjaya ko eka vanacara tathA usakI pallI milatI hai / unake barNana se ve nizcaya karate haiM ki aMjanA aura vasantamAlA eka bhayAnaka dikhAI dene vAle vyakti ke sAtha mahendrapura kI ora gaI haiM / yaha vyakti ketumatI ke nirdezAnusAra unheM mahendrapura le jAnA cAhatA thA / aMjanA ne apane mAtA-pitA ke yahAM jAne se manA kara diyA tathA vanya kSetra meM rahanA pasanda kiyA / vaha aura usakI sakhI mAtaGga mAlinI bana meM praviSTa ho gaI haiM / yaha sunakara pavanajaya mUrchita ho jAtA hai| punaH cetanA Ane para vaha apanI priya patnI ke lie bilApa karatA hai / vaha atyadhika tanAvagrasta ho jAtA hai aura usI vana meM praviSTa hotA hai, jahA~ aMjanA gayI hai| vaha vidUSaka ko vijayAI parvata se vidyA gare ko aMjanA kI khoja ke lie bulAne hetu bhejatA hai / vaha apane hAtho kAlamegha ke sAtha gahana vana meM praviSTa ho jAtA hai| chaThA aGka gandharvarAja maNicUDa tathA usakI patnI ratnacUddhA se jJAta hotA hai ki aMjanA unake saMrakSaNa meM raha rahI hai tathA usane eka putra ko janma diyA hai / vaha apane pati ke viyoga ke kAraNa atyadhika duHkho hai / pavanaMjaba, jo ki aMjanA ke viyoga meM pAgala ho gayA hai, mAGgamAlinI vana meM ghUma rahA hai| vaha cetana aura acetana sabhI vastuoM se aMjanA kA samAcAra dene kI prArthanA karatA hai / kisI jAnakArI ke abhAva meM atyadhika hatAza hokara vaha kisI candana vRkSa ke nIce baiTha jAtA hai / usakI vANI avaruddha ho gayI hai tathA A~kheM A~suoM se bhIgI huI haiM tathA mana atyadhika ghabar3AyA huA aura tanAvagrasta hai / pratisUrya, jise prahalAda ne pavanaMjaya kI khoja meM bhejA thA, use makaranda vATikA ke kinAre kI latAoM ke bIca pAte haiM ! vaha gaharA dhyAna lagAe hue thA, usake netra banda the tathA zarIra bhAvanAoM ke kAraNa romAJcita ho rahA thA / pratisUrya yaha nizcaya kara letA hai ki sthiti meM kevala aMjanA hI pavanaMjaya ko prasanna kara sakatI hai tathA usakI cetanA vApisa A sakatI hai| ata; vaha ghara vApisa AtA hai tathA aMjanA aura vasantamAlA (jo ki usake sAtha raha rahI thIM) ko bhejatA hai / candana latAoM ke madhya praviSTa hue pavanaMjaya ko dekhakara aMjanA usake samIpa zIghratA se jAkara usakA Alamina kara letI hai / evanaMjaya aMjanA ko dekhakara atyadhika prasatra hotA hai / pratisUrya jo ki maNicUr3a ko pavanaMjaya ke milane kA samAcAra dene gayA huA thA, aba yavanaMjaya se milane AtA hai / pavanaMjaya apanI priya patnI ke mAmA se milakara atyadhika prasanna hote haiN| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taka pahu~ca jAte haiM, kintu unake mitra prahasita unheM roka lete haiM / patranaMjaya aMjanA se ghRNA karane lagate haiM tathA aMjanA ke sAtha a nAvita zAhI ro raha karaNa tathA apane nagara ko vApisa A jAte haiM / ___ apane pitA tathA rAjA mahendra ke bAra-bAra anurodha para ve aMjanA sundarI se vivAha karane kA nizcaya karate haiM, kintu vivAha ke bAda aMjanAsundarI ko mAra dene kA ve mana hI mana nizcaya kara lete haiM / aMjanAsundarI ke prati ghRNA ke kAraNa ve usase 22 varSa vimukha rahate haiM / aMjanA duHkha sahana karatI rahatI hai / yahA~ taka ki jaba ve varuNa ke prati yuddha ke lie prasthAna karane lagate haiM, taba aMjanA unheM vidA karane AtI hai, kintu ve use pharakAra kara usakA tiraskAra karate haiM / pavanaMjaya kA aMjanA ke prati yaha dRSTikoNa pAnasarovara para cakave ke viyoga meM duHstrI cakatrI ko dekhakara parivartita hotA hai, ve use adhika cAhane lagate haiM tathA usake prati kie gae apane kaThora vyavahAra para pachatAvA karate haiM / ve gupta rUpa se apane nagara jAte haiM tathA apanI patnI se milakara usake sAtha kaI dina bitAte haiM / paramacariya ke anusAra aMjanA ke sAtha ' kevala eka rAta bitAte haiM / ve apane mAtA-pitA ko apane Agamana ke viSaya meM batalAnA ucita nahIM samajhate haiM / unake mAtA-pitA ko bhI unake Agamana kI koI jAnakArI nahIM hotI hai / yuddha kSetra meM lauTane se pUrva pavanaMjaya ko aMjanA ke garbha kI jAnakArI mila jAtI hai / vaha nizcita rUpa se kahate haiM ki garbha ke lAkSaNa prakaTa hone se pUrva hI the yuddha kSetra se vApisa A jAyage / ko aMjanA ko apane nAma se aMkita eka hAra dete haiM, tAki AvazyakatA par3ane para baha usakA upayoga kara sake / pavanaMjaya kI mAM ko jaba aMjanA ke garbha ke viSaya meM mAlUma hotA hai, to usakA gaharA dhakkA kA lagatA hai / use yaha patA thA ki pavanaMjaya aMjanAsundarI se kitanI ghRNA karatA hai tathA vaha isa bAta para vizvAsa nahIM karatI hai ki pavanaMjaya gupta rUpa se aMjanA se milane AyA thaa| isa kAraNa vaha aMjanA ko usake mAtApitA ke yahAM bheja detI hai / rAjA mahendra apanI putrI ko jisakA caritra sandiAdha hai, apane ghara praveza nahIM dete haiM / ve use apane mahala se bAhara nikAla dete haiM / muni amitagati, jinake paryaGkaguphA meM aMjanAsundarI ko darzana hue the, ne garbhastha zizu ke pUrvajanma kA hAla batalAyA tathA vaha kAraNa bhI batalAyA, jisake kAraNa pananaMjaya aMjanA se ghRNA karate the tathA jisake kAraNa aMjanA kA unase striyoga huaa| ____ aMjanA pratisUrya ke vimAna meM baiThI huI thI / usake muskarAte hue cAlaka ne chalAMga lagAI tathA yaha nIce risthata parvata kI caTTAnoM ke madhya gira gayA / caTTAna ke Tukar3e-Tukar3e ho gae, kintu bAlaka ko koI coTa nahIM pahu~cI / isa kAraNa bAlaka kA nAma zrIzaila rakhA gayA / isakA dUsarA nAma hanumat bhI rakhA; kyoMki ise bacapana meM pratisUrya ke hanuruha dvIpa meM lAyA gayA thaa| varuNa ke sAtha yuddha kI parisamApti hone para pavanaMjaya ghara vApisa lauTate haiM, jaba unheM jJAta hotA hai ki unakI patnI ko usake mAtA-pitA ke ghara bheja diyA gayA hai to ye rAjA mahendra ke pAsa jAte haiM, kintu unheM yaha jAnakara bar3A duHkha hotA hai ki vaha vahA~ nahIM hai? ve aMjanA kI khoja meM bhUtakhArandI meM pahu~cate haiM / ve apane mAtA-pitA ko apanA nirNaya basalA dete haiM ki jaba taka aMjanA nahIM milatI hai, taba taka ve ghara vApisa nahIM AyeMge / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ketumatI ko apanI bhUla mAlUma par3atI hai / vidyAdhara ghananaMjaya ko muni ke samAna dhyAnamagna aura mauna pAte haiM / pavanaMjaya izAre se apane mAtA pitA ko batalA dete haiM ki jaba taka ve aMjanA ko nahIM dekha lete haiM, taba taka AmarapA unakA mauna aura anazana hai / uparyukta mor3a ke atirikta hastimAna ne paramacariya kI kathA kA zraddhApUrvaka anusaraNa kiyA hai / hastimAla ne aMjanA patranaMjaya nATaka tandoM kA pracAra prayoga mi! gahA kula padya 188 haiM, jo nimnalikhita chanda meM haiM - AryA (37), zArdUlavikrIDita (30), anuSTup (20), upajAti (17), zikhariNI (16), mAlinI (12), vasantatilakA (9). dharA (6), vaMzasya (5), maMdAkrAntA (5. viyoginI (5), hariNI (3), aupacchandasika (3), indrayanA (2), puSmitAgrA (2), pRthvI (2), zAlinI (2), hutavilambita (2), upendravanA, praharSiNI, rathoddhatA, pramitAkSarA, majubhASiNI, cAru, avalambaka, toTaka tathA vaitAlIya chanda eka eka hai / chandoM kA prayoga rasAnukUla kiyA gayA hai / prAkRta kA prayoga aJjanA - pavanaMjaya yadyapi saMskRta nATaka hai, kintu saMskRta nATakoM kI paramparAnusAra isameM prAkRta kA bhI prayoga kiyA gayA hai / vidUSaka, aMjanA, vasantamAlA evaM yUktimatI zaurasenI prAkRta kA prayoga karate haiM / banecara, ceTa, tara, lavalikA ye mAgadhI kA prayoga karate haiM / capUraka banecara ke kathana meM DhakkI kA prayoga huA hai / AbhAra pradarzana vIra nirvANa saMvat 2476 (vikramAbda 2006) meM mANikacandra digambara jaina granthamAlA . bambaI se hastimalla ke do nATakoM (aJjanA pavanaMjaya tathA subhadrA nATikA) kA prakAzana zrI mAdhana vAsudeva paTavardhana ke saMzodhana ke sAtha huA thaa| isake prArambha meM 61 pRSTha kI vidvattApUrNa aMgrejI prastAvanA dI huI hai / isake atirikta prAkRta jaina zAstra evaM ahiMsA zotha saMsthAna, vaizAlI (bihAra) kI ora se mArca 1980 meM DaoN. kanchedIlAla jaina zAstrI kA rUpakakAra hastimalla - eka samIkSAtmaka adhyayana grantha prakAzita huA thA / hastimalla ke viSaya meM samagra jAnakArI upalabdha karAne vAlA yaha eka mAtra prakAzita zodha prabandha hai, jo ki zraddheya DaoN. nemicandra zAstrI jaise prakhyAt manobhI ke nirdezana meM likhA gayA hai aura isake legna meM lekhaka ne paryApta zrama kiyA hai / yaha prastAvanA pro. paravarddhana evaM DaoN. kalledIlAla jaina ke uparyukta granthoM ke AdhAra para likhI gayI hai, isameM merA apanA kucha nahIM hai / ina donoM vidvAnoM ke prati maiM hArdika AbhAra vyakta karatA hU~ | varSa 1994 ke akTUbara mAsa kI 13, 14 evaM 15 tArIkha ko ajamera meM sonI jI kI nasiyA meM pUjya 108 AcArya zrI jJAnasAgara jI mahArAja dvArA viracita vIrodaya mahAkAvya para eka vidvat saMgoSThI Ayojita kI gayI, isameM deza ke kone-kone se Ae hue lagabhaga 50 vidvAnoM ne bhAga liyA / saMgoSThI pUjya zrI 108 vidyAsAgara jI mahArAja ke ziSya puNya zrI 108 sudhAsAgarajI evaM kSullaka dvaya zrI 105 gambhIrasAgarajI mahArAja evaM dhairyasAgarajI Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahArAja ke caraNa sAnidhya meM sampanna huI, jisameM deza ke jainAjaina mUrddhanya vidvAnoM ne vIrodaya ke vibhinna pahaluoM para apane AlekhoM kA vAcana kiyA aura pratyeka viSaya para vidvAnoM meM paryApta UhApoha huaa| isI suavasara para zrI seTho, bhaiMsA va pATanI parivAra ke arthika sahayoga se yaha aMjanA pavanaMjaya nATaka prakAzita kiyA jA rahA hai / arthapradAtA ko merI ora se hArdika dhanyavAda / pUjya muni zrI 108 sudhAsAgarajI mahArAja evaM kSullaka dvaya ke caraNoM meM merA kodikoTi namana haratyayaM sampratiheturebhyataH zubhasya pUrvAcaritaiH kRtaM zubhaiH zarIrabhAjAM bhavadIya darzana vyakti kAlatritaye'pi yogyatAm (mahAkavi mAtra) dharmAnurAgI ramezacanda jaina Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nATyakAra hastibhalla kA paricaya digambara-jaina-sAhitya meM hastimalla kA eka vizeSa sthAna hai / kyoM ki jahA~ taka hama jAnate haiM rUpaka yA nATaka unake sivAya aura kisI di. jaina kavi ke nahIM mile haiM / avya kAvya to bahuta likhe gaye parantu dRzya kAvya kI ora kisI kA dhyAna hI nahIM gayA / hastimalla ne sAhitya ke isa aMga ko khUba puSTa kiyaa| unake likhe hue aneka sundara nATaka upalabdha vaMza-paricaya hastipalla ke pitA kA nAma govinda bhaTTa thA / ve vatsagotrI brAhmaNa the aura dAkSiNAtya the / svAmI samantabhadra ke devAgama-stotra ko sunakara unhoMne mithyAtva chor3a diyA thA aura samyagdRSTi ho gaye the / unheM svarNa yanI nAmaka devI ke prasAda se chaha putra utpanna hue| zrI kumArakavi, 2 satyavAkya, 3 devaravallabha, 4 udayabhUSaNa, 5 hastimalla aura 6 vrdhmaan| arthAt ve apane pitA ke pAMcaveM putra the / ye chahoM ke chahoM putra kavIzvara the isa taraha govindabhaTTa kA kuTumba atizaya suzikSita aura guNI thA / sarasvatIsvayaMgharavAnapa, mahAkavitavaja aura sUkti-ratnAkara unake viruda the| unake bar3e bhAI satyavAya ne unheM 'kavitAsAmrAjyalakSmIpati' kahakara unakI sUktiyoM kI bahuta hI prazaMsA kI hai / rAjAvalo-kathA ke kartA ne unheM ubhaya-bhASAkavi-cakravartI likhA hai / hastipalla ne vikrAnta kaurava ke anta meM jo prazasti dI hai, usameM unhoMne samantabhadra, zivakoTi, zivAyana, vIrasena, jinasena aura guNabhadra kA ullekha karake kahA hai ki unakI ziSya-paramparA meM asaMkhya vidvAn hue aura phira govindabhaTTa hue jo devAgama ko sunakara samyAdRSTi hue / para isakA yaha artha nahIM ki ve ukta muni paramparA ke koI sAdhu yA muni the / jaisI ki jaina grantha kartAoM kI sAdhAraNa paddhati hai, unhoMne guru paramparA kA ullekha karake apane pitA kA paricaya diyA hai| hastimalla svayaM bhI gRhastha the| unake putra-pautrAdikA varNana brahmasUri ne pratiSThA sAroddhAra meM kiyA hai / svayaM brahmasUri bhI unake vaMza meM hue haiN| ve likhate haiM ki pANDya deza meM guDipatana ke zAsaka pANDya narendra the, jo bar3e hI dharmAtmA, vIra, kalAkuzala aura paNDitoM kA sammAna karane vAle the / vahA~ vRSabhatIrthakara kA ratnasuvarNajaTita sundara mandira thA, jisameM vizAkhanandi Adi vidvAn munigaNa rahate the / govinda bhaTTa yahIM ke rahane vAle the / unake zrIkumAra Adi chaha lar3ake the / haslimalla ke putra kA nAma pApaMDita thA jo apane pitA ke hI samAna yazasvI dharmAtmA aura zAstrajJa the / ye apane vaziSTha kAzyapAdi gotraja bAndhavoM ke sAtha hoysala deza meM jAkara rahane lage, jisakI rAjadhAnI chatratrayapurI thI | pArzvapaMDita ke candrapa, candranAtha aura vaijaya nAmaka tIna putra the / inameM candranAtha apane parivAra ke sAtha hemAcala (honnUru) meM apane parivAra sahita jA base aura do bhAI anya sthAnoM ko cale gye| candrapa ke putra vijayendra hue aura vijayendra ke brahmasUriM, jinake banAye hue trivarNAcAra aura pratiSThA-tilaka grantha upalabdha hai / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavi ke bhAI kavi ke jo pAMca bhAI the, unase hama prAyaH aparicita haiN| satyavAkya ko hastimalla ne ' zrImatI kalyANa' Adi kRtiyoM kA katrtA batalAyA hai, parantu unakA na to yaha grantha hI abhI taka prApta huA hai aura anya koI grantha hI nAma se aisA mAlUma hotA hai ki 'zrImatIkalyANa' bhI bahuta karake nATaka hogA / zrIkumAra AtmA ekaho hai, parantu ve hastimalla ke bar3e bhAI haiM yA koI aura, isakA nirNaya nahIM ho sakA / vardhamAna kavi ko kucha logoM ne gaNaratnamahodadhi kA hI karttA samajha liyA hai kintu yaha bhrama hai| gaNaratna ke karttA zvetAMbara sampradAya ke haiM aura unhoMne siddharAja jayasiMha (vi. saM. 1151 12003 kI prazaMsA meM koI kAvya banAyA thA / digambara sampradAya para inhoMne kaTAkSa bhI kiye haiM, aura ve hastimalla se bahuta pahale hue haiM / kavi kA nAma hastimalla kA asalI nAma kyA thA, isakA patA nahIM calatA / yaha nAma to unheM eka mata hAthI ko vaza meM karane ke upalakSya meM pANDaya rAjA ke dvArA prApta huA thaa| usa samaya una kA rAjasabhA meM saikar3oM prazaMsA vAkyoM se satkAra kiyA gayA thaa| isa hasti yuddha kA ullekha kavi ne apane subhadrAharaNa nATaka meM bhI kiyA hai| aura sAtha hI yaha bhI batalAyA haiM ki koI bhUtaM jainamuni kA rUpa dhAraNa karake AyA thA aura usako bhI hastimalla ne parAsta kara diyA thA / pANDyamahIzvara hastimalla ne pANDava rAjA kA aneka jagaha ullekha kiyA hai| ve unake kRpApAtra the aura unakI rAjadhAnI meM apane vidvAn AptajanoM ke sAtha jA base the / rAjA ne apanI sabhA meM unheM khUba hI sammAnita kiyA thaa| ye pANDyamIzvara apane bhujabala se karnATaka pradezapara zAsana karate the / kavi ne ina pANDaya mahIzvara kA koI nAma nahIM diyA hai| sirpha itanA hI mAlUma hotA hai ki ve the to pANDadha deza ke rAjavaMza ke, parantu karnATaka Akara rAjya karane lage the / dakSiNakarnATaka ke kArkala sthAna para una dinoM pANDaghavaMza kA hI zAsana thA / yaha rAjavaMza jainadharma kA anuyAyI thA aura isameM aneka vidvAn tathA kalAkuzala rAjA hue haiN| 'bhavyAnanda' nAmaka subhASita grantha ke kartA bhI apane ko 'pANDayakSmApati' likhate haiM, koI vizeSa nAma nahIM dete| hamArI samajha meM ye hastimalla ke AzrayadAtA rAjA ke hI vaMza ke anantaravartI koI jaina rAjA the aura inhoMne hI zAyada za. saM. 1353 (vi. saM. 1488) meM kArkala kI vizAla bAhubali pratimAkI pratiSTA karAI thI / pANDyamahIzvara kI rAjadhAnI mAlUma nahIM kahAM thI / aJjanA patranaMjaya ke 'zrImatpANDyamahIzvareNa' Adi padma se to aisA mAmUla hotA hai ki saMtaranama yA saMtatagama nAmaka sthAna meM hastimalla apane kuTumbasahita jA base the, isalie yaha unakI rAjadhAnI hogI, yadyapi yaha patA nahIM ki yaha sthAna kahA~ para thA / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAthI kA mada uttArane kI ghaTanA 'saraNyApura' nAmaka sthAna meM ghaTita huI thI aura vahA~ kI rAjasabhA meM hI unheM satkRta kiyA gayA thA / isa sthAna kA bhI koI patA nahIM hai / yA to yaha saMtatagama kA hI dUsarA nAma hogA yA phira kisI kAraNa se pANDaya rAjA hastimala ke sAtha kahIM gaye hoMge aura yahAM yaha ghaTanA ghaTI hogI / kavi kA mulanivAsasthAna brahmamUri ne govindabhaTTa kA nivAsasthAna gaDhipanana batalAyA hai aura paM. ke. bhujabali zAstrI ke anusAra yaha sthAna taMjaura kA dIpaMguDi nAma kA sthAna hai, jo pANDazya deza meM hai| karnATaka kA rAjya prApta hone para yA to ye svayaM ho yA unakA koI vaMzaja karnATaka meM Akara rahane lagA hogA aura usI kI prIti se hastimanana karnATaka ko rAjadhAnI meM A base hoNge| brahmasUri ke batalAye hue guTipatana kA hI ullekha hastimalla ne vikrAnta kaurava ko prazasti meM dvIpaMguDi nAma se kiyA hai / usameM bhI yahA~ ke vRSabhajina ke mandira kA ullekha hai jinake pAdapota yA siMhAsanAe pANDayarAjA ke muhaTa kI sabhA par3ato thI / vaparbhAjana ke ukarata mandira ko 'kuza-lavaracita' arthAt rAmacandra ke putra kuza aura latra ke dvArA nirmita batalAyA hai| hastibhalla kA samaya adhyapArya nAmaka vidvAna ne apane jinendra kalyANabhyudaya nAmaka pratiSTApAna meM likhA haiM ki maiMne yaha grantha vasunandi, indranandi, AzAghara aura hastimalla Adi kI racanAoM kA sAra lekara likhA hai aura ukta grantha za. saM. 1241 (vi. saM. 1316) meM mamApta huA thaa| ataeva hastimatta 1316 se pahale ho cuke the| brahmamuri ne apanI jo vaMzaparamparA dI hai, usake anusAra hastimalla unake pitAmaha ke pitAmaha the / yadi eka eka pIr3hI ke paccIsa paccIsa varSa gina liye joya, to hastimalla unase lagabhaga sau varSa pahale ke haiM aura paM. jugalakizorajI mukhtAra brahmasUri ko vikrama kI pandrahoM zatAbdi kA vidvAn mAnate haiM, ataeva hastimalla ko vikramakI caudahavIM zatAli, kA vidvAn mAnanA cAhie / / kAMTaka kavicaritra ke kartA Ara. narasiMhAcArya ne haritamalla kA samaya I. san 1290 arthAt vi. saM. 134B nizcita kiyA hai, aura yaha ThIka mAlUma hotA hai / grantha-racanA hastimalla ke abhItaka cAra nATaka prApta hue haiM / vikrAntakaurava, 2 maithilIkalyANapa. 3 aJjanApavanaMjaya 4 subhadrA / inameM se pahale do prakAzita ho cuke haiN| inake sivAya 1 udayanarAja, ? bharatarAja, 3 arjunarAja, aura 4 meghezvara ina cAra nATakoM kA ullekha aura milatA hai / inameM se bharatarAja subhadrA kA ho dUsarA nAma mAluma hotA hai / zeSa tIna nATaka dakSiNa ke bhaMDAroM meM khoja karane se mila sakeMge / 'pratiSThA tilaka' nAma kA eka aura grantha Aza ke jaina siddhAnta-bhavana meM hai / yadyapi isa grantha meM kahIM hastimanla kA nAma nahIM diyA hai parantu ayyapArya ne apane jinendra kalyANAbhyUdaya meM jina jinake pratiSThAnoM Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA sAra lekara apane grantha racane kA ullekha kiyA hai| unameM hastimalla bhI hai / ataeva nizcaya se hastimalla eka pratiSThApATha hai aura vaha yahI hai| AdipurANa ( purucarita) aura zrIpurANa nAma ke do grantha kanAr3I bhASA meM bhI hastimalla ke banAye hue upalabdha haiN| saMskRta ke samAna kanar3IbhASA para bhI unakA adhikAra thA aura zAyada isI kAraNa se yadi janmasthAna dIpaMguDi hai, jaisA ki brahmasUri ne likhA hai to unakI mAtRbhASA tAmila hogI aura aisI dazA meM kanar3Ipara bhI unhoMne saMskRta ke samAna prayatnapUrvaka adhikAra prApta kiyA hogA / gu0 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aJjanApavanajyaM 3.84 .. ... .14 3283se... . . . . .. ... : t N ... . SEN.... ..." nATaka carAcara guru, jisake sAmane Adi meM sota kA Arambha kie hue indra ne krama se nATyarasoM kA abhinaya karate hue tANDava nRtya kiyA / jisa vANI ke Izvara se acintya mahimA vAlI AratI prakaTa huI / purANa kavi zrImAn vaha munisuvrata Apako kalyANa pradAna kareM (1) (nAndI pATha ke anta meM) sUtradhAra .. atiprasaGga se basa karo / mAriSa, jarA idhara Ao / (praveza karake) pAripAzvika - mahAnubhAva, yaha maiM hU~ / sUtradhAra - mujhe pariSada ne AjJA dI hai ki Aja tuma sarasvatI ke dvArA svayaM pati ke rUpa meM varaNa kie gae bhaTTAraka govindasvAmI ke putra AnyaM zrI yAra. satyavAbhya, devaravallabhaudaya bhUSaNa Arthamizra ke anuja kavi varddhamAna ke agraja kavi hastimalla ke dvArA rane gae vidyAdharacarita kA jimameM nibandhana kiyA gayA hai, aise aMjanApaknajaya nAmaka nATaka kA athAvat prayoga karanA hai / pAripAzvika - mahAnubhAtra, pariSad kA isa nATaka ke viSaya meM bahamAna badoM hai ? sUcAra - nizcita rUpa se kavi parizrama hI yahA~ kAraNa hai kyoMki samocIna vAgI ho. atyadhika sarala koI apUrva racanA ho, vacana kI yukti utkRSTa ho, pariSada kI ArAdhanA karane vAlA kavi ho, binA cabAyA huA. bAda tathA jo parama gUr3ha na ho, aisA rasa ho, isa prakAra kaviyoM kI mAno zIghra hI kisako calita nahIM karatI hai ? arthAt sabhI ko karatI hai / / 2 / / pAripArzvika - bAta yahI hai / kaviyoM kA antima chora nATaka hotA hai. yaha bAta satya hai| sUtradhAra - to isa samaya saMgIta kA Arambha kiyA jAya / pAripArzvaka - to vilamba kyoM kiyA jA rahA hai / ye mahendra ke putra ariMdama apanI chorI bahina aMjanA ke cAroM ora se svayaMvara mahotsava ke lie nagara ke samIpa meM Ae hue rAjA logoM kI samucita satkAra ke sAtha agavAnI karane ke lie mahArAja mahendra ke dvArA niyukta hokara nagara kI sajAvaTa ke lie nAgarikoM ko protmAhita karate hue idhara hI A rahe haiM / isa mahotsava meM hama logoM ko bhI veSabhUSA vagairaha grahaNa karane kA ucita hI avasara hai / hama loga kaise sajAe hue svayaMvara maNDapa meM pahu~cakara kuzala naToM ke mAdha saGgIta Arambha kreN| pAripAyaka - mahAnubhAva jaisI AjJA deN| (isa prakAra donoM cale jAte haiM ) Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ariMdama - prastAvanA (anansara ariMdama praveza karate haiM) pitAjo ne mujhe AjJA dI hai ki vatsa ariMdama putrI aMjanA ke svayaMvara mahotsava ke lie bulAe gae pavanajanya, vidyutprabha meghanAtha pramukha rAjaputra isa samaya hamAre nagara meM praveza kara rahe hai / to isa samaya nagarI ke prasAdhana ke lie tathA rAjAoM kI agavAnI karane ke lie tumheM hI sAvadhAna honA caahie| (cAroM ora dekhakara) yaha hamAre Adeza nagarI vizeSa rUpa se nirmala banA dI gaI hai / jaise ki atyadhika utsuka nagara nivAsiyoM ne ina samasta gharoM ke Upara dhvajAyeM phaharA dI haiN| isa samaya maNinirmita phoM ke cAroM ora dvAroM para vandanamAlikAyeM lagA dI hai / (parikramA dekara aura dekhakara) oha. kaise isa samantra yahA~ nagara ke bIca kI caur3I sar3aka ko pArakara samasta dizAoM se Ae hue apanI senA ke samUha kI bhor3a ke kolAhala meM dazoM dizAoM ko roke hue dikpAloM ke samAna rAjA loga galI meM hI praveza kara rahe haiN| (dekhakara) yaha kauna rAjamArga kA ullaMghana kara pramadavana ke sammukha antaHpura kI rakhavAlI karane vAle sevakoM ke dvArA bhIr3a haTA dI jAne para zreSTha ghor3e se utarA hai / (dekhakara) oha, tAta ke param mitra prahAdarAja kA yaha putra hai / parimiH. yAlA,nagAdiyAmi hAsana nApa-lave mAna sAdarapUrvaka dekhA gayA. isa samaya pramadAvana meM paidala krIr3A karatA huA sundara kAnti rUmI lakSmI ko dhAraNa karatA huA praveza kara rahA hai / (socakara) pahale yahIM milate hue svAgata saMkathA se, kuzala prazna pUrvaka sukhapUrvaka vArtAlApa karate hue aupacArikatA se merA bahuta samaya bIta jaaegaa| ata: isa samaya samIpavartI zeSa kArya kI parisamApti para punaH ise dekhNgaa| isa prakAra calA jAtA haiM) zuddha viSkambhaH (anantara pavanaMjaya aura vidUSaka praveSa karate haiM) mitra , yaha udyAna ramAgIya hai / ataH yahIM para muhUrta bhara ke lie vizrAma kara pazcAt AvAsasthala kI ora calate haiM / aisA ho ho / yahA~ para mahArAja prahalAda aura mahendrarAja ko cirakAla me vRddhi ko prApta maitrI se AtmIya hone para bhI hama donoM pramadavana ke pradezoM meM vizvAsapUrvaka vihAra kareM / ata: priya minna ighara AIe, ipara Aie / (ghUmate haiM) (dekhakara) are pramadavana kI utkRSTa zobhA Azcaryajanaka hai| bhauroM kI jhaMkAra rUpa pratyaMcA kA zabda ho rahA hai / tIkSNa dhAroM vAle ye kAmadeva ke bANa bhI gira rahe haiM / yaha sakhA vasanta svayaM bagala meM sthita hai / yaha puSmarUpa bANoM ko jhukAe hue kAmadeva sadA joza meM bharA huA ghUmaM rahA hai || pavanaMjaya - vidUSaka - pavanaMjaya - yahA~ para - Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSaka - he mitra, idhara se girate hue kijalka ke phUloM ke samUha se jisake paMkhoM kA samUha polA-pIlA ho rahA hai vezabhUSA ko grahaNa kie hue sI koyala Ama ke zikhara para car3hakara gA rahI hai, jarA dekho / idhara spaSTa rUpa se alaga kI huI kalI rUpI saikara kA meM bhare hue zahada ke ra: ka rane se mada ke samUha se yukta rAjakIya totA vakulabIthoM meM sahacaro ke sAtha bihAra kara rahA hai / idhara pratyeka nae vikasita phUloM ke Asava ke lobha se ghUmate hue bhauroM kI jhaMkAra se sundara navamAlikA lubdha kara rahI hai / idhara harIharI patralatA se dina meM rAtri ko AzaMkA se cakave ke samUhoM ke dvArA AsapAsa kI bhUmi chor3I jA rahI hai / nae-nae meghoM ke udgama se lubdha hue bhole-bhAle papIhoM ke baccoM ke dvArA bahate hue madhu kI bUMdeM pI jA rahI hai / AvAja se mukhara moroM ke samUha se bhI idhara-udhara jahA~ tANDava rUpa upahAra diyA jA rahA hai, aisA yaha navIna tamAla suzobhita ho rahA hai / payanaMjaya - he mitra, ThIka dekhA / dekho caMcala kisalaya rUpI hAtha ke agrabhAga ke dvArA uThAyI huI phUloM kI mAlA ko chor3akara navamalikA zreSTha tamAla kA svayaM varaNa kara rahI haiM / / / viduSaka - spaSTa rUpa se kyoM nahIM kahate ho| tumheM nizcita rUpa se kahanA cAhie pavanaMjaya kA svayaM varaNa karatI huI aMjanA ke samAna / pavanaMjaya - (muskurAhaTa ke sAtha) parihAsa kara liyA / vidUSaka - yaha parihApta nahIM hai| zIghra ho yaha anubhava kara loge / nahIM to kyA rAjahaMsa ko chor3akara haMsI nIca bagule kA anusaraNa karatI hai / pahale vijayAI parvata rUpI hAthI kI cUlikA kA anusaraNa karane vAle siddhakUTa sidbhAyatana meM mandAra nilaya ke bhItara gaI huI anya priya sahacarI vidyAdhara kanyAoM ke mAtha phUloM ko cunatI huI tumane aMjanA ko dekhA thA / pavanaMjaya - aura kyA / / vidUSaka - anantara tumheM dekhakara usakI kusumAJjalibhI aphno dhIratA ke sAtha gira gaI thI / jaba priya sakhiyoM ne usakA upahAsa kiyA, taba samIpa ke mandAra vRkSa kI oTa meM chipI huI use maiMne tumhAre prati abhilApA se yukta dekhA thA / ataH isa samaya anyathA AzaGkA mata karo / pAvanaMjaya - (utkaMThA ke sAtha) usa samaya priyA ke hastapallava ke agrabhAga se jo phUla gire the| unhoM ko amogha bANa banAkara kAmadeva Aja bhI mere Upara prahAra karatA hai ||71. (dekhakara) ho sakatA hai sundara haMsa ke samAna gamana karane vAlI aMjanA mere ina donoM utsuka netroM kA utsava kare / 8 / / (nepathya meM) mAtalike, maatlike| vidUSaka -. yahA~ para yaha kAna bulA yahA~ para yaha kauna bulA rahI hai| taba taka isa tamAla vRkSa kI oTa meM chipakara eka ora hokara dekhate haiN| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA - prathamA - paSanaMjaya - jaisA Apa kaheM / donoM vaisA hI karate hai| (praveza karake), madhukarikA - mAlasike / (praveza karake), prabhavana pAlikA- (rAjakumArI aMjanA kI nATaka sUtradhAriNI padhukarikA mujhe kyoM bulA raho hai) (samIpa meM jAkara) sakhi, mujhe kyoM bulA rahI ho? pradhamA - sakhi, tuma zIghra kahA~ jA rahI ho? dvitIya - mujhe svAminI manovegAne AjJA dI hai ki putrI aMjanA kA kala svayaMvara hai| ata: auSadhimAlA ko gUMthane ke lie saMtAna pramukha vikAsonmuka maGgala puSyoM ko cunakara lAie / prathamA - sakhI, ise rahane do / yahA~ para tumane rAjakumArI aMjanA ko dekhA ? dvitIyA - marikha / vaha priyasakhI vasantamAlA ke sAtha kelIvana meM saMgItazAlA meM praviSTa ho gaI hai| to maiM jAtI huuN| dvitIyA - sakhi ! jarA Thaharo 1 phira se jAnA sambhava hai / prathamA - sakhi ! kyA ? dvitIyA - sakhi, tuma kyA mAnatI ho / kauna mahAbhAgyazAlI isa mAlA ko dhAraNa karegA? yahA~ vicAra kyA karanA ? tInoM lokoM meM jisakA vizeSa rUpa saubhAra prazaMsanIrA hai, aimA prahlAda kA putra pavanaMjaya yahA~ samartha hai| dvitIyA - sakhI, maiMne bhI yahIM socA thA / candra ho saudanI ke yogya hai / vidUSaka - mitra suno, suno| jaisA maiMne kahA thA, vaisA hI ye donoM kara rahI haiN| pavanaMjaya - kauna nizcaya karane meM samartha hai / bhAgyoM kA paripAka jAnanA kaThina hai / prathamA - sarina, tuma jAo / maiM bhI rAjakumArI kI samIpavartinI hotI hU~ / dvitIyA - vaisA hI hogA / (calI jAtI hai| mathukarikA - jaba taka maiM kelIvana ko jAto hU~ / ghUmatI hai) pavanaMjaya - mitra, hama bhI binA dikhAI die isake pIche calate hai / vidUSaka - lo idhara Aie, idhara (donoM ghUmate haiN| madhukarikA - yaha vana hai, to praveza karatI huuN| (anantara aJjanA aura sakhI praveza karatI haiM) aMjanA - he mAvo vasantamAlA, tuma cupa kyoM baiThI ho / kucha kaho / vasantamAlA - yadi yaha bAta hai to sunane yogya sunI / aMjanA - (mana hI mana) meM sAvadhAna huuN| ghasantamAlA - vijayAI ke chora para vidyAdhara loka meM apratima zobhA vAlA Adityapura nAmaka nagara hai / usameM samasta vidyAdharoM ke dvArA dhAraNa kie gae caraNoM vAle prahlAda nAmaka sajarSi haiN| usake vasumato (pRthvI) ke sAtha dUsarI patnI ketumatI hai / vasantamAlA - una donoM kA vidyAdhara loka kI prazaMsA kA eka sthAna bhUta pavanaMjaya nAmaka putra hai| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I / aMjanA - kahA~ se yaha usa vyakti kA varNana karatI hai| vasantamAlA - yaha eka dUsarI bAta yahA~ prastuta hai / pUrva sAgara ke samIpa meM sthita danti parvata para rahane vAlA mahendra ke samAna vidyAdhara rAja mahendra hai / aMjanA - vasantamAlA - usa mahendra rAja ke anurUha dvIpa ke svAmI vidyAdhara pratisUrya kI bahina manovegA se asAdhAraNa kAnti rUpI lakSmI se samasta apsarAoM ke rUpa kI haMsI ur3Ane vAlI aMjanA utpanna huii| aMjanA - apriyabhASiNi ! mero adhika prazaMsA mata karo / vasantamAlA - jaisI kathA sthita hai, usI prakAra kahanA cAhie / aMjanA - ThIka hai, phira / vasantamAlA - anantara yaha kanyA anya vidyAdhara kanyAoM ke sAzya phUloM ke cunane kA mana banAe hue siddhakUTa ke bAhara mandAra udhAna meM praviSTa huii| aMjanA - sakhi ! tuma kyA kahanA cAhatI ho / vasantamAlA - anantara vahI praviSTa usa kAmadeva ke dvArA niyukta pavanaMjaya ne apanI icchA se cune hue nae-nae phUloM se jisakI aJjali bharI huI hai, aisI aMjanA ko dekhA / aMjanA - isa pralApa se basa karo / basantamAlA - (muskarAkara) isase adhika zyA / tumhIM jAnatI ho / aMjanA - (mana hI mana kyA isane taba mere hRdaya ko jAna liyA / madhukarikA - (dekhakara) yaha rAjakumArI hai / isake samIpa meM jAtI hU~ (samIpa meM jAkara) rAjakumArI kI jaya ho / aMjanA - sakhi, baiTho / madhukarikA - jo rAjakumArI kI AjJA / (baiThatI hai) vasantamAlA - sakhi madhukarikA, kucha kahanA cAhatI ho, aisau lakSita ho rahI ho / aMjanA - vaha kyA / madhukarikA - isa samaya tumhAre svayaMvarotsatra ke lie pavanaMjaya, vidyuprabha, meghanAda pramukha rAjaputra Ae hue haiN| aMjanA - (mana hI mana) kyA vaha bhI AyA hai / (lammA kA abhinaya karatI hai) basantamAlA - kala kaise lajjita nahIM hogI / vidUSaka - (kAna lagAkara) - mitra nikaTa meM strI kA zabda hai ? pavanaMjaya - to kele ke jhuramuTa meM chipakara dekhate haiM / (donoM vaisA hI karate haiM) / pavanaMjaya - (aMjanA ko dekhakara) saubhAgya se isa samaya darzanIya vastu dekha lI / (anurAga sahita) jo sukumAra vilAsa kA hAvabhAva hai, jo kAmadeva kI ArAdhanA kA sAdhana rUpa dhana hai / merA jo zarIradhArI prANa hai, vaha yaha isa samaya sammukha A gayA hai | 190 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banAvaTI mitrakesI-hama loga svayaMvaramaNDapa meM praviSTa ho gae haiM / (cAroM ora dekhakara), oha, svayaMvara maNDapa kI utkRSTa zobhA hai / kyoNki| idhara-udhara calate hue vandiyoM ke samUha ke jaya zabda ke kolAhala se mizrita, ghabar3Ae hue saikar3oM dvArapAloM ke dvArA haTAne kI AvAja ke kolAhala se, prArambha kie jAte hue maGgala saMgIta aura poTe gae komala mRdaGga kI gambhIra dhyAna se kinnarI striyoM ke dvArA bajAI gaI vINA ke tAra kI jhaMkAra kA anusaraNa karane vAle vidyAdhara striyoM kI gIta ke svara se pravaNapatha zabdamaya ke samAna ho rahA hai / anta:pura ke kamare vetrayukta se dikhalAI par3a rahe haiM / ratnamayI pharza se yukta bhUmibhAga siMhAsana yukta se dikhAI par3ate haiM / dazoM dizAyeM DulAe jAte hue caMbara kI vAyu me vikhare gae paTavAsa ke cUrNa se yukta sI suzobhita ho rahI hai / AbhUSaNoM kI prabhA ke samUha se yukta sA AkAzatala suzobhita ho rahA hai / svayaMvara maNDapa rAjAoM se yukta sA pratIta ho rahA hai| nizcita rUpa se yahA~ maNimaya maJca para gae hue rAjA loga cAroM aura parijanoM se ghire hokara isa samaya mAnoM tumhAre hI Agamana kI pratIkSA kara rahe haiM |12|| to rAjakumArI isa oSadhimAlA ko grahAna kareM / (kRtaka aMjanA lagjApUvaMka letI hai) kRtakamitrakezI- (hAtha se pratyeka zAlajikA kI ora izArA karatI huI) yaha kauzaloM kA nAtha hai, vaha magadhapati hai. yaha pAJjAtarAja hai, yaha baGgoM kA svAmI hai, yaha malayapati haiM. yaha kekaya deza kA adhIzvara hai, yaha harivaMziyoM kA svAmI hai, vaha kururAjA hai, yaha valmIka deza kA rAjA hai / putrI ! inameM se isa samaya kauna tumhArA pati ho sakatA hai ||1311 (kRtaka aMjanA cupa rahatI hai)| kRtakamitrakezI -(dUsarI ora jAkara nATakIyatApUrvaka zAlabhajikA kI ora nirdeza karake) samasta rAkSasasamudAya ko kSubya karane vAlA apanI bhujAoM ke yugala ke bala se khela hI khela meM zatruoM ke samUha ko jItane vAlA, pitA ke mukha ke samAna jisakA prabhAva dikhAI detA hai / aisA rAkSasoM ke svAmI rAvaNa kA yaha priyaputra yahA~ vidyamAna hai // 14 // (kRtaka aMjanA cupa rahatI hai) kRtakamitraketI - dUsarI ora jAkara nATakIyatApUrvaka zAlabhajikA kI ora nirdeza karake) jo vizadharoM meM vikhyAta hai, samasta vidyAoM meM vizArada hai aisA hiraNyaprabhu kA putra graha vidyutprabha hai / 11511 (kRtaka ajaMnA cupa rahatI hai) kRtakamitrakezI -(dUsarI ora jAkara muskarAkara aMjanA kI ora nirdeza kara) svAmAvika rUpa se jisakA sundara zarIra hai, jo guNoM kA utpatti sthala hai, bhagavAn kAmadeva kA jo prazaMsanIya sthAna hai, adhika kahane se kyA, jo tumhAre yogya hai aisA prahalAda rAja kA putra yaha pavanaMjaya hai 1116 // (kRtaka aMjanA lajjA aura anurAgapUrvaka aMjanA ke kaNTha meM hAra chor3atI Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMjanA - (muskarAkara mana hI mana) basantamAlA ThIka hai. ThIka hai / ... pavanaMjaya - (harSapUvaM ka na para vidUSaka - toka hai| madhukarikA - vasantamAlA ThIka hai, tumane rAjakumArI ke hRdaya kA TrIka patA lagAyA / vasantamAlA - rAjakumArI ke pati kI bhUmikA ko dhAraNa karatI huI vahA~ mero tuma hI guru ho| aMjanA - (muskarAkara) pere hRdaya kI jAna liyA / dInoM - kaise nahIM jAnA / pahale mandArodhAna meM jAnA / isa samaya jise pamInA A rahA hai / aise pulakita aGgoM se tumhAra sAnurAga hRdaya spaSTa huA thA / pavanaMjaya - hRdaya kA bhalI bhauti anumAna hotA hai kyoki . phelate hue pasIne ke ila ke siMcana se antaraGga meM mAnoM :anurAga aGkurita ho rahA ho, isa prakAra isakI aGgayaSTi vikasita romoM ko dhAraNa kara rahI hai ||1|| aMjanA - (muskarAkara) sAmAnya hRdaya sakhI janoM ke lie kyA jAnanA kadina hai / viduSaka - mitra / aura yahAM taharane se kyA ? Ao hama donoM caleM / pavanajaya - jaisA mitra ne kahA / (donoM cale jAte haiM) vasantamAtnA - adhika kahane se kyA / aura mantra tayAra hai / paranaMjaya yahA~ dera kara rahA vidUpaka - dera nahIM kara rahA hai / yaha zAMghratA kara rahA hai / (aMjanA dekhakara lagnApUrvaka uThakara dUsarI ora calI jAtI hai| vamantamAlA aura madhurikA - (dekhakara) oha svAmI (samIpa meM jAkara / svAmI kI jaya ho / pavanaMjaya - (madhurikA ke prati mumkAkara aMjanA aura asantamAlA kI aura nirdeza kara) Aya mizrakezi, kyA pANigrahaNa mahotsava ke bAda pavanaMjaya kA aMjanA ko chor3akara jAne kA samaya hai / sabhI - kyA Adi meM lekara paba dekha liyA / madhukarikA - ( muskarAkara ) to hAtha pakar3akara inheM roko / pavanaMjaya - Ara jaisA kaheM / (aMjanA ke samIpa jAkara, hAtha meM pakar3akara, muskarAkara prANoM ke samAna isa vyakti kA nor3akara yahA~ me tumhArA jAnA ThIka nahIM haiM / nizcita rUpa se aMjanA- pavanaMjaya kI vihArabhUmi hai ||18|| aMjanA - mana hI mana) oha, vacanoM ko gambhIratA / madhukarikA aura vamansapAlA - (puskarAkara) svAmI ne ThIka kahA / vidUSaka - pANigrahapA mahotsava ho gayA / (nepathya meM) rAjakumArI idhara se, idhara se / snAna karane kA samaya bIta rahA hai / isa samaya kanyAntaHpura meM hI AnA cAhie / prasAdhana hAtha meM lie hue tumhAro sArI mAtAyeM pratIkSA kara rahI hai / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasantamAlA - rAjakumArI jaldI kareM / yaha AryA mizrakezI bulA rahI hai / svAmI, isa samaya hAtha chor3o / kala hI nizcita rUpa se grahaNa karanA / pacanajaya - jaisA Apa kaheM (abhilASA pUrvaka chor3a detA hai) donoM - rAjakumArI, idhara se ghara se / sabhI ghUmakara nikala jAtI hai / pavanejaya - (usa mArga kI ora dRSTipAta karatA huA, utkaNThA sahita) kyA bAta hai, priyA ke cale jAne para bhI prauDha smRti mAnoM sAkSAtkAra kara rahI hai / kyoMkimere dvArA hAtha se pakar3I jAne para bhI vaha lamjApUrvaka sakhI janoM se mAnoM chipa rahI hai / kahIM jAne para bhI bahAne se vilamba karatI huI caJcala dRSTi ko yAnI haratI hai | ||1|| vidUSaka - mitra, yaha sUrya AkAza ke madhya Aruddha ho gayA aura bhojana kA samaya cautta rahA hai, ataH hama bhI calate hai| pavanaMjaya - jo Apako acchA lage / oha madhyAhna ho gayA hai / isa samaya nizcita rUpa se - jalapakSI tAlAba ke jala meM tApa kora kara kinAre ke vRkSoM kI chAyA kA Azraya le rahe haiM / mora paMkhoM ko saTAkara gAr3ha nidrA pAkara udyAna ke vRkSoM kI zAkhA rUpa nivAsayaSTi kA sevana kara rahe haiM / ||2|| (parikramA dekara donoM cale jAte haiM) isa prakAra hamtimarala racita aMjanA pAcanaMjaya nAmaka nATaka meM pahalA aGka samApta huaa| dvitIya aGka vasantamAlI - {anantara vasantamAlA praveza karatI hai) oha mahArAja prahlAda kI rAjadhAnI asAdhAraNa rUpa me mundara laga rahI hai| adhika kahane se kyA vidyAdhara loga isa Adityapura kA AlaMkArika varNana kara rahe haiM ki amarAvatI ke sadaza mahendra kI rAjadhAnI ko chor3akara hama yahA~ para sukha se raha rahe haiM / oha, svAmI ke anyujana kI udAratA, jisase hama logoM kA bhI rAjakumArI ke madRza Adara satkAra ho rahA hai / yaha bAta yahA~ rahe / yaha bAta vizeSa rUpa se Azcarya ke yogya hai ki rAjakumArI ke svayaMvara ke dina ina donoM kA suyogya milana hai, isa prakAra samala (dUSita abhiprAya vAle) rAjAoM ne pratikUlatA ko chor3akara svApo kA aura rAjukamArI kA satkAra kiyA hai adhavA kauna svAmI ke pratikUla ho sakatA hai| nizcita rUpa se kabhI bhI rAjasiMha hAthI ke baccoM ke dvArA niyukta nahIM hotA hai / rAjakumArI sarvathA mahAn bhAgyazAlinI hai / yahA~ para adhika kyA kahA jaay| svAmI ke sAtha bahuta samaya taka vRddhi ko prApta hoo / (parikramA dekara) isa samaya svAmI kahA~ hai ? (sAmane dekhakara) oha, kyA yaha yahA~ maite haiM? (anantara baiThA huA vidUSaka praveza karatA hai) Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ....... ........... vidUSaka - mAnanIyA vasantamAlA / vasantamAlA - kyA Arya prahasita hai ? (samIpa meM jAtA hai) vidUSaka - mAnanIyA, mujhe binA dekhe hI kyoM jA rahI hai ? vasantamAlA - maiMne Arya ko nahIM dekhA / isa mRdaGga ke sadRza kuzkSi se chipa gae the / vidUSaka - dAso kI putrI, kyA tumhAre samAna merA hI udara atyadhika durbala ho / SasantamAlA - hama tumhAre sadRza pAne vAlI kauna hotI hai / Arya Apa baiThe | kaise Apa yahA~ baiThe hue hai ? vidUSaka - mAnanIyA, mitra ko AjJA se unheM bulAne ke lie AtA huA isa kaThinAI se bhare jAne vAle peTa ke bhAra le AkrAnta hokara muhUta para ke lie yahA~ baiThA huA huuN| vasantamAlA - Arya, Aja tumhArA yaha vizeSa rUpa se bar3hA huA aura kaThinAI se bharA jAne vAlA udara kahA~ se hai ? (muskarAkara) kyA bar3hA peTa hai athavA garbha hai / vidUSaka - arI kumbhadAsI, aisA nahIM hai / bIta rAta maiMne bhI anudAratA pUrvaka una mAnanIyA ke apane hAtha se dI huI svastivAcana pUrvaka pUriyoM se yaha peTa bhara diyA thA / Aja punaH prAta:kAla svAminI ke dvArA anta:pura meM jIre aura mirca kI bahulatA bAlA dahI se mizrita nAztA khA liyA / tuma isa samaya kahA~ jAogI? vasantamAlA - isa samaya svAmI kahA~ hai, yaha jAnane ke lie kumAra ke bhavana meM jA rahI (nepathya meM) udhAna ke do adhyakSa - are are, udyAna ke adhikArI samasta puruSoM, Apa loga munie| pahalA - __ sarasa malaya vAyu ko chaya se yukta pramadavana ke madhya citramaNDapoM meM maNinirmita zAlamaJjikAoM ke stanakalazoM meM puna: lepa lagA dIjie ||1|| dUsarI bAta yaha ki - niranta atyanta mAtrA meM mile hue kapUra ke cUrNoM se jinake pattoM ke samUha vikasita haiM aisI ketakiyoM ke parAga se upavana ke tAlAboM ke toravartI aupana meM zIghra hI icchAnusAra retIle taTa banAo 1121 dvitIya - vizeSa rUpa se darzanIya upavana kI vRkSoM ke nIce ke cabUtaroM para marakata maNi se nirmita pharzoM para nae-nae kuGkama ke parAga meM patra racanA kara do |3|| aura bhI - sugandhita phUloM kI gandha ko prakaTa karane vAle jala ke pravAha se jisakA parisara bharA huA hai, aise navIna azoka vRkSoM ke thAdaloM se yukta grahate hue candrakAnta maNi se yukta phavvAroM (dhArAgrahoM) meM tatkSaNa hI bhalI prakAra kRtrima naharoM ko taiyAra karI 11414 (donoM sunate haiM) vasantamAlA - Arya, yaha kyA hai? vidUSaka isa samaya mAnanIyA ke sAtha priya mitra pramadavana ke madhya yakula udyAna meM praveza kara rahe haiM ata: udyAnAdhyakSoM ke dvArA samasta pramadavana bhUmi sajAI jA rahI hai / ata: zIghra hI jAkara tuma vahA~ para unheM lAo / maiM bhI priya mitra ke samIpa jAU~gA / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 vidUSaka - (sAmane kI ora nirdeza kara) yaha pramadavana kA dvAra hai / priya mitra praveza kreN| pavanaMjaya - Age se praveza karo / (donoM praveza karate haiM) pavanaMjaya - (dekhakara) are nizcita rUpa se naI tor3I huI sthala kamalinI ke puSpa samUha se gire hue atyadhika Asaya se jisaka) bhUmibhAga siMcita hai, zuddha anta: pura meM bholI-bhAlI sundara striyoM ke svayaM siMcana se jahA~ navIna mandAra kA vRkSa vRddhi ko prApta hai, atyadhika madhupAna ke lampaTa bhoroM ke samUha se bikhare gae nae vikasita sahakAra (Amra) puSpa ke gucchoM ke samUha se Tapakate hue makaranda kI dhUlisamuha se AkAza rUpI A~gana jahA~ mulAbI vArNa kA ho rahA hai, mada se atyanta zabda karane vAle koyaloM ke samUha kI kUjana ke kolAhala nirantara jahA~ kAmadeva jAga rahA hai, sundara vilAminI striyoM ke bAyeM caraNa kamala ke prahAra rUpa adhika lAr3a pyAra se nikalate hue nirantara phUloM ke gucchoM meM jahA~ lAla azoka kA vRkSa pulikata ho rahA hai pada ke samUha se manthara sotA, mainA ke paMkhoM se jahA~ ke vRkSoM ke zikhara komala ho gae haiM, sukhakara aura zItala manda pAvana se idhara-udhara hilane vAle hima ke jala kaNoM se AI sparza vAle, vasanta kA samaya Ane se manohara pramadavana kI vizeSa ramaNIyatA Azcaryajanaka hai / yahAM para nizcita rUpa se - samImavartI "maga chidra rahita kanaira ke gire hue phUloM ke parAga se raMga gae haiM / caturthAMza vedI ke sphaTika maNi nirmita taToM para suSaNa kA zobhA ho gaI hai / DeTAloM se gire hue phUloM se svayaM race gae sundara ratna sthaloM vAle latAmaNDapoM ke andara pratyeka dizA meM krIr3A saMbhoga zayyA bana gaI hai IPL vidUSaka - yaha vakula udyAna kA dvAra hai / yahA~ para baiThakara unakI pratIkSA kareM / pavanaMjaya - Apa jaisA kaheM (donoM baiThate haiM) pavanaMjaya - itane samaya taka aMjanA ko pramadavana bhUmi meM praviSTa ho jAnA caahie| (socakara) yahA~ kAmiyoM ke hRdayoM meM krama se hajAroM utkaNThAoM se bA hajAroM sopAna paramparAoM para kAma adhirohaNa kara rahA hai| kyoMki lalanAoM kA citta sunakara dekhane kI zIghratA karane vAlA hotA hai / anantara dekhakara samAgama kI prArthanA karane vAlI cintA kA sevana karatA hai / samAgama pAkara puna: viraha na hone ke upAya ko cAhatA hai / yaha kAmonmAda pratyeka kadama para vRddhi ko prApta hotA haiM // 10 // (sunakara) kyA priyA A hI gii| yaha usakA yathoyogya sundara maNiyoM vAle mIreM ke manohara zabda se yukta praveza ke samaya ke maGgala bAje kI dhvani sunAI par3a rahI hai // 11 // (anantara aMjanA aura vasantamAlA praveza karatI hai) vasantamAlA - rAjakumArI idhara se Aie, idhara se (ghUmatI haiM) Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 vidUSaka - kyA mAnanIyA A gii| pavanaMjaya - (dekhakara) maJjaroM kI AvAja ke lobha se haMsoM ne, ni:zvAsa kI vAyu ke sukha saurabha se bhauroM ne, karadhanI kI AvAja ke rasa se sarasoM ne yaha pramadavana kI adhiSThAtrI devI hI mAnoM prApta kI hai In2|| vidUSaka - mitra, Apa uTheM, jaba taka bakula nAmaka udyAna meM praveza kareM / pavanaMjaya - jaisA Apa kaheM (donoM uThate haiM) / vidUSaka - (samIpa meM jAkara) ApakA kalgA ho / vasantamAlA - (samIpa meM Akara) svAmI kI jaya ho| pavanaMjaya - (aMjanA ko hAtha meM pakar3akara) priye ithara se, idhara se (sabhI ghUmate haiM) pavanaMjaya - (dekhakara) prive bakula nAmaka udhAna kI utkRSTa lakSmI ko dekho| kyoMkiyaha navIna bakula Aja puSpoM se vidyAriyoM ke kurale ke Asava ke siMcana rUpa dohale ke rasAsvAdana se usa saurabha ko dhAraNa kara rahA hai / gIle mahAvara se raMge caraNakamala se satkAra ko prApta lAla azoka kA vRkSa phUloM se usakI lAlimA kI zobhA rUpa guNa ko dhAraNa kara rahA hai ||13|| mitra citramaNDapa ko hI calate haiM / to isa samaya usI kI hI caraNa caukI kA mArga batalAie / vidUSaka - idhara se (ghUmate haiM) vidUSaka - (sAmane nirdeza kara) mitra, yaha citramaNDapa hai / isake samIpa calate haiM / (sabhI praveza kA abhinaya karate haiM) parUntamAlA - svAmI, yaha nae khile hue pusmoM ke parAga se svacchu rezamI vastra ke cAdara se yukta zayyA hai / svAmI ise alaGkata kreN| (sabhI yathAyogya baiThate haiM) pavanaMjaya - (sparza kA abhinaya kara) . priye ! tatkSaNa phUlI huI bakula kI kaliyoM se nikalI huI madirA ke kaNoM ko le jAne vAlI sundara pramarI kA yaha madhura gIta hai / tumhAre tatkSaNa gamana ke thakAna se utpanna pasIne ko harane vAlA ThaMDA malayapavana manda-manda cala rahA hai 1174|| vidUSaka - sukha se sevya yaha pradeza mAnoM A~khoM ko ghumA rahA hai / vasantamAlA - svAmI, yaha Aryaprahasita isa samaya baiThe-baiThe atyadhika U~dhane ke kAraNa azvazAlA ke bandara kI lIlA kA anusaraNa kara rahA hai / (aMjanA aura pavanaMjaya muskarAkara dekhate haiM) vasantamAlA - kyA yaha AkAza meM jugAlI kA abhyAsa kara rahA hai / vidUSaka - (svapna dekhatA hai) mAnanIyA, ye lar3a bar3e svAdiSTa haiN| (sabhI haMsate haiM / ) vidUSaka - (giratA huA jAgakara aura baiThakara lApUrvaka) he mitra, akAraNa kyoM ha~sa Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 pavanaMjaya .......maskarAkara) kaka nrs| ........... vasantamAlA - (haMsI ke mAtha) are bhUre bandara, svapna meM bhI lAoM ko nahIM mUlate ho| vidUSaka - (kopa ke sAtha) mitra, yaha dAsI kI putrI Apa donoM ke Age bho merA tiraskAra karatI hai / ataH yahA~ Thaharane se kyA ? (krodha ke sAtha uThatA hai) aMjanA . (muskarAhaTa ke mAtha) Arya, mata, aisA mata karo / yaha avinIta hai / kSamA karo / pavanaMjaya - mitra, priyA roka raho hai 1 (viduSaka mAnoM na suna rahA ho, isa prakAra zIghra calA jAtA hai) yamantamAlA - hU~, kupita hue Arya prahamita cale gae / so calakara ise manAtI huuN| (vidUSaka ke samIpa jAkara) Arya mata kupita ho, mata kupita ho / vidUSaka - mAnanIyA, yadi merI nidrA bhaGga nahIM karogo to kupita nahIM hoU~gA / vasantamAlA - (jo Arya ko rucikara lge)| vidUSaka - jaba taka maiM isa bakusta ke cabUtare para nIMda letA huuN| ghasantamAlA - Arya ThIka hai / maiM bhI izvara-udhara malaya pavana kA sevana karatI huuN| vidUpaka - mAnanoyA vasantamAlA, mujhe yahA~ akele sone meM Dara laga rahA hai / ataH tuma dara nahIM nikala AnA / vasantamAlA - (muskarAkara) Arya, vaimA ho kareMgI / visvasta hokara soie / (vidyaka nIMda letA hai) pavanaMjaya - hU~ priye, yaha sthAna ekAnta aura ramaNoya hai / to isa samaya bhI abhilaSita vizvAsa ke avarodhaka lajjArUpI rasa meM tumhArI yaha anurakti kaunasI hai| (aMjanA lajjA kA abhinaya karatI hai / ) pavanaMjaya - (anurodha pUrvaka) tuma apane aGgoM ko AliGgana hetu kyoM nahIM detI ho ? mukha rUpI candramA ko pAna karane ke lie kyoM arpita nahIM karato ho? mere darzana patha meM daSTi kyoM nahIM DAlatI ho ? bolatI kyoM nahIM ho, devi / niruddhakaNTha kyoM ho? 15 // (nepathyA meM mahAn kolAhala hotA hai| vidUSaka - (ghabar3AhaTapUrvaka jAgakara aura uThakara) vasantamAlA banAo, bacAo / (ghabar3AI huI praveza karake) vastamAlA - Arya mata iro| aMjanA (ghabar3AhaTa ke sAtha) hU~. yA kyA hai / viduSaka - maiM yahA~ Thaharane se dura rahA hU~ / tI mahArAja ke pAsa Ao / {samIpa meM jAte haiM / ) pavanaMjaya - (socakara) tAna ke prasthAna kI bhese kA zabda kahA~ se / vidUSaka - aisA honA cAhie / pavanajaya - vijayAI kI guphA se nikalane vAlA, guphA dvAra ko pratidhvanita karatA huA, Upara kI ora gardana kie hue megha kI dhvani ke utsuka pAlatU poroM ko nacAtA huA, zatrukSatriyoM ke kulakSaya kA ekamAtra sUcaka.sampUrNa rUpa meM AkAza nasA hai| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * " pratIhArI pavanaMjaya aMjanA basantamAlA pavanaMjaya pratIhArI amAtya : pratIhArI amAtya - pavanaMjaya amAtya - pavanaMjaya ammAtya - - - - M A - - Arya, abhivAdana karatA hU~ / pavanaMjaya amAtya pavanaMjaya kumAra, kula kI ghurA ko dhAraNa karane vAle hoo / vaijayanti inake lie Asana lAo / pratIhArI yaha veta kA Asana samIpa meM hai, amAtya baiThie / - - 15 kI roke hue pitA ke prasthAna kI bherI kI yaha dhvani kahA~ se phaila rahI hai ? ||16|| ( praveza karake ) kumAra kI jaya ho| kumAra ko dekhane ke lie Ae hue ye amAtya AyaM vijayazarmA bakula udyAna ke dvAra para baiThe haiM / - 1 ( aMjanA se ) priye, isa samaya apane bhavana kI ora hI jAo / (uThatI hai) jo Arya putra AjJA deM / ( uThakara ) rAjakumArI, idhara se, idhara se / ( parikramA dekara donoM calI jAtI haiM / ) vaijayanti zIghra hI praveza karAo / amAtya pratIhArI pavanaMjaya Apake Ane kA kyA prayojana hai / jo kumAra AjJA deN| (nikala kara amAtya ke sAtha praveza kara) amAtya idhara se udhara ! ( haiM . oha, mahArAja kI mahimA | kyoMki rAjA ke prati amAtya kI niSThA kahI jAtI hai, usakA vyavahAra yahA~ para sadoSa dikhAI diyA / svayaM grahaNa kie hue ucita kArya meM lage hue, joki isakI sevA rUpa manoraMjana ke lie haiN| 117 amAtya kumAra, sunie / pavanaMjaya maiM sAvadhAna hU~ / amAtya ( sAmane kI ora nirdeza kara) yaha kumAra haiM, amAtya, inake samIpa calie / ( dekhakara) are kumAra haiM, jo ki yaha durnirIkSya samasta paitRka teja ko dhAraNa karate hue AkAza ke madhya bhAga ko ullaMghana karane vAle sUrya ke ahAte para AkramaNa kara rahe haiM | ||18|| (donoM samIpa jAte haiM) ( baiThakara) vaijayanti, samasta parijanoM ko manAkara daravAjA banda kara do / jo amAtya kI AjJA / ( calI jAtI hai) - kumAra ne sunA hI hai ki dakSiNa samudra ke madhya meM trikUTa parvata para laGkApurI meM nivAsa karatA huA rAkSasoM kA svAmI dazagrIva (rAyaNa ) hai / hai, hai sunA jAtA usakA pazcima samudra meM sthita pAtAlapura meM rahane vAle varuNa ke sAtha bahuta bar3A virodha thA | I anantara kyA huA / anantara dazagrIva ne bhI khara aura dUSaNa prabhRti se adhiSThita bahuta bar3I senA ko varuNa ke prati niyojita kiyA / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pavanaMjaya amAtya pavanaMjaya upamAsya - amAtya pavanajanya amAtya isa prakAra prAna lie nagara kI rakSA ke lie kumAra ko bulAkara unheM yahA~ hI ThaharAkara svayaM prasthAna prArambha kara diyA hai / pavanaMjaya ( hAsya pUrvaka) Arya asthAna meM pitAjI kA yaha prasthAna kA Arambha kahA~. se ? - - 4 pavanaMjaya - amAtya vidukka amAtya - - anantara bahuta bar3A saMgrAma chir3ane para varuNa ne khara dUSaNa prabhRti ko pakar3a liyaa| P anantara isa prakAra ke mAnabhaGga ko dhAraNa karate hue dazamukha rAvaNa ne khara dUSaNAdi ko chur3Ane ke lie dUta ke mukha se mahArAja se yAcanA kii| anaMtara / 16 jisane bahuta bar3e hAthI ke mastaka taTa ko vidIrNa kiyA hai, usa hAthI se chUTe hue motiyoM kI paMkti se jisake dAMta rUpI bhAloM ke chidra khuradare ho gae haiM aisA jo siMha hai, mAna meM mahAn vaha yaha mRga ke zizu ko mArane meM lagA huA kyA prakhyAta zaurya ke yogya apanI anya kIrti utpanna kara rahA * 1179 || to itanI sI bAta para merA hI jAnA paryApta hai / ne ThIka hI kahA hai| kyoMki - kumAra jinakA parAkrama bujhA nahIM hai aise vidyA se vinIta Apa jaise putroM ke rahane para yathAyogya rUpa se icchAnusAra kAryabhAra sthApita kie hue rAjA loga sukhI hote haiM | 1201 phira bhI binA vicAra kie hue, kSudra hai, aisA mAnakara varuNa kI upekSA nahIM karanI cAhie / nizcita rUpa se usake - AvAsa sthAna kI mahimA kA ullaMghana samudra bhI nahIM kara sktaa| sau putra zatrurAjAoM ke samUha ko pIsane meM kuzala hai| svayaMsevI vidyAdhara rAjAoM kA samUha bhI pratIhAra sthAna kI abhilASA karatA huA pratidina (apane kAryoM ko) pUrNa karatA hai / 211 isa prakAra pratipakSa ke aise parAjita hone para mahArAja kA bahuta bar3A yaza hogA | to atyanta Avega se basa kro| mahArAja kumAra ke rAjadhAnI meM vApisa Ane kI icchA karate haiN| (haMsakara) kyA yaha Arya ko bhI anumata hai| to zIghra hI dekhie kroSa se pAtAla tala se balAt vegapUrvaka nirmUla ukhAr3I gaI usa tAlapurI ko maiM samudra ke madhya DAla dUMgA yuddha meM gAda rUpa se chor3e hue, mirate hue bANoM ke agrabhAga se ugalI huI cinagAriyoM vAlI agni kI jvAlAoM se grAma banAe hue zatruoM ke lahU sUkheM 12211 kyA yaha kumAra ke lie bahuta bhArI hai / amAtya ThIka kahA 1 kyA kumAra me yuddha * kI pratijJA kara lI . Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pavanajaya - amAtya - pavanaMjaya - vidUSaka - pavanaMjaya - aura kyA / to mahArAja hI yahA~ pramANa hai / to isa samaya mahArAja ko hI dekhate haiM / jI hA~ / prathama saGkalpa hai / to priya mitra utthe| (sabhI uThate hai) dhArA pravAha nivAlA baloM ke ke gare niko hurata kI dhArA ke pravAha meM chipe hue pazcima samudra meM asamaya hI sandhyA kI lAlimA racatI huI, binA kisI bahAne ke pratyeka dizA meM nivir3a jalatI huI vAivAgni kI zaGkA karatI huI merI sthira khAyaSTi icchAnusAra saMgrAma lIlA kA anubhava kare | ||2311 ithara se, idhara se| (parikramA dekara sabhI nikala jAte haiM) hastimalla ke dvArA viracita aJjanA pavanaMjaya nAmaka nATaka meM dvitIya aGka samApta huA / . tRtIyo aGka . vidUSaka - (anantara vidUSaka praveza karatA hai) varuNa kI nirAbAdha sAmagrI Azcaryajanaka hai / jo ki itane samaya taka pratidina yuddha kI bhIr3a bar3ha rahI hai / yuddha kI dhurA sau putroM meM nikSipta hone se yuddha rUpI A~gana meM kadAcit ghusA nahIM jA sakatA athavA yahA~ mitra kI prazaMsA karanA cAhie jo isa prakAra rAjIva pramukha mahAn balazAlI varuNa ke sau putroM ke paraspara meM prayukta mahAna vidyAoM se bhayAnaka yuddha ke agrabhAga meM ina cAra mAha pratidina vizeSa rUpa se parAkrama karate hue vijaya ke dvArA vRddhi ko prApta ho rahe haiM / (sAMsa lekara) yaha samasta saMgrAma kI ghaTanA prahasita ke hI duzcarita kA paripAka hai jo isa prakAra eka ora isa kaThinAI se sune jAne vAle samudra ke ghoSa se, eka ora kaThora, sannara senA ke kolAhasa se, eka ora bhayAnaka rUpa se girate hue saikar3oM bANoM ke zabda se, eka ora karNakaTu dhanuSa kI pratyakSA ke muMjAra se, eka aura bhISaNa vijaya dipiyama nirghoSa se kAnoM ke samUha ko bahasa banAtA huA, rAta-dina atyadhika bhayabhIta huA, nidrA ke sukha ko bhUlakara, vizvAsa pUrvaka bhojana kA bhI avasara na pAkara yathArtha rUpa meM rugNa sthiti kA AcaraNa kara rahA hU~ / rAjaputra kI mitratA sarvathA udvega utpanna karane yogya hai / vizeSakara yahA~ kharadUSaNAdi ke chor3ane kA utsAha mujhe bAdhA pahuMcA rahA hai, jo ki hata AzA vAle kharadUSaNAdi ke vighna kI AzaGkA kara zIghra hI varuNa ke mAnabhA kA parihAra karate hue vidyAbala se dhIre-dhIre hI mitra yuddha kara rahe haiM / anyathA kauna pratipakSI yuddha ke agrabhAga meM mitra ke sAmane muhurta para bhI vyavahAra karane meM samartha ho sakatA Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pavanaMjaya - vidUSaka - 18 hai| Aja isa eka dina mujha brAhmaNa ke hI bhAgya se donoM pakSoM ke senApatiyoM ke dvArA pArasparika senA ke vizrAma ke lie saubhAgya se yuddha kArya roka diyA hai / isa prakAra prabhAta se itane samaya taka caturaGga senA ke darzana ke utsuka lekara kasara na hone se bhI kara re priyara kI sevA nahIM kI / isa samaya sAyaMkAlIna sandhyA ke samudAcAra ke lie rAjasabhA se nikale hue isa samaya kahA~ hai / (sAmane dekhakara) yaha dhanuSa ko dhAraNa karane vAlI zarAvatI hai / to isase pUchatA huuN|(aakaash meM) mAnanIyA zarAvati ! mitra isa samaya kahA~ hai ? kyA kahate ho, sandhyA kArya samApta karake, samasta parijanoM ko niSedha karake Arya kumudatI ke taura pradeza para vidyamAna hai| to vahA~ jAtA hU~ / (ghUmatA hai / ) (anantara pavanajaye praveza karatA hai) (dekhakara) oha sAgara ke parisara pradezoM kI sukha sevyatA Azcaryajanaka hai / yahA~ para nizcaya se - senA ke hAthI rugNacandana rasoM kA kuralA karate hue nadI ke tIra ke pAsa dhIre-dhIre tamAla pallavoM ke samUha ko tor3ate hue tatkSaNa yuddha ke parizrama ke apaharaNa se sainikoM ke dvArA sammAnita hokara sukhakara zotale aura sugandhita samudra taTa ke bana ke choroM kI vAyu kA sevana kara rahe haiM / ||1|| ye mitra haiM / to inake samIpa jAtA hU~ (samIpa jAkara) priya mitra kI jaya ho / mitra kaise ? he mitra, jisameM candramA kA udaya nikaTavartI hai, aise AkAza ke bhAga kI darzanIyatA ko dekho| (dekhakara) jisakA udaya samIpavartI hai aisA candramA kI kiraNoM kA samUha haThAt andhakAra ke madhya praviSTa hotA huA, isa samaya darzanIya hai| jisake andara jala hai, marakatamarmANa kI zilA ke samAna zyAmala jalarAzi vAlI mandAkinI ke samAna candrakAnta bhaNi ke drava kA gaura pravAha hai / ||2|| he mitra dekhie, yaha virahI janoM ke hRdaya meM snAna karane se lage hue rudhira se lAla kAmadeva ke bhAle ke samAna, utkaNThita kAminIjana ke haricandana se lipta lalArapaTTa ke samAna, cakravAkamithuna ke virahI mayUra ke prathama zikhodagama ke samAna, cakoroM ke jyotsnA rUpa Asava ke pAna hetu rattamayo pyAle ke sampana pUrva dizA rUpI vadhU ke mukha para lagAe hue tilaka ke samAna isa samaya arthodita candramA vizeSa rUpa se zobhita ho rahA hai / (dekhakara) mAre gae zatru hAthI ke mastaka para sarudhira gulAbI mastiSka se yukta bar3e hAthI ke dantAgna ke samAna candramA kA bimba udita ho rahA hai / 1|3|| he mitra, hama donoM eka sAtha hI kumudatI ke tIra pradezoM meM cA~danI kA sevana kreN| paSanaMjaya - vidUSaka - pavanaMjaya - vidUSaka - pavanaMjaya - vidUSaka - Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pavanaMjaya - pavanaMjaya - vidUSaka - pavanaMjaya - vidUSaka - . 19 jaisA Apane kahA / (donoM vaisA ho karate haiN| aura idhara zIghra hI pazcima samudra se candramA kI caMcala taraMga rUpa hAthoM se pracura rUpa se girate hue yahA~ para bikhare hue tArAgaNa AkAza meM lAe gae arghya rUpa motiyoM kI lakSmI ko dhAraNa kara rahe haiM / // 4 // (sAmane kI ora nirdeza kara) mitra yahA~ sahacara ko khojatI huI akelo cakavI ko dekhie / (dekhakara) are bar3e kaSTa kI bAta hai / sahacara ko khojatI huI becArI zocanIya dazA kA anubhava kara rahI hai / dekhie - viraha se du:khI yaha cakI bAra-bAra candramA se dveSa karatI hai, lAra-bAra kumudavana meM praveza karatI hai, bAra-bAra cupa rahatI hai, bAra-bAra atyadhika karuNa krandana karatI hai, bAra-bAra dizAoM kI ora dekhatI hai, bAra-bAra reta para giratI hai, bAra-bAra mohita hotI hai | ||5|| (mana hI mana) ataH kaSTa hai / mere pravAsa se aMjanA bho prAyaH isa prakAra kI dazA para pahuMcatI hogI / (nizcala khar3A rahatA hai) kyA bAta hai, mitra kaise ghire hue se baiThe haiM / miMtra cupa kyoM baiTe ho (hAtha khoMcakara) he mitra ! cupa kyoM baiThe ho / (galA bhare hue svara meM) kAma ke eka mAtra sAratho candramA ke 'cA~danI bikhera kara udita hone para kAminI kauna atyadhika du:saha viraha ko sahatI hogI / / || vidUSaka (mana hI mana) * priya mitra utkaSThita me kaise haiM ? saMgrAmoM meM pratidina dugane utsAha se mere dvArA bitAyA gayA yaha dIrghakAla bho calA gayA, isakI maiM parAdhInatA ke kAraNa paravAha nahIM kI / kaSTa kI bAta hai, isa samaya svapna meM bhI asaMbhava usa asahAya viraha vyathA ko sahana karane meM mahendra rAjA kI putrI kaise samartha hogI / he mitra ! tuma isa samaya atyanta rUpa se duHkhI kyoM dikhAI de rahe ho ? (kAmAvasthA kA abhinaya karatA huA) idhara se ilAyacI kI latA ko kaipAtA huA malayapavana dhIre-dhIre cala rahA hai| idhara candramA kumuda ke samAna svaccha cA~danI ke samUha ko varSA rahA hai / idhara kAmadeva atyadhika rUpa se chor3e hue bANoM se bIMdha rahA hai / he mitra ! tuma ni: zaMka hokara kaho, mujhe kisa prakAra sAstranA de rahe ho / // 8 // kyA bAta hai ? isa samaya isakA kAmonmAda pravRtta ho rahA hai / oha, mahAn Azcarya hai / isake bANa puSpoM ke haiM aura atyadhika nirbala ve pA~ca kI saMkhyA ko prApta hai, strayaM yaha anaGga hokara kaise jaggat ko jIta rahA hai / pavanaMjaya - pavanaMjaya - vidUSaka - pavanaMjaya - vidUSaka - pavanaMjaya - Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 vidUSaka - (mana hI mana) yaha bahuta adhika khinna haiM, ataH inakA mana bahalAtA huuN| (hAtha meM lekara) he mitra, jarA andara Ao / rAjA loga tumhArI sevA karane ke lie pratIkSA kara rahe haiM / pavanaMjaya - (binA sune hI sAMsa lekara baiTha jAtA hai) vidUSaka - (upahAsa sahita) mere bacanoM kA ThIka pAlana kiyA / pavanaMjaya - binA sthAna ke hI kyoM pralApa kara rahe ho / cupacApa baiTha jAo / vidUSaka - kyA karUM (baiTha jAtA hai)| pavanaMjaya - (utkaNThA ke sAtha) bhaira Agamana para jise koI anokhI kA utpanna huI thI, gAssa rUpI phalaka vikasita ho gae the, adhara aura oTha phar3akane lage the aisI mere viraha kI khitratA ke samUha se duHkhI usakA mukhakamala kaba degyU~gI / 10lt vidUSaka - yaha utkaNThA kA avasara nahIM hai / pavanaMjaya - yaha kAryopadeza kA avasara nahIM hai| vidUSaka - isa samaya mujhe kyA karanA cAhie / pavanaMjaya - mitra, upakaraNa ke sAtha citra banAne kI takhtI le Ao, jisase ki isa samaya citragata bhI priyA ko dekheN| vidUSaka - kyA upAya hai / jo Apa kaheM / ( uThakara cala detA hai) pavanaMjaya - mitra, aao|| vidUSaka - (samIpa meM jAkara) AjJA dIjie / pathanaMjaya - jisase kaipa utpanna ho rahA hai, o cA~danI ke Atapa ke saMtapta hai, aisA saha . hAtha kucha likhane meM samartha nahIM hai / 11111 vidUSaka - jaisA Apa pasanda kareM, vaha kreN| pavanaMjaya - kumuda ke pattoM kI yahA~ para zayyA banA do, zItala sparza vAle kele ke pattoM se malapavAyu se tapta zarIra para havA karI / 112|| athavA yaha cA~danI aura yaha malaya pavana mI jisa prakAra mere santApa ke lie huA, kaho kumudoM se aura kele ke pattoM se vaha kauna se dhaiyaM ko prApta karegA? ata: adhika kahanA vyartha hai| kevala mahendra putrI aMjanA ke gADha AliGgana se hI maiM sAntvanA prApta karUMgA, aisA maiM mAnatA hU~ | ||13|| vidUSaka - ThIka hai, isa samaya ise acchI taraha kiyA jA sakatA hai / yaha to vijayAI para hai aura Apa yahA~ dakSiNa bhUmi meM vidyamAna haiM / pavanaMjaya - mitra, hama isa samaya vimAna para car3hakara vijayAddha kI ora hI calate hai ( uThatA vidUSaka - pavanaMjaya - vidUSaka - (uThakara) he mitra, asa suno / dhIre se kho| yahA~ mahAbalI, tumhAre pratipakSI varuNa ke sthita rahane para chAvanI chor3akara jA rahe ho, yaha bAta mere lie anucita pratIta ho rahI hai / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pavanaMjaya vidUSaka pavanaMjaya vidUSaka pavanaMjaya vidUSaka - pavanaMjaya vidUSaka pavanaMjaya vidUSaka pavanaMjaya ! zarAvatI pavanaMjaya zarAvatI - pavanaMjaya zarAvatI pavanaMjaya - - vidUSaka pavanaMjaya to mudgara se jAne gae hI jAyege / - 21 Se (kopa ke sAtha) / zIghra hI tInoM lokoM ko bhayabhIta nijastriyoM ke kaNThagrahaNa ko dene vAle pratyaJnA ke ghoSoM se AkAza meM zrotra mArga ko bahirA banAtI huI phUloM kI varSA ho / kAna taka khIMcakara chor3e gae tIkSNa saikar3oM bANoM se dizAoM ke bhAga ko DhakatA huA yaha maiM Aja samasta zatrupakSa ko balapUrvaka cUrNacUrNa karatA hU~ | // 14 // kyA yaha prahalAda ke putra ke lie asaMbhava hai / phira bhI yaha rAjadharma nahIM haiM / kyA saMgrAma rAjadharma nahIM hai / nahIM, jaldI mata kro| isa samaya donoM senAoM ne eka dina kA yuddha rokA huA hai / mitra, tumane mujhe ThIka yAda dilaayaa| oha zatru samUha kA jIvana avaziSTa hai / isa prakAra yahA~ ApakA jAnA sarvathA ucita nahIM hai / yadi yaha bAta hai to isI samaya jAkara hama loga sUrya ke ugane se pUrva hI lauTa AyeMge / yaha bhI ucita nahIM hai| isa prakAra zatru ko jItane ke lie gae hue tuma kArya samApta kie binA nagara meM praveza karoge to mahArAja aura prajAyeM kyA kahegI / mitra, tumane ThIka kahA / jisakA Agamana vidita nahIM hai, aise hama loga aMjanA ke samIpavartI udyAna meM uttara jAyege / yahA~ Thaharate hue senApati mudgara kyA tumheM nahIM khojeMge ? isake viSaya meM usase kahanA ThIka nahIM haiM / bAta yahI hai| kisI bahAne se jAnA cAhie / are yahA~ para kauna hai ? ( praveza kara ) kumAra AjJA deM / zarAvati, mere vacanoM ke anusAra senApati mudagara se kaho ki prAtaH kAla se cAra prakAra senA kI sAmagrI ke darzana ke dabAva se merA mana isa samaya nIMda ko cAha rahA hai| to isa samaya Apa niyojita sAMgrAmikoM ko sAvadhAnI pUrva taiyAra karanA / jo kumAra kI AjJA | ( cala par3atI hai) zarAvatI, jarA Ao / (samIpa meM jAkara ) AjJA do / maiM isI kumudvato ke tIraM pradeza para rezamI vastra se bane paTamaNDapa meM zavana karatA huA rAtri bitAtA huuN| tuma bhI pratihArabarga ke sAtha samasta parijanoM ko rokakara pravezadvAra ko banda kara do / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 zarAvatI - jo kumAra kI AjJA (nikala jAtI hai) pavanaMjaya - mitra, adhika vilamba kyoM kara rahe ho (vidyA kI bhAvanA kara ) yaha vimAna A gayA / to hama donoM isa para ArohaNa kareM / vidUSaka - jo mitra kI AjJA / / (donoM car3hakara vimAna yAna ko dekhate haiM) pavanaMjaya - (vimAna ke vega ko dekhakara) kuTumba kA baccA yaha candramA AkAzajala rUpa samudra ke cA~danI rUpa jala meM zIghra daur3atA huA vimAna rUpI jahAja pIcha daur3atA huA sA pratIta hI rahA hai|||15|| vidUSaka - tuma nizcita rUpa se pavanavega ho / (sAmane kI ora nirdezakara) he mitra, yaha rajatagiri candramA kevala rUpa sAdRzya se jala sahita megha kA AcaraNa karatA huA zreNi rUpa vana paMkti meM vilIna dikhAI par3a rahA hai| pavanaMjaya - kyA candramA gira rahA hai athavA rajatagiri para hI car3ha rahA hai, yaha vizada cA~danI aba isa prakAra mere mana meM zaMkA utpanna kara rahI hai // 16 // vidUSaka - hama loga rajatagiri ko prApta ho cuke haiM / yaha vimAna yahA~ sthita hai. to utaro | pavanaMjaya - jaisA Apa kaheM (utarane kA abhinaya karatA hai ) vidUSaka - mitra, yaha unakI cauzAlA ke madhya meM kaumudIprAsAda hai, to isake bhavanatale utreN| pavanaMjaya - jaisA Apa kreN| (donoM utarate haiM) (anantara virahotkaNThitA aMjanA aura usake zItala upacAra meM vyana vasamtamAlA praveza karatI hai|) aMjanA - (kAmAvasthA kA nATya karatI huI, cAMdanI ke sparza kA abhinaya kara) - sarikha, isa cA~danI ko kele ke patte se roko / vasantamAlA - hU~, yahA~ para kyA kareM / yaha dina meM bhI cA~danI ke aGkara kI AzaGkA karatI huI mRNAlavalaya se pariSkRta hokara kA~patI hai / candramA ke bimba kI zaMkA kara maNidarpaNa nahIM dekhatI hai / malayavAyu kI AzaMkA karato huI kele ke patte kI vAyu kA nivAraNa karatI hai| kAmadeva ke saikar3oM bANoM kI zaMkA karatI huI phUloM kI zayyA ko nahIM sahatI hai / candana ke drava ko zaMkA karatI huI candrakAntamaNi ke pravAha kA parihAra karatI hai| (donoM sunate haiM) pavanaMjaya - nizciya rUpa se idhara se vasantamAlA bola rahI hai / vidUSaka - kevala vasantamAlA hI nahIM hai / tumhAre viraha se utkaNThita vaha bhI isI candrakAnta prAsAda ke dvAra para vidhamAna hai| aMjanA - (bAMyI A~kha phar3akane kI sUcanA dekara) oha yaha bAI AMkha phar3aka rahI Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 vasantamAlA - rAjakumArI, zIghra hI pati ko dekhogI / aMjanA - saMtApa kA abhinaya karatI huI / kitane kAla taka maiM isa ziziropacAra ke du:kha ko shgii| pavanaMjaya - (sunakara aura dekhakara, mana hI mana) kyA isa sapaya priyA dUsarI hI avasthA meM vidyamAna hai / yaha nizcita rUpa se - durbala zarIra vAlI, zithila gauM vAlI, A~suoM se maile netra vAlI, zvAsa / yukta, kezapAza khule huI, viraha meM saMsarga yukta sI ho gaI hai / ||16|| aMjanA - hAya Ayaputra, mujhe kaca darzana sukha doge / (isa prakAra mohita hotA hai) vasantamAlA - (ghabarAhaTa ke sAtha) rAjakumArI dhairyadhAraNa kIjie, dhairya dhAraNa kIjie / pavanaMjaya - (ghabarAhaTa ke sAzca samIpa meM jAkara) priye, dhairya dhAraNa karo / vidUSaka - (ghabarAhaTa ke sAtha samIpa meM jAkara) Apa dhairya dhAraNa kareM / vasantamAlA - (ghabarAhaTa ke sAtha) svAmI kaise, svAmI kI jaya ho / aMjanA - (Azvasta hokara aura sA~sa letI huI dekhakara) Aryaputra kaise ? (prasthAna karanA cAhatI hai) pavanaMjaya - he durbala aGgoM vAlI / atyanta kaSTa dene se basa karo, vahIM para dhIre se / baiTha jAo / sAkSAt kaTAkSa se sAdhya dAsajana ke prati yaha kauna sA vyavahAra hai / 180 (hAtha pakar3akara baiTha jAtA hai) pidRzya - apanA kalyANa he ki ke mAiza ku. prApta karo / aMjanA - (vismaka pUrvaka) sakhi basantamAlA, kyA yaha svapna hai yA paramArtha hai / vasantamAlA - atyanta sarala, pati se pUcha / / pavanaMjaya - pahale svapna meM aneka bAra Ae hue mere dvArA ThagI gaI / punaH mere A jAne para yaha mugdhA Aja vizvAsa nahIM kara rahI hai / Im9|| vasantamAlA | hama donoM ko yahA~ Ae kisI ne dekhA nahIM hai / to isa samaya jaise koI Agamana ko na jAne, vaisA prayatla karanA cAhie / vasantamAlA - jo svAmI kI AjJA / Arya prahasita, Ao dvAra kI rakSA kareM / vidUSaka - jo Apa kahatI haiM / (donoM cale jAte haiM) pavanaMjaya - (aMjanA ko dekhakara) kamalanAla se alaMkRta, ghane candana ke drava se lipta, pIle mukhapAlI yaha yaha cAMdanI kI adhiSThAtrI devI hai, aisA maiM mAnatA huuN| 2011 priye isa samaya bhI viraha zamana kA kaSTa uThAne se kyA? to isI samIpavartI maNicandrakAnta vAsagRha meM praveza kreN| (hAtha pakar3akara) priye, idhara se, idhara se / zrI hastimalla viricita aMjanA padhanaMjaya nAmaka nATaka meM tRtIya aGka samApta Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho aGka (anantara vasantamAlA praveza karatI hai) vasantamAlA - yahA~ kabhI Ae hue svAmI ko cAra mAha ho gae / isa samaya sajakumArI kA mAnoM dohada hai / usake nIla kamala ke patte ke samAna donoM stanoM ke agrabhAga nIle par3a gae hai| donoM gAla ilAyacI ke phala ke samAna pole par3a gae haiM / udara meM romapaMkti aMjana kI rekhA ke samAna spaSTa rUpa se nIlI ho gaI hai / ata: isa sundara vRttAnta ko mahArAnI ketumato se nivedana karatI huuN| (parikramA dekara, sAmane dekhakara) yaha kauna idhara A rahI hai / kyA bAta hai, mahArAnI ketumatI kI sevikA yuktimatI hai| (anantara yuktimatI praveza karatI hai) yukimatI - mahArAnI ketutI AjJA dI hai ki vadhU aMjanI aspasya hai / to usakI kuzala pUchakara aao| to svAminI aMjanA ke catuHzAla (cAra khaNDa vAle bhavana) kI ora jAtI hU~ / (ghUmatI hai) vasantamAlA - yaha priya sakhI yuktimatI kisI anya kArya meM vyagra hRdaya bAlI hokara mujhe binA dekhe hI jA rahI hai / to isake pIche cupacApa jAkara A~kha banda kara upahAsa karuMgI / (vaisA hI karatI hai) yuktimatI - (dekhakara, muskarAhaTa ke sAtha) - aura kauna mere Upara isa prakAra vizvAsa karatI hai / priya sakhi vasantamAlA, tuma pahacAna lI gaI ho| vasantamAlA - (hAtha chor3e hue. hAsyapUrvaka) sakhi, tuma nizcita rUpa se yuktimatI ho| sakhi, isa samaya tuma kahA~ jA rahI thI ? yuktimatI - sakhi ! aMjanA kucha asvastha hai, ata: mahArAnI ketumato kI AjJA se kuzalatA pUchane ke lie jA rahI hU~ | vasantamAlA - bholI bhAlI, vaha asvasthA nahIM hai / vaha to dohada hai / yasansamAlA - sakhi, jarA suno / eka bAra arddharAtri meM prahasita ke sAtha svAmI Akara cale yuktimatI - hama logoM ko kaise jJAta nahIM huA / vasantamAlA - ve yuddha samApta hue binA nagara meM praveza huA hUM. ataH vIrajanocita lajjA se Ane ko na prakaTa kara rAta bitAkara prAta:kAla hI cale gae / yukimatI - sakhi, ThIka hai / tuma kahA~ cala par3I thii| vasantamAlA - isa sundara vRttAnta ko mahArAnI se nivedana karane ke lie / yuktimatI - sakhi, svAminI se nivedana karanA yukta ho hai / phira bhI merA hRdaya kucha vyAkula sA hai| vasantamAlA - kyoM ? yuktimatI - mahArAnI ketumatI svAminI aMjanA ke apratima caritra ko jAnatI hI hai / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathApi vizeSata: striyoM ke abhijAtya kI rakSA karane meM mahArAnI ekAnta (atyanta) sAvadhAna hai / ataH isa vRtAnta ko sunakara (na jAne) kyA kareMgI? vasantamAlA - sakhi, isa samaya vyartha meM hI kyoM duHkhI ho rahI ho / cAra mAsa bAda yuddha samApta hone para A jAU~gA, aisA kahakara taba svAmI cale gae the / cAra ! mAsa bIta gae / ata: kala yA parasoM svayaM svAmI yahA~ A AyegeM / yuktimatI - ' vaha bAta bhI mAnoM dUra ho gii| ksantamAlA - kaise ? yukimatI - vatsa, binA vAdhA ke isa samaya varuNa kA mAnabhaGga nahIM kara sakate / kyoMki kharadUSaNAdikA. chur3AnA avaruddha nahIM hogA, usI prakAra vidyAvala se yuddha meM vyavahAra karanA cAhie / aisA mAnakara mahArAja senApati mudgara ko lekha bhejeMge / isa prakAra kumAra dera kareMge / vasantamAlA - phira bhI kyA candralekhA bhI viSa ugalatI hai athavA kyA candanalatA agni ugalatI hai / ata: svAminI ketumatI ke viSaya meM anyathA zakkA mata kro| yuktimatI - to Apa jaoNya / maiM bhI svAminI aMjanA ke dohalA utpanna hone se ramaNIya rUpa ko dekhakara AMkhoM ke phala kA anubhava karUMgI / ghasantamAlA - sakhi, vaisA hI ho / (calI jAtI hai)| yuktimatI - (ghUmatI huI, AkAza meM lakSya bA~dhakara) svAminI ketumatI, ke prati tumhAre asAdhAraNa prema, caritra aura satyapAlana ko maiM AnatI hI huuN| phira bhI kevala apane duHkha ke kAraNa nivedana kara rahI huuN| dUsare kI nindA kI zaGkA karatI huI merI nijI udAratA anucita na ho jAya / (nepathya meM) mAnanIyA yuktimatI-1 yuktimatI - mujhe kauna bulA rahA hai / (pIche dekhakara) kaJcukI labdhabhUti kaise ? (praveza kara) kancukI - mAnanIyA ukimatI / yuktimatI - (samIpa meM jAkara) Arya mujhe kyoM bulA rahe hai ? kaJcukI - aba Apa vahA~ na jAya / mahArAnI kI hI samIpavartinI hoo / yukimatI - (zaGkA sahita) Arya, pahArAnI kI AjJA se svAminI aMjanA kI, jo isa samaya kucha asvastha haiM, kuzala pUchane ke lie maiM calI thI / kambukI - svayaM mahArAnI tumheM bulA rahI hai| yuktimatI -- (viSAda sahita, mana hI mana) hai jaisA maine socA thA, vaisA hI ho gayA (prakaTa meM) Arya, yadi aisA hai to mahArAnI ke pAsa jAU~gI / (calI jAtI hai) (parikramA detA huA) are, bar3e kheda kI bAta hai / apane abhijAtya ke adhIna nirdoSa caritra jAnakara bhI kulastriyA~ prAya: thor3I sI bhI nindA se uratI haiM | InH to isa samaya zAkhAnagara kI ora hI calatA huuN| (ghUmakara aura apane Apako dekhakara) Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___26 are, avizada pANI ko kaThinAI pUrvaka bA~dhakara upahAsa ko prApta huA kukavi ke samAna pada-pada para punaH punaH skhalita ho rahA hU~ / nirAbAdha mana yAlA ho maiM mRdu kadama rakhatA huA vRddhAvasthA pAkara bhI praur3ha kavi kI samatA ko prApta ho gayA hU~ | |2|| athavA - pratyeka nae Ama se nikalate hue komala patte ko cAhane vAlI bAlA sukumAra hAtha ke agrabhAga se karNamula meM bikhare hue patte se kyA banA rahI hai ? kahIMkahIM para vRddhAvasthA bhI nindA ke yogya ho gaI / / 3 // (sAmane dekhakara) yaha gopura hai / isase nikalakara zAkhAnagara meM praveza karatA huuN| (ghumakara) maiM zAkhAnagara meM praviSTa huA hU~ / (sAmane dekhakara) yaha krUra vidyAdhara bhairaSa kA sevaka hiMntagalaka prakaTa rUpa se vikasita nIlakamala ke Dhera ke bandhana se yukta agrahasta vAlA zIghra hI idhara se daur3a rahA hai / to maiM ise bulAtA hU~ / re-re hintAlaka / (yathAni . pA halakA izAra ceTa - (dekhakara) kaise Arya labdhabhUti svayaM Akara mujhe bulA rahe haiM / (samIpa meM jAkara) svAmI, yaha maiM namaskAra karatA hU~ (praNAma karatA hai) / kaJcukI - hintAla, mere vacanoM ke anusAra krUra ko yahI bulAo / ceTa - svAmI, usakA Apa jaisoM ke bolane kA yaha avasara nahIM hai| kamyukI - kyA ? ceTa - (hAtha se nirdeza kara) bhaTTAraka, yaha candramA ke bimba ke sadaza bhairavI cakra ke kapAla se yukta bAyeM agrahasta vAlA, gharikA ke ghara nirghoSa se mukhara caraNa yugala vAlA, umaru ko pITane meM caJcala dakSiNa hAtha vAlA, skandha pradeza para trizUladaNu, dhAraNa kie hue, lAla candana ke tilaka se zobhita lalATapaTTa vAlA, japA kusuma ke samAna bhaMyakara lAla netroM vAlA vidyAdhara bhairava bhairava ke samAna vidyamAna hai / aura yaha krUra svAmI sudulabha, sugandhita madirA ko pIkara nAcatA hai, gAtA hai, ghUmatA hai, skhalita hotA hai aura akAraNa hI haiMsatA hai |4|| kaJcukI - (dekhakara) kaise madonmoha umar3A huA hai : kyoMki kucha antaraGga ko cintA se jhuke hue mukha vAle baiThe hue haiM / punaH muhUrta ppara ke lie yo kucha vastu DhUMDhate hue vihAra kara rahe haiM / paraspara meM hAtha poTa kara akasmAt AzcaryAnvita ho haMsate haiM / hAthI ke samAna madamatta yaha madirA ke jalakaNoM ko chor3a rahA hai / / 5 / / (ghRNA pUrvaka) dUsare ke bhojana ke prati Asakti nizcita rUpa se udvega utpanna karane vAlI hotI hai, jo ki mujhe bhI ina nikRSTa ceSTA vAloM ke sAtha bolanA par3atA hai / he hintAlaka yahA~ para kyA karanA cAhie / ceTa - bhaTTAraka, jaba taka isake mada kI samApti nahIM ho jAtI, taba taka Apako isa purAne udyAna meM pratIkSA karanA cAhie / kaJcukI - vaisA hI karate haiM / (calA jAtA hai) sapanA sazAnirdiSTa kara vidyAdhara bhairaya praveza karatA hai / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krUra - (mada kA abhinaya karatA huA, Adara pUrvaka) / jisake nAma ko sunakara sura aura asura kA~pate hai, vahI krUra meM vidyAdhara bhairava hU~ 16 // itane loka meM mere lie mantra, yantra athavA tantra se koI kArya duSkara nahIM hai| mere sadRza anya kauna puruSa hai / / (samIpa meM jAkara) svAmina, yaha maiM praNAma karatA huuN| priya ziSya, jIvanaparyanta merI sevA karate raho / yaha dAsa anugRhIta huA / yaha nae kamala haiM / are hintAlaka - itane samaya taka tumane kyoM bilamba kiyA / svAmina, Arya labdhabhUti purAne udyAna meM isa samaya tumhArI pratIkSA kara rahe hai / use dekhakara dera kara dii| isa samaya cupa kyoM baiThe ho / nIla kamaloM se ghar3e ke Asava ko suvAsita karo / haMsI rokate hue, mana hI mana / bhalI prakAra kathAoM kA avasara mujhe vidita ho gayA / (prakaTa meM) jo svAmI kI AjJA / (yathokta karatA hai)| are hintAlaka, jarA 3.... / trizUlaka nRtya ko yatheSTa rUpa se ullasita karate hue, madhurA, dhruvA vidyA ko gAte hue isa samaya vihAra kara rahA hU~ / [1] (donoM dhUmate haiM) (harSa pUrvaka gAtA hai)| bhale prakAra prasanna (madirA ko) sukhapUrvaka pIte hue, pada-pada para viSama rUpa meM lar3akhar3Ate hue atyadhika matta, mahAn prabhAra vAlA vidyAdhara bhairava sadA vijayazIla ho / 90 sarasa kamala jisa para rakhe hue haiM, aisI madirA ko pIkara, mada hone para bhI zubha meM vihAra kara rahA hUM, calatA hU~, skhalipta hotA hU~, are maiM krUra, krUra krUra hU~ | ||10IR (lar3akhar3Ate hue) are pRthvI kaise cala rahI hai (hAsa pUrvaka) yaha bAta vidita ho rahI hai ki atyadhika mada ke samUha se bhare hue mujhe dhAraNa karane meM asamartha hokara sacamuca pRthvI cala rahI hai / 111111 are hintAlaka, isa pIne ke pyAle meM ghar3e se madirA ur3ela do athavA usI kumbha se AkaNTha pItA hU~ / (vaisA kara) are yaha madirA vizeSa rUpa se uttama rasa se yukta hai 1 (mada kA abhinaya karate hue) mere binA loka kaise eka mahApuruSa sAmAnya manuSya kI prazaMsA kara rahA hai / to maiM jAgrata karatA huuN| suno-suno, jo sarvathA sajjana haiM, ve mere hI donoM caraNoM kI bhalI prakAra sevA kareM / jo lIlA pUrvaka hAsnA pI pIkara khela-khela meM lar3akhar3Ate hue zarIra se calatA huA vihAra kara rahA hai / ||12|| aura - Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ceTa - krUra ceTa krUra - ceTa krUra ceTa krUra ceTa 1 krUra. ceTa peTa "" 1 | T / 1 theTa - kaJcukI krUra - hoget krUra - T - 28 ( dekhakara) svAmI ke mada kA samUha kaise bhUmi kA atikramaNa karatA huA Arur3ha hai / kyoMki - isa samaya madirA kA kuralA kara vidyAthara bhairava svayaM apane samasta zarIra maiM bAra-bAra pRthaka-pRthaka zItala chaTA ko thUka rahA hai / 1|13|| (cAroM ora dekhakara) are madirA kA samudra cAroM ora se bhI bhAga rahA hai| kaise, madirAmaya bhAva hone se ise cAroM ora surAsamudra pratibhAsita ho rahA hai / (taraMga meM girane kA abhinaya karatA hai) kyA bAta hai, ye taraMgeM tIra ke Upara haiN| are hintAlaka, Ao, donoM taireM [ tairane kA abhinaya karate hue ] madoM zaharoM ke calane se sahasA surAsapada meM magna hU~ / are are maiM kyA karUMgA, kyA tairU~gA athavA pIU~gA ? |11431 ( thakAna kA abhinaya karate hue) are isa samaya maiM bahuta thaka gayA hU~ / ataH isa parizrama ko isa mantra ke jApa se zamana karU~gA / zuNDA, surA, prasannA, kalyA, kAdambarI, madhu, zIdhu, madirA, madya, madhurA, bhaireyI, vAruNo, hAla | // 15 // (punaH punaH par3hatA hai) kyA isa samaya svAmI thaka gae haiM I are isa samaya kahA~ vizrAma karU~gA / ( mana hI mana ) svAmI kA pada mAnoM thaka gayA hai| ataH maiM nivedana kruuNgaa| ( prakaTa meM ) svAmin, Arya labdhabhUti purAne udyAna meM kauna se samaya svAmI kI pratIkSA kara rahe haiM / are hintAlaka, itane samaya taka tamane kyoM nahIM kahA ? svAmI, maiMne pahale kahA thaa| svAmI ne mada ke samUha se paravaza hokara sunA nahIM / hU~, merA pramAda 1 to vahA~ cleNge| idhara se, idhara se ( donoM ghUmate haiM) svAmI, yaha purAnA udyAna hai / (donoM praveza karate haiM) (aGgulI se nirdeza kara) pratIkSA kara rahe haiM / - svAmin! ye Arya labdhabhUti tumhAre Ane kI ( praveza kara ) bhairava dera kara rahe haiM / (dekhakara) nRzaMsa samIpa meM hI kaise haiM ? jo cAha atyanta bhayAnaka zarIra ko dhAraNa karatA huA krUra yaha svayaM zarIra dhAriNI ArabhaTI vRtti ke samAna A rahA hai / 1|16|| (samIpa meM jAkara ) Arya, mujhe kyA karanA hai / zaGkA se yukta hokara ceTa ko dekhatA hai / kyA rAja rahasya hai| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ + kakkhukI krUra ceTa krUra kaJcukI krUra kaJcukI krUra kaJcukI krUra - - - kaJcukI - kaJcukI 29 aura kyA ? hintAlaka, tuma isa purAne udyAna ke bAhara merI pratIkSA karo / jo svAmI kI AjJA / ( calA jAtA hai) isa samaya Arya vizvasta hokara kaheM / devI ketumatI tumheM AjJA detI haiM / cirakAla ke bAda devI ketumatI ke dvArA smaraNa kiyA gayA hU~ / ( viSAdapUrvaka ) are bar3e kaTakI bAta hai| mere dvArA bhI yaha sandeza diyA jA rahA hai| jo kucha bhI ho| svAminI ke sandezoM kA ullaMghana nahIM kiyA jA sktaa| (A~khoM meM A~sU bharakara kAna meM) bAta aisI hai (viSAdapUrvaka donoM kAna banda kara) AH, kyA karU~ ? ( krUra nikala jAtA hai) kyA bAta hai, svabhAva se niThura isake lie bhI yaha sunanA kaThina ho gyaa| yahA~ para Thaharane se kyA / durAtmA krUra nikala gayA hai| to jaba taka nagarI meM hI praveza karatA hU~ ( parikramA detA huA) saubhAgya se duzcaritra logoM ke samparka se chUTa gayA hU~ / yaha bAta socane kI hai ki isa samaya samasta jagata ke lie prAyaH puNya se bhI adhika pApa atyadhika priya ho rahA hai| atatva zraddhAna rUpI vyasana ke parAdhIna, aviveka ke sthAna rUpa buddhi vAle logoM ke lie isa prakAra kA Amoda-pramoda hove | 1017 || adhika kahane se kyA - are are, duzcaritra meM lage hue mana vAle saba loga suno| tuma jar3oM ke dvArA vyartha hI yaha mahAn kAla kyoM bitAyA jA rahA hai| to paripAka meM virasa duzceSTAoM se zIghra hI alaga hokara puruSArtha ke sAdhana rUpa jinendra bhagavAn ke patha meM vyavahAra karanA cAhie | ||18|| ( ghUmatA hai) hA, hA, maiM manda bhAgyavAlI mArI gaI huuN| kyA yaha bhI mujhe dekhanA par3a rahA hai| sabhI devatAoM, tuma saba zaraNa ho| merI priya sakhI ke svAmI pavanaMjaya, apanI patnI kI rakSA kro| hAya Arya prahasita, tuma apane priya mitra kI patnI ko dekho | hAya mahArAja pratisUrya isa prakAra kI bhAnajI kI rakSA kro| hA mahArAja mahendra, tumhArI putrI yaha bhI anubhava kara rahI hai| hA kumAra arindama, hA prasanna kIrti, tuma donoM apanI lAr3alI isa prakAra kI avasthA khAlI choTI bahina ko dekho / ( sunakara, viSAdapUrvaka donoM kAna banda kara ) pApa zAnta ho / are bar3A kaSTa hai| yaha becArI vasantamAlA kA karuNApUrNa vilApa hai| duSTa krUra kI krUratA phalita huI / to yahA~ se hama saba ( ghUmatA huA ) oha, dina Dhala gayA hai| kyoMki duSTa bhAgya ne isa samaya paraspara prema kI DorI meM ba~dhe hue kucha vivaza Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _30 isa cakravAka ke jor3e ko eka bAra meM ho alaga kara diyA / 19|| (calA jAtA hai) isa prakAra zrI hastimalla viracita aMjanA pavanaMjaya nAmaka nATaka meM caturtha aGka samApta huA / paJcamoM aGka senApatti - (anantara senApati praveza karatA hai) oha, pavanaMjaya va parAkramasIra 1. sacAnanA hai| saba jagaha jisakA nivAraNa nahIM kiyA jA sakatA, aise bahuta bar3e zaurya kI avasthA prAyaH prApta kI hai / jisake sevakoM meM gaNanA mAtra se Adara prApta kiyA utkara sAhasa vAlA yoddhA saMgrAma rUpI raGgasthala ke A~gana meM talavAra rUpI latA ke nRtyopadeza kA utsuka hokara apanI bhujA kA sAhAyya karatA hai | 170 kumAra apane yaza rUpa .sazi se zubha danta rUpa do argalAoM se donoM ora se vizada jharane kI phuhAra jisase jhara rahI ho, aise nIlagiri parvata the, samasta mada kA samUha jisameM ekatrita ho gayA thA, aise zreSTha gandhagaja the, atyanta lAla-lAla do netroM se mAnoM kopAni nikAla rahe the, mada ke sugandha ke lobhI hone para bhI atyanta Dare hue pauroM ke dvArA mAnoM unakA dUra se hI parihAra kara diyA gayA thA, nirantara girate hue madajala kI varSA se varSA Rtu meM kAle megha para car3hakara kharadUSaNAdi ko chur3Ane ke lie jinhoMne yuddha kiyA ho, isa prakAra yuddha rUpI A~gana meM utare the| anantara vegapUrvaka mada se yukta hAthiyoM ke samUhoM ke bandhana TUTa gae / vIrapuruSoM ke bhayabhIta hAthoM se zastra chUTa gae / jinake mana meM zIghra bhAgane kA nizcaya thA, aise parezAna sArathi ratha ke sAmAna ko badala rahe the / atyadhika TUTate hue hajAroM vyUha kSaNa bhara ke lie durvimedha ho rahe the / atyadhika TUTate hue hajAroM vyUha kSaNa bhara ke lie durvibhedya ho rahe the / rAjIva pramukha varuNa ke putra bhaya ke kAraNa yuddha kI ghaTanAoM ko bhUlakara jahA~ kahIM zIghra bhAga rahe the / svayaM bhI ganyAhasto para baiThe hue kumAra ne varuNa para AkramaNa kara diyA / anantara svayaM sAdhuvAda kahakara zreSTha devoM ne bhI puSpavarSA kI / aali rantrakara vidyAcaroM ne cAroM ora se jaya, jaya, isa prakAra jayotsava ko ghoSaNA kii| 11211 anantara parAkrama se Avarjita vAle varuNa ne thor3e samaya mandamuskarAiTa ke sAtha khar3e hokara yuddha kA niSedha kara kumAra se kahA ki - kumAra ! tumhAre bahuta sAre parAkrama rasoM se hama prasatra hai / ina vismayoM ke kAraNa isa samaya yuddha kA udyoga chor3a dIjie | aura kathanoM se kyA ? Apane hama sabako jIta hI liyA / to Aja se lekara hama logoM kA r3ha sauhArda ho / / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura bhI - 81 saubhAgya se jinhoMne isa yuddha ke bahAne se hama logoM kI kumAra ke sAtha prema ke rasa se AI hokara baddha hRdaya vAlI maitrI sampAdita kI ve kharadUSaNa prabhRti zreSTha rAkSasoM se utsAhapUrvaka tumhAre kIrti ke vaibhava kA kathana karate hue laGkApurI ko apanI icchAnusAra jAye / III isa prakAra sunakara kumAra ne sauhArda zabda se yuddha utsAha tyAgakara varuNa se kahA ki - bar3e kheda kI bAta hai ki Apake svAbhAvika ramaNIya guNoM ko vAstavika rUpa meM na samajhakara mugdha hama loga isase pUrva vyartha hI baJcita ho gae / to vizvAsa ke sukha se isa prakAra bahuta dera bAda merA Aja sudina ho gyaa| yuddha vyApAra meM saMgharSa se utpanna yaha atikrama kSamA kareM / // 5 // dUsarI bAta yaha bhI hai - yuddha vaira karane meM samartha hotA hai, yaha vacana aikAntika nahIM haiM / kyoMki isa yuddha ne hI hama donoM meM sauhArda utpanna kara diyA / || isa prakAra paraspara praNaya rasa meM AkRSTa pavanaMjaya aura varuNa kI balayatI maitrI ho gaI / maya vijayotsava nivRtta ho gayA, kumAra kala hI AyeMge, isa prakAra mahArAja se nivadena karane ke lie maiMne kala hI lekha jinake hAtha meM haiM, aise duta bhejeM haiM / Aja varuNa rAjIva pramukha sau putroM ke sAtha svayaM hI Akara - pazcima samudra se utpanna bahumUlya ratna upahAra meM dekara yathocita sukhakara bAtacIta ke prasaGka se thor3I dera Thaharakara kumAra se pUchakara cale ge| khara dUSaNa pramRti zreSTha nizAcaroM ko kumAra ne samucita satkAra pUrvaka laGkApurI ko bheja diyA / kumAra ne AjJA dI hai ki vijayArddha para hI Ane ke lie taiyAra ho jAnA cAhie / maiMne kumAra kI AjJA mAna lI hai| isa samaya - jinhoMne bhalI prakAra dekhA hai, aise netroM ko sulabha una-una vizeSoM se sadA lubhAne vAle saspRha samudratIravatI ghanoM se pUchakara samasta viyoga ke kheda ko nAza karane ke icchuka ye vidyAdhara kAntA ke saMgama ko zIghratA yukta mana se yAnoM para car3ha rahe haiM / ||3|| to isa samaya hama loga bhI zeSa kartavya ko pUrA kareMge (calA jAtA hai) zuddha viSkamma (anantara pavanaMjaya aura vidUSaka praveza karate haiM) maiMne varuNa ke sAtha drar3hatara maitrI kara lI, kharadUSaNAdi zreSTha nizAcaroM ko chor3a diyA, dazamukha (rAvaNa) kA mAnabhaGga roka diyA aura pitAjI kI AjJA (svIkAra) kara lI / | to isa samaya mana aMjanA ko dekhane ke lie utkaNThita hai / ratha laao| (ratha ke sAtha praveza kara) AyuSmAna vijayI hoie / sAradhI, ratha lagAo / pavanajaya - Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 92 sUta - AyuSmAn kI jo AjJA (yathokta karatA hai|) pavanaMjaya - mitra, Ao / ArohaNa kareM 1 vidUSaka - jo Apa AjJA deN| (donoM ArohaNa karate haiN| pavanaMjaya - sArathI, ghor3oM ko AkAza mArga se hA~ko / sUta - jaisI AyuSmAn AjJA deN| (vaisA karake) AyuSmana, ratha megha ke mArga para Ar3a hai / gahoM Na nizcita rUpa se - AkAza rUpI A~gana ke madhya meM vidyamAna Apase adhiSThita yaha ratha isa samaya sAkSAt sUrya ke mArga para Arur3ha hai 19 // pavanaMjaya - sArathI, zIghra hI ghor3oM ko haoNko / jaisA AyuSmAna ne kahA (vaisA karake, ratha ke vega kA abhinaya kara) AyuSmAna, dekhie| isa samaya svayaM vegavatI vAyu bhI isa ratha ko madamasa banA rahI hai / ratha ke anusaraNa ke kleza rUpa AghAta se hI mAnoM (vaha) huMkAra karatA hai| stabdhA yaha maNikiGkiNI kI racanA kucha bhI zabda nahIM kara rahI hai / niSyanda tathA phailAyA huA yaha dhvaja vastra bhI caMdo kI zobhA ko dhAraNa kara rahA hai| 100 samIpavartI logoM ke dvArA avicchinna rUpa se dekhA gayA yaha vegapurNa ratha AkAza rUpa samudra ke setubandha ke samAna vistIrNa dikhAI de rahA hai / // 11 // padhanaMjaya (dekhakara) ratha se pUrva manoratha aura manoratha se pUrva yaha ratha, isa prakAra nizcita rUpa se ye donoM pArasparika saMgharSa se mAnoM jinakA vega bar3ha gayA hai, isa prakAra daur3a rahe haiM | ||12|| sUta - AyuSman , vidyAdhara loka nikaTa hI dikhAI de rahA hai / pavajaya - (dekhakara) kyA yaha ratha daur3a rahA hai, athavA kyA vaha vijayAI svayaM daur3a rahA hai isa * bAta kA nirNaya karane ke lie donoM netra se bhI nahIM jAna pA rahe haiM oha vijayAr3a A hI gayA / ||13|| vidUSaka - nahIM aisA mata kaho / tumheM AdhI vijaya prApta nahIM huii| pavanaMjaya - (mana hI mana) kheda kI bAta hai, isake vacana se vijayAI prApti meM vighna sA par3a gayA hai| vidUSaka - tumheM nizcita rUpa se sampUrNa vijaya prApta ho gaI hai| sUta - (sAmane kI ora nirdeza kara) AyuSman ! yaha vijayAddha ko dakSiNa zreNI kI vanapaMkti hai aura yaha dhanI chAyA vAle santAna vRkSa se yukta rajatamayI zikhara hai| paSanaMjaya - sArathI, yahI ratha roko, aba taka vilamba kara rahI senA kI pratIkSA kreN| jaisA AyuSmAn ne kahA (jaisA kahA thA, vaisa hI karatA hai) Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pavanaMjaya - mitra, hama donoM utarate hai| vidUSaka - jo Apa kahate haiM / (donoM utarate haiM) vidUSaka - (Age kI ora nirdeza kara) he mitra, yaha yuktimatI vaMza ke vyaktiyoM ke sAtha tumhArI agavAnI karane ke lie idhara A rahI hai| (anantara jaisA nirdeza kiyA thA, vaisI yuktimatI praveza karatI hai) yuktimatI - mahArAnI ketumatI ne mujhe AjJA dI hai ki kumAra ke vApisa Ane para mAGgalika kArya karo / (sAmane dekhakara) yaha kumAra A gayA / samIpa meM jAkara yathoyogya kArya karatI hU~ (samIpa meM jAkara, vaisA karatI huI) kumAra kI jaya ho / pavanaMjaya - arI yuktimatI, pitAjI mA~ ke sAtha kuzala to haiM / yuktimatI - aisA hI hai, kuzala hai / mahArAja ApakI vijaya se vRddhi ko prApta haiM / vidUSaka - Apa brAhmaNa ko kyoM praNAma nahIM kara rahI haiM ? yuktimatI - (muskarAhaTa ke sAtha) isa jhUThI bAta karane se basa karo / vidUSaka - Apa mujhe kyoM ulAhanA de rahI haiM / yuktimatI - Arya, kaumudI prAsAda meM Ane para bhI tumane mujhe smaraNa nahIM kiyA / vidUSaka - (hAsya ke sAtha) mitra dAsI ko putrI vasantamAlA ne rahasya bhedana kara aparAdha kiyA hai| pavanaMjaya - (muskarAkara) yuktimatI, mitra ke bahAne se hameM ulAhanA na do / vaha hamAre Ane ke prakaTa karane kA samaya nahIM thA / yuktimatI - Arya to Apako namaskAra hai / kalyANa ho / sUta - mAnanIyA, kevala tuma sabako hI kumAra kA Agamana avidita nahIM hai, apitu hama logoM ko bhI isase pUrva jJAta nahIM huA / pavanaMjaya - (muskarAkara) yuktimatI, kyA tumhArI priyasakhi vasantamAlA sakuzala hai ? yuktimatI - (viSAdapUrvaka, mana hI mana) hU~ isa samaya manda bhAgya vAlI maiM kyA kahU~ / ThIka hai / aisA kahatI hU~ (prakaTa meM) aisA hI hai, priyasakhI vasantamAlA aMjanA ke sAtha sakuzala hai| vidUSaka - (muskarAkara) mAnanIyA, Apane inake hRdaya ko ThIka jAnA 1 yuktimatI - dUsarI bAta kahane kI hai| pavanaMjaya - kyA ? yuktimatI - sthAminI aMjanA garbhavatI hokara vasantamAlA ke sAtha mahendrapura calo gaI / vidUSaka - (santoSa ke sAtha) are saubhAgya se badhAI ho / pavanaMjaya - yuktimatI, pAritoSika lo / (apane hAtha kar3A lekara de detA hai / ) yuktimatI - (lekara) maiM anagrahIta huuN| pavanaMjaya - to hama loga priyA ke sAtha hI Akara pitAjI aura mA~ ko dekheMge / yukimatI - (apane Apa) hU~ isa samaya maiMne kyA kiyA (prakaTa meM) kumAra, yahA~ Akara vidUSaka - Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUta - pavanaMjaya - yuktimatI - pavanajaya - sUta - pavanaMjaya - pavanaMjaya - vidaSaka - pavanaMjaya - vidUSaka - pavanaMjaya - 34 mahArAja aura mahArAnI ke darzana kie binA tumhArA jAnA mujhe ThIka nahIM laga rahA hai| yuktimatI ne ThIka hI kahA hai| mujhe AyA huA hI samajho / maiM muhUrta bhara bhI dera nahIM karUMgA / to isI samaya pavanaMjaya A rahA hai, yaha bAta pitA aura mA~ se nivedana kara do / jo kumAra kI AjJA / (viSAda pUrvaka mana hI mana) isakA pariNAma kyA hogA ? (isa prakAra calI jAtI hai) sArathI, tuma bhI yahA~ Thaharakara mere vacanoM ke anusAra senApati mudgara se kaho ki maiM mahendrapura jAkara priyA ke sAtha hI Akara pitAjI aura mA~ ke darzana karU~gA / Apa yahA~ para saba ke sAtha pratIkSA kareM / AyuSmAn ! isa samaya anuyAyI kahA~ hai? mitra sAtha meM hI A rahA hai / yaha samasta kAryoM meM mantrI hai, una una haMsI kI bAtoM meM parama mitra hai, yuddhoM meM talavAra ke sAtha bhujA hai, isase kucha bhI duHsAdhya nahIM hai | 14| to jAo ( ratha ke sAtha 'calA jAtA hai| (pAsa se dekhakara)oha yaha kAlamegha A gayA hai / to isI para car3hakara donoM calate haiM / (car3hane kA abhinaya kara) mitra, Ao car3he / mitra. maiM samartha nahIM hai / yaha bar3he vega vAlA hai| bhale hI ho, mata Daro / vaisA ho ho / he mitra, mada rUpa jala kI varSA karane vAle AkAza ko pArakara pavanavega se prerita huA, bAdala ke samAna zyAmala zarIra vAlA yaha hAthI isa samaya sacamuca kAlameva hai / 1115|| (sAmane dekhakara) he mitra, pUrva samudra ke samIpa nAbhigiri dikhAI de rahA hai! jo yaha atyadhika caMcala paMkhoM ke samAna karNapallavoM se bahate hue mada jala ke srota se yukta jharanoM ko dhAraNa kara rahA hai / jisa prakAra bar3A hAthI vana ko gandha se yukta hAthiyoM ke nitamba bhAga para apane putroM ko dhAraNa karatA hai / 16|| he mitra, gajarAja ko roko / / (hAthI ko rokakara) mitra, yaha kyA hai / Apake vidyAbala se sthira Asana vAlA hone para bhI maiM isake vega se atyadhika thaka gayA hU~ / ataH isI parvata kI udyAnavIthI meM yaha sarakaNDoM ke vana vAlA choTA sA sarovara dikhAI de rahA hai, jaba taka isake tIra pradeza meM muhUta bhara vizrAma kara donoM calate haiN| jo tumheM rucikara lage / (hAthI se utAratA huA) pahale jo padArtha dUra hone ke kAraNa kaThinAI se dekhe jAne vAle aura choTe se pratIta hote the, sajjanoM ke svabhAva ke samAna ve samIpa meM dekhe Ane para bar3e ho jAte haiM | ||17 // vidUSaka - pavanaMjaya - vidUSaka - pavanaMjaya - Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 vidUSaka - pavanaMjaya - yaha choTA sA sAlAba hai| to utarate haiM / (donoM utarane kA abhinaya karate haiM) he kAlamegha, vizrAma karane ke lie isa tAlAba meM snAna karo / are dekho, tumhAre bacanoM ke anusAra hAtho tAlAba ke jala meM snAna kara rahA pavanaMjaya - vidUSaka - pavanaMjaya - he mitra dekho / 'yaha sUise cho jaloM se mAlI ke nAre kI khujalAhaTa ko dUra karatA huA, mRNAla ke Tukar3oM ko balAt ukhAr3akara rasa letA huA, mukha uThAkara tairatA huA, hAthI ke samAna bar3e makara kI lIlA kA anubhava karatA huA, isa tAlAba meM DUbatA, uttarAtA huA icchAnusAra bihAra kara rahA hai | 118 vidUSaka - he mitra, sallakI vRkSa ke nIce baiThate haiN| pavanaMjaya - jaisA Apa kaheM / (donoM baiThate haiM) vidUSaka - aMjanA garbhavatI hokara mahendrapura ko calI gaI, aisA kahatI huI yuktimatI kucha zUnya hRdayA sI kyoM ho gaI thii| ata: yaha bAta itanI sI nahIM hai| pavanaMjaya - mitra, maiMne bhI yahI socA hai aura - kulAGganAyeM AbhijAtya kA pAlana karane meM rata, saba prakAra se nindA se bhayabhIta, pAttinata ko grahaNa kie hue tathA prazaMsanIya caritra huA karatI hai | 19) vizeSakara yahAM mAtA hai / vidUSaka - bAta yahI hai / dUsarI bAta yaha hai ki yadi ve mahendrapura meM hotI to itanA aMjanA ko gae hue ho gayA, aisA nahIM ho sakatA ki hamAre pAsa koI sandezavAhaka na AtA / ataH yahA~ mahendrapura meM nahIM haiM, aisA socatA huuN| pavanaMjaya - yaha bAta ThIka hai (socakara) yadi aMjanA mahendrapura nahIM gaI to yuktimatI mahendrapura ko jAne ko utsuka hama logoM ko rokatI kyoM nahIM ? vidUSaka - bAta yahI hai tathApi yadi mahendrapura meM hai to aMjanA ko gae itanA samaya bIta jAne para hamAre pAsa sandezavAhaka AtA, yaha doSa to upsI prakAra hai / pavanaMjaya - yaha donoM aura phAMsI vAlI rassI hai| vidUSaka - yaha bAta sahI-sahI hama loga kahA~ se prApta kareM ? (anantara priyA sahita vanacara praveza karatA hai) re re lavalikA, vanavAsa kA sukha acchA hai / yahA~ para parvatIya guphAyeM ghara haiM, karIla ke kandamUla bhakSya haiM, bana kI bhUmiyoM meM vihAra karate haiM, veNutaNDula AhAra hai / 1200 lavalikA - are camUraka, tumane ThIka kahA / kyoMki - naye-naye kisalaya vastra haiM, sugandhita kastUrI lepana hai, kakkola mukha kI sugandha hai aura hAthI ke gaNDasthala ke moto hAra haiM / ||21|| aura bhI - mayUra ke paMkha rUpI karNAbhUSaNa kI mAlA, kAnoM meM dantapatra tathA coTI meM camarI mRgoM ke vAloM ko zayarI ghAraNa karatI haiM / // 22|| banacara - Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 are camUrake atyadhika vana meM ghUmane se thaka gayA hai| camUraka - to Ao / sarovara ke kinAre sallakI ke vana meM vizrAma kareM / (donoM ghUmate haiM) . . vidUSaka - (dekhakara) he mitra, yaha eka vanacara sahacarI ke sAtha yahA~ A rahA hai / pavanaMjaya - (dekhakara) isa prakAra kA vyakti bar3A bhAgyazAlI hotA hai, kyoMki viyoga kI kathA kA bhI jise anubhava nahIM, priyatamA ko prema se lAkara pAlana karatA huA jI paripUrNa manoratha hotA hai,vaha yuvaka kAmijanoM meM puNyazAlI hotA hai / // 23|| camUraka - ( para) isa gallakI ne nIne to rupa kaise baiThe haiN| isa pradeza meM sAmAnya manuSyoM kA praveza sambhava nahIM hai / ata: nizcita rUpa se baha vidyAdhara hai| to inake samIpa meM jAkara hama donoM praNAma kareM / lavalikA - jo camUraka kahatA hai / (donoM samIpa meM jAkara praNAma karate haiM) pavanaMjaya - yahI vizrAma kro| camUraka - jo svAmI kI AjJA / (donoM baiThate haiM) savalikA - (smRti kA abhinaya kara) are camUraka. isa sthAna ko dekhakara smaraNa A gayA hai / taba yahIM sallakI ke nIce do apUrva striyA~ dikhAI do dhauM / camUraka - areM ThIka smaraNa kiyA / vidUSaka - bhadre, yahA~ para do striyA~ kaise dikhAI dI aura ve kaisI thIM ? lavAlikA - Arya vaha zocanIya aura sadoSa hai / pavanaMjaya - bhadramukha, kaho / camUraka - svAmI suneM / padhanaMjaya - sAvadhAna huuN| camUraka - kadAcit rAtri ke prArambha meM vahI para maiM isake sAtha AyA thA | patranaMjaya - phira kyA huA ? camuraka - anantara eka bhairava veza vAle puruSa se adhiSThita eka yAna AkAza se uttraa| usake andara strI yugala thA / pavanaMjaya - phira kyA huA? camUraka - anantara kSaNabhara vitAkara usa puruSa ne bhI, 'strI ! idhara Ao, isa samaya yahA~ kyA kArya hai ? hama tumhArI janmabhUmi ko jA rahe haiN| isa prakAra punaH punaH AgrahaNa kie jAne para dUsarI strI aisI sthiti meM pitAjI aura mAM kA darzana karane meM samartha nahIM hU~, isa prakAra A~sU bharakara kahatI huI. yahA~ salsakI vRkSa ke nIce sthita thii| padhanaMjaya - (mana hI mana) isa samaya kyA A par3egA ? viduSaka - (mana ho mana) nizcita rUpa se vahI huA / camUraka - anantara vaha, adhika kahane se kyA isa vana se nahIM nikalUMgI, isa prakAra vacana dekara cupa ho gii| taba dUsarI strI ne sakhi tuma garbhavatI ho, isa samaya Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 vana meM Thaharane kA kaise nizcaya kara rahI ho, isa duSpratijJA ko chor3o, 'hama donoM mahendrapura cale' aisA kahA / vaha vacanoM ko na sunatI huI rone lgii| pavanebaya - are kaSTa hai, kaSTa hai / aMjanA para hI yaha ghaTita huA / pavanaMjaya isake bAda sunegA / vidUSaka - (mana hI mana) kyA unhIM para hI yaha ghaTita huA / camUraka - anantara usa puruSa ne 'mAnanIyA, svAminI ketumatI kI AjJA se tumheM lekara janmabhUmi taka pahu~cAne ke lie AyA hU~ / isa samaya kaise tumheM mArga ke bIca gahana vana meM chor3akara jAU~ ? aisA khaa| anantara usane bhI, isa samaya adhika kahane kA nAma nau ratnAginI se kahanA ki maiMne use janmabhUmi meM hI pahu~cA diyA, hama donoM kisI prakAra staMjanoM ke sAtha jAyegI, aisA kahA / pavanaMjaya - phira kyA huA / camUraka - anantara usane bhI / kyA upAya hai ? tuma bhI mero akesI svAminI ho / ata; tumhArI AjJA kA bhI maiM ullaMghana nahIM kara sakatA / dUsarI bAta yaha hai - isI prakAra tumhArI janmabhUmi meM pahuMcAne meM maiM nirdaya bhI samartha nahIM hU~ / ataH tuma donoM sarvathA nijI vyakti ke sAtha hI jAnA / dUsare kI AjJA ke adhIna maiMne koI aptikramaNa na kiyA ho, ataH kSamA karanA, aisA kahakara sarvathA devatA prayatnapUrvaka rakSA kareMge, aisA kahakara AkAza meM ur3a gayA / pavanaMjaya - (viSAdapUrvaka) anantara / camUraka - anantara yahAM parvatIya udyAna vIthI se isI saikar3oM pApI prANiyoM se vyApta yaha mAtaGgamAlinI nAmaka gahana vana meM pairoM se giratI par3atI sakhi ke sAtha praviSTa huii| pavanaMjaya - (Akroza ke sAtha) priye, isa samaya kahA~ ho ? ( mUrchita ho jAtA hai) vidUSaka - (A~khoM meM A~sU bharakara) vaha to nizcita rUpa se niScara ho gaI / camUraka aura lavalikA - Arya, vaha kauna ? vidUSaka - yaha usake pati hai| donoM - hAya, dhikkAra hai| vidUSaka - mitra ! dhairya dhAraNa karo, dhairya dhAraNa karo / pavanaMjaya - (dhairya dhAraNa kara) jo 'tIna cAra mAsa meM binA bilamba kie hI mujhe vApisa AyA jAnA' aisA pUchakara usa samaya calA gayA thA, vaha maiM itane samaya meM AyA hU~ / he durbala zarIra vAlI / isa prakAra tumhAre hI bahuta bar3e kaSTa kA hetu isa samaya prANapriya maiM svayaM nirlajja kaise hU~ ? |24|| vidUSaka - oha, bhAgya kI duzceSTA / pavanaMjaya - binA bAdhA ke hI krUra jaMgalI jAnavaroM se adhiSThita, vana kI madhyabhUmi kA avagAhna karane vAlI he preyasi tumhAre dvArA khaNDita yaha vyakti isa samaya bhagor3I avasthA ko prApta karAyA gayA / 1125| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ camUraka - vidUSaka - pavanaMjaya - vidUSaka - Arya yahA~ para kauna sA upAya hai ? inheM kaise Azvasta kareM ? balAt jisakA pUrNapAtra haraNakara liyA gayA hai, aisA maiM vidyAdhara nArI se utpanna na hotA / he durbala zarIra vAlI ! vana meM A~sU bharI huI mRgiyoM ke dvArA dekhI jAtI huI lumane prasava kaise kiyA hogA ? ||26 / / (vizeSa karuNA ke sAtha) he mahendrarAja putrI, mere prati Asakta (tumhArA) apanA mana kahA~ ? aura svabhAva se utpanna udAratA kahA~ ? tumane eka bAra meM hI hama logoM ko zithilamanoratha kaise kara diyA ? ||2711 yahA~ para Thaharane se kyA lAbha hai ? maiM bhI aMjanA kA anusaraNa karatA hU~ / (uThatA hai) (ghabar3AhaTa pUrvaka uThakara) bacAo / kaise sAhasa karane kA nizcaya kara rahe ho ? avazya hI unakI vanavAsinI deviyA~ rakSA kara rahI haiM / isa pana meM tuma aMkale khoja nahIM kara sakata / ata: vijayAI jAkara sapasta vidyAdharoM ke sAtha Akara khojanA cAhie / yaha ThIka nahIM hai / isa vana meM koI zaraNa nahIM haiM, merI prANapriyA calI gaI / cina ko sammohita karane vAle viSa ke samAna nagara kA kaise sevana kareM / 128!| tathApi yadi kadAcit aMjanA, apanI vajaha se Apa jaime sahAyaka kA, jime jIvana kI apekSA nahIM haiM, vana praveza sunatI hai to apane prANa tyAga degii| ataH tumhArA yahA~ mAtaGgamAlinI nAmaka vana meM praveza ThIka nahIM hai / priyamitra, priyA kA jIvana bhI sandigdha hai / mujhe vRttAnta prApta karane kA samaya kahA~ hai ? bhAgya se jIvana ke prati ruci vAlI yadi vaha jIvita ho to maiM yaha mAnatA hU~ ki usakA mujhe dekhane kA anurAga niyantrita kara rahA hai / 1129| isa samaya tumane mahendrapura jAUMgA, aisA kahakara prasthAna kiyA thA / pavanaMjaya - vidUSaka - pavanaMjaya - vidUSaka - pAvanaMjaya - vidUSaka - pavanaMjaya - vidUSaka - pavanaMjaya - isa prakAra mahArAja, vatsa dera kyoM kara rahe haiM, ata: mahendrapura meM sandezavAhaka vyakti ko bhejeMge / vahA~ para mI tumhAre dikhalAI na dene para mahArAja kyA soceMge / mahendrarAja, mAtA ketumatI, manodhegA sabhI anyathA zaGkA kareMge / (vidUSaka ko hAtha meM pakar3akara) mitra, Apane mere bacanoM kA kabhI ullaMghana nahIM kiyA hai, ataH maiM kucha kahanA cAhatA hU~ / vizvasta hokara kho| mitra, vijayAI jAkara Apa zIghra hI vidyAdharoM ke sAtha aMjanA ko khojane ke lie AyeM / (avajJApUrvaka) isase adhika sunane se basa / hamAre viraha se duHkhI mata hoo / kArya ke viSaya meM hI vicAra kro| vana ke madhya meM mitra ko chor3akara nagara meM kaise jAU~gA / vidUSaka - pavanaMjaya - vidUSaka - Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 pavanaMjaya mere zarIra ke sparza kI saugandha hai| kArya kI niSpatti ke lie isa samaya Aune / maiM bhI kujhane Ane kI kahIM nA karatA hai ! (A~khoM meM A~sU bharakara ) kyA karU~ (mana hI mana astu ! maiM bhI unheM khojane ke lie samasta vidyAdharoM ko yahA~ lAtA hU~ / vidUSaka - ( calA jAtA hai) pavanaMjaya ( uThakara) aMjanA ko khoja ke lie mAtaGgamAlinI nAmaka vana meM jAtA huuN| camUra tathA lavalikA jaba taka bamdhujana Ayege, taba taka kyA svAmI pratIkSA nahIM kareMge ? pathanaMjaya muraka pavanaMjaya - ratnacUhA donoM Me - - SaSTho aGka ( anatara vINA bajAte hue gandharva maNicUDa aura sahacarI ratnacUDA praveza karate haiM) maNicUDa bAdaloM ke prathama udaya hone para nae jala bindu ke girane se kamala ke banda hone para chipI huI sahacarI ko virahAtura bharA cAroM ora se DhUMDha rahA hai | || || megha ke samaya vadhU kamalinI ko dekho| yaha priya se viyukta huI sI yahA~ mlAna par3a rahI hai / utkaTa kAma ke zaNoM ke varSA kAla meM sudussaha hone para kauna dhIra strIsanAgama ko chor3akara jIvita rahate haiM ||2|| W vidyAdhara loga bhI mAtaGgamalinI meM praveza kareMge ho / unako hamArA praveza batalAne ke lie Apa yahIM ThahareM / svAmI loga svacchandavArI hote haiM / ( praNAma karake lavalikA ke sAtha calA jAtA hai ) (parikramA detA huA, pIche se dekhakara) kyA kAlametra isa samaya bhI merA anusaraNa kara rahA hai| bhadra ! tuma vana meM nae sallakI ke kisalayoM kA AsvAdana karate hue punaH padmasarovara meM snAna karane ke sukhoM se apane ApakA mana bahalAte hue hathaniyoM aura baccoM ke sAtha apanI icchAnusAra bihAra karane ke utsavoM ko pAkara hastiyoM ke svAmI tuma apane samUha ke adhirAjya kI lakSmI kA icchAnusAra sevana karo | ||30|| kyA bAta hai, yaha bhI asAdhAraNa prema ke kAraNa merA hI anusaraNa kara rahA | to idhara Ao / (parikramA dekara sAmane dekhakara) jahA~ para vaha priyA gayI hai, vaha mAtaGgamAlinI aTabI A gaI hai| to yahA~ para ghUmatA huA mRganayanI ko khojatA hU~ / ( calA jAtA hai ) isa prakAra zrI hastimalla viracita aMjanA pavanaMjaya nAmaka nATaka meM pancama aGka samApta / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnacUDA maNicUDa ratnacUDA maNicUr3a - racUDA 4 F pavanaMjaya -- maNicUDa - ratnacUDA - w 40 oha isa gIta kI vastu ke upodghAta se mujhe usa unmata rAjaputra kI kucha yAda AI hai, jo ki usa prakAra kI bhI usa priyA aMjanA ko virahayukta karake itane samaya taka vidyamAna hai / viraha se thakI huI aMjanA ke itane kAla taka chor3akara sthita huA pavanaMjaya vAstava meM unmatta ho gayA hai | ||3|| puruSa sarvathA niSThura hote haiM / priye, aisA mata kahI / yahA~ para bhAgya ko hI ulAhanA denA cAhie / anyathA kahA~ to vaha mahendra putrI aura kahA~ yaha gahana mAtaGgamAlinI nAmaka vana / dUsare janma kA hI karmaparipAka avazya hI anubhAvya hotA hai | || || yahI hai anyathA usa jaisI sahacarI ke binA vaha itane samaya taka kaise raha sakatA hai ? maiM navIna paricita hone para bhI itane samaya ko bhI na dekhatI huI atyadhika utkaNThitA hU~ / sarvathA vaha putra mahAn prabhAva vAlA hogA, jisake janma se usane vanavAsa ke duHkha ke citAyA bAta yahI hai / (sparza kA abhinaya kara) isa samaya pratyeka nae jala karNoM kI dhUli ko le jAne vAlI sundara vAyu ke dvArA dhIre se varSA ke dvArA yaha vINAtantrI bhIga rahI hai| to yahA~ se hama donoM calate haiM / // // Aryaputra kI jo AjJA / ( uThakara donoM nikala jAte haiM) mizraviSkambha (anantara unmatta veSa vAlA pavanaMjaya praveza karatA hai) (kopa sahita) arI pApin mere prabhAva se anabhijJa apamAna karane vAlI mAtaGgamAlina idhara udhara isa prakAra mere dvArA bahuta samaya taka DhU~Dhane para bhI dhRSTatA ke kAraNa curAI huI merI sahacarI ko nahIM dikhalAtI ho to isameM sandeha nahIM ki isa samayalAt tumheM isa bANa ke agrabhAga se nikalI huI jvAlA se jaTila dAvAgni jalA degI | // 6 // (pratyaMcA khIMcakara bANa car3hAnA cAhatA hai| haMsakara ) mata Daro / binA snAna ke hI hama logoM kA Avega kaisA ? isa prakAra asthira prakRti mAtaGgamAlikA kI curAne kI ghRSTatA kaise ho sakatI haiM / hamAre pratyaJcA ke ghoSa mantra se hI yaha jaMgala saba ora se vyAkulita hai kyoMki guphI ke agrabhAga se phailane vAlI bar3I kaThinAI se sunI jAne vAlI pratidhvani se spaSTa rUpa se kandarA ko phor3ane vAlA parvata tatkSaNa krandana kara rahA hai| ye bhaya se vihvala siMha vana ko chor3akara aSTA padoM ke sAtha yahA~ se zIghra hI kahIM bhAga rahe haiM | |7| ( sAmane dekhakara) oha, yaha hamArA kAlamegha hai / - Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 bar3he hue mada ke jharane se yukta ruke hue karNatAla vAlA krodha se aneka bAra netra rUpa kiraNoM se daza dizAoM ko jalAtA huA sA, zIghra hI dAyeM dA~ta ko argalA ko uThAye hue, sAmane hAtha ko rakhe hue isa samaya yuddha kI zaGkA se dekha rahA hai 1 | he zreSTha gandhahastin, binA kisI viSaya ke hI isa yuddha ke udyoga se basa kro| yaha becArI mAtaGgamAlinI niraparAdha hai / dekho / I caMcala kisalaya rUpa hAthoM me AdarapUrvaka huI hoM kI DAloM ke agrabhAga se vinamratA se jhukI huI yaha sAmane vikasita hote hue mAludhAnI ke puSpoM ke samUha ke girAne se hamAre lie pUjA kI sAmagrI (arthya) rUpI lAjAjJjali lA rahI hai | // 1 // to isa samaya hama logoM ko jahA~ pahale nahIM khojA thA. aise vana pradezoM meM khojanA caahie| to Ao / he hAthI, tumhArI sUMDa ke AkAra ke samAna donoM jaMghAoM kI gati ho tumhArI gati hai| tumhAre mada kI kAlI rekhA romapaMkti kI atyadhika samAnatA ko dhAraNa karatI hai| jisakA stanoM kA taTayugala tumhAre gaNDasthala ke samAna haiM, usa hariNiyoM kI sI netra vAlI ko hama DhU~Dha rahe haiM // 10 // (parikramA dekara aura Age kI ora zoka sahita dekhakara ) are bar3e kaSTa kI bAta hai, yaha vanasthalI jAma kI noMkoM se kaNTakita hai| bar3e kheda kI bAta hai, isameM priyA paidala kaise gaI hogI |||| ( socakara ) ina mArgoM meM sakhI kA Agamana vasantamAlA nahIM sahana karatI hai| to yahA~ se hama loga calate haiM / (parikramA dekara aura harpapUrvaka dekhakara ) maiMne priyA kA mArga dekha ho liyA / kyoMki usakI gati kA kathana karane vAlI vaha yaha mahAvara ke rasa se aGkita caraNapaMkti mere dvArA samIpa meM hI dikhAI de rahI hai | 1720 to isa samaya usI mArga se jAtA hU~ (samIpa meM jAkara kheda pUrvaka dekhakara ) kyA ye kadamba ke phUloM ke samUha kA anukaraNa karane vAle indradhanuSa ke drava ke binduoM ko dhAraNa karane ke kAraNa sundara varSAkAla kI sUcanA dene vAle kAmAgni kI cinagArI ke Tukar3e rUpa mahendragopa vidyamAna hai / 1131 to birahI logoM ke saMkSobha rUpI yuddha kA dulArA yaha varSA samaya pravRtta hI hai / (AkAza kI ora dekhakara) yaha bAdala jora se garjatA huA samIpa meM jala kI dhArA varSA rahA hai / vidyuta samUha camaka rahe haiN| hA, hA, dhik dhik, kaSTa, kaSTa hai / 1114] (parikramA dekara aura harSapUrvaka dekhakara) mAnanI ne mArga lakSita kara hI liyA / yahA~ para nizcita rUpa se mere dvArA pravAsa se aparAdha kie jAne para roSa se priyA kI lar3akhar3AtI huI gatiyoM meM krodha ke kAraNa jo dhAgA 'TUTane se bikhara gayA thA, aisA motiyoM kA hAra mere dvArA dekhA gayA | 115 11 - (sAvadhAnI pUrvaka dekhakara ) samIpa meM nae-nae motI rUpa phUloM se zobhita zaGkha kI strI kA anusaraNa karatI huI yaha hAthI ke dA~toM kI agalA kaise hai ? hamAre viparIta bhAgya Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 se ye bhI hAthI dA~ta ke motI ho ge| to dUsarI ora calate haiM / (parikramA dekara aura dekhakara) nizcita rUpa se yaha vRkSoM para lAla azoka utpAdita hai / ThIka hai, isase yAcanA karUMgA | he mahAn vRkSa raktAzoka, 1 tuma usa nitambinI ko mujhe dikhalA do| usake bAyeM caraNakamala se asamaya meM hI puSpodgama ko dene vAle ApakA sammAna karu~gA | ||1611( socakara ghabar3AhaTa ke sAtha) mere zocanIya avasthA ko prApta kara lene para zoka se parAGmukha huA yaha apane azoka nAma kI sArthakatA ko cupacApa prakAzita kara rahA hai | ||17| to yahA~ se hama loga (dUsarI ora jAkara aura dekhakara ) yaha kAminI striyoM ke mukha kI madirA ke kurale ke rasa ko cAhane vAlA bakula hai| to isase yAcanA karatA hU~ / are kesara, nae puSpa kI mekhalA rUpa guNa jise priya hai, aisI merI priyA ko yadi tuma dikhalA doge to he mitra meM nizcita rUpa se tumheM usake mukha kI gandha rUpa dohale kA vistAra kara dU~gA | 18 || (vicAra kara) jinheM aMjanA kA vRttAnta vidita nahIM hai, aise hameM yaha pattoM ke agrabhAga se cune vAlI varSA kI agrabinduoM se A~sU chor3akara cupacApa hI zoka kara rahA hai| nizcita rUpa se usane hame chor3a diyA hai| (parikramA dekara aura utkaNThA ke sAtha dekhakara ) ke yaha naI zirISa kI mAlA se zyAma, zyAma vipa mujhe usa aMjanA kI bAhulatA kaMdhoM kI yAda dilAtA hai ||1911 gugala ( sAmane dekhakara) oha, yaha idhara tamAla vRkSa ke nIce indranIlarmANa nirmita zilApaTTa para camarI baiThI hai| to isase pUchatA hU~ / arI camarI, maiM tumase pUchatA hU~, kaho, kyA lar3akhar3Ae hue, viSama caraNanyAsa se merI priyA ne isa vana pradeza kA sammAna kiyA hai ? zoka aura kaMSTa ke kAraNa viraha meM ekatrita jisake bikhare hue kezapAza hai aisA yaha tumhAre bAloM kA samUha spaSTa rUpa se anusaraNa karatA hai | ||20| kyA yaha nae jalakaNoM ke siMcana ke bhaya se isI parvata ke samIpavartI guphAgRha meM praviSTa ho gaI / nizcita rUpa se nRzaMsa varSAkAla saba jagaha aparAdhI hotA hai| (sonakara) astu / jise pahale nahIM khojA hai, aisI ise maiM parvata kI upatyakA meM khojatA hU~ / ( parikramA dekara aura dekhakara ) pravAsa para gae hue vyaktiyoM ke dhairya rUpa sarvasva kA nAza karane ke lie joza meM bhasa huA yaha dhanurdhara kAmadeva sAmane rokatA huA vidyamAna hai | ||21|| to isa samaya AkramaNa karatA hU~ / pahale anaGga (aGgarahita) ho, isa prakAra bahuta bar3I rUr3hi kA mithyA jJAna kara virata hokara saikar3oM bANoM se bAMdhane se vaJcita hue tuma pracchanna vicaraNa karate rahe / Aja svayaM sajjita hokara mUrtimAna yahIM yakAyaka A gae ho / dumaMda, nIca kAmadeva kyA tuma mujhe dUsaroM jaisA mAnate ho | // 22 // ( socakara ) sarvathA yaha hamAre isa prakAra ke ulAhane kare yogya nahIM hai| kyoMki / cirakAla taka bhAgya kI rukAvaTa se paraspara alaga hue jor3oM ko yaha bhagavAn rativallabha zIghra hI meM samartha hai | ||23|| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to isa samaya isase mila jAtA hU~ / aho kAmadeva, kaho, kaho, tumhAre darpa rUpa sarvasva kI bhUmi svarUpa, kisaliya ke samAna sukumAra, merI zarIradhArI prANa, caMcala hariNa ke samAna netra vAlI, vana ke madhya meM svayaM saMcAra karatI huI vanalakSmI kyA tumane pahale dekhI hai / 1 // 24 // (socakara, hAsyapUrvaka) maiM lo unmatta ho gayA hU~ / kheda kI bAta hai, tuma kAmadeva nahIM ho / yaha parvata kI DhalAna para rukI huI sphaTika kI zilAbhitti para saMkrAnta huA merA pratibimba hai / to dusaro ora khojatA hU~ / (parikramA dekara aura utkaNThA pUrvaka dekhakara) isa samaya pavitra manda muskarAhaTa vAlI, phUle hue svaccha puSoM se ramaNIya yaha kundalatA mujhe usakI mandamuskarAhaTa ko yAda dilA rahI hai 1 // 25 // yaha kadalI yahIM samIpa meM vidyamAna hai / to isI se pUchatA hUM / arI kadalI, apsarAoM ke suvidita kula meM utpanna tumheM bhalI prakAra jAnate haiM / to Apase prema ke kAraNa pUchate haiM, jarA dhyAna do / tuma saba bhI jise dekhakara saundarya se vismata hue the / vaha vidyAdharamanArI dyA tumhAre dRSTigocara huI ! // 26 // (socakara) yaha rammA kI samatA ke kAraNa kadalI se hI maiM apsarA kI bhUla se bola rahA hU~ / astu ! isase pUchatA hU~ / he rambhoru ! jisake donoM jaMghAoM kI upamA pAkara tuma atyadhika prazaMsita ho rahI ho, vaha merI prANavallabhA kyA yahA~ se gaI hai / 127 / / ____ athavA yaha bhI susaMgata nahIM hai / kyoMki - Aja bhI zItala yaha kele kA stambha bilakula bhI usake jaGghAyugala se samatA prApta nahIM kara sakatA, kyoMki usakA jaMdhAyugala varSAkAla meM bhI sukhakara uSmA vAlA rahatA thA / ||28 // to isase kaise pUI (socakara) priyA isake samIpa sarvathA nahIM gaI hai / nahIM to nizcita rUpa se aMjanA kI virahAgni ke tApa ko vasantamAlA nizcita rUpa se dUra karatI / zItala kele ke patte lekara zayyA racatI aura havA karatI 109 // isa kele kA patA tor3A nahIM gayA hai / to dUsarI ora khojatA huuN| (parikramA dekara, sparza kA abhinaya kara) vana me vihAra karane ke vyasanI isI sAmane ke vAyu se pUchatA huuN| are vAyu, jarA suno| kyA (merI) patnI yahIM rahatI hai / mayUra ke samAna netra vAlo isake ratizrama kA kahana karane vAle kapola rekhAoM ke pIsane kI bUMdoM ko haTAne meM tumhIM samartha ho / 1800 (gandha ko sUghakara harSapUrvaka) priyA ko svAsa ke gandha ko prakaTa karane vAlA yaha vAyu sAmane binA bole hI kaha rahA hai ki yaha tumhArI priyA khar3I hI hai | 101 to aba isI vAyu ke viparIta jAtA hU~ 1 (ghUmakara aura dekhakara) kyA yaha kapUra ke vRkSa ke nIce nayI-nayI zilA kI pataM jisameM ugI hai, aise zilAtala para kastUrI mRga hai| astu ! to isI se hI pUchatA hU~ / are banalakSmI kA sparza karane vAle kastUrImRga, Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mere viraha meM merI priyA lambI-lambI sA~sa le lekara kyA yahAM gaI hai ? jisakI svAbhAvika sAMsa kI gandha ko tumhArI nAbhi ko gandha anusaraNa kara rahI hai / !132|| (roSa pUrvaka) granthiparNa ke kaura ko dhikkAra hai ? yaha svecchA se rasa pradAna karanA Arambha karatA hai / to apane kArya ko cAhane vAle hama logoM kA isase nijI kyA kArya hai ||13|| (dUsarI ora jAkara aura dekhakara ) yaha cAroM ora se nikalatI huI kalI se sukumAra AmravRkSa hai / to isase pUchatA huuN| tumhArI yaha sundara AmramaMjarI jisake kAnoM ke AbhUSaNa ke yogya thI, karNaparyanta vistRta locanoM vAlI, jhukI huI mauhoM vAlI hAthI ke samAna krIDAyukta gamana karane vAlI vaha kahIM calI gaI // 34 // (harSa pUrvaka) oha, samuccalita kisalaya rUpo hAtha se yaha pazcima dizA ko aura nirdeza kara rahI hai, to nizcita rUpa se yahA~ se hI gaI hai / to maiM bhI isI mArga se jAtA hU~ 1 (ghUmatA hai) mandabhAgya pAlI meM apane Apako kitane kAla taka dhAraNa kareMgI / (aisA AdhA kahane para ) pavanaMjaya- (cAroM ora ghUmate hue kAna lagAkara ) priyA kA hI svara saMyoga kaisA? (punaH AkAza meM) priya sakhi vasantamAlA Arya putra ne upekSA kara dI 135 / / pavanaMjaya- (harSapUrvaka) oha, priyA hI mila gaI / to samIpa meM AtA hU~ / (samIpa meM jAte hue ) __ are / Apa prANa ke samAna merI upekSA kaise kara sakatI ho / viraha se duHkhI huA jo isa prakAra tumhArI ho eka mAtra zaraNa kI apekSA karatA hai / samIpa meM jAkara cAro ora dekhakara, ghabar3AhaTa ke sAtha) kahA~ chipa gaI hogI / (AkAza me lakSya bA~dhakara ) merA citta tumhAre darzanarUpa utsava kA utsuka hai, he bhavazIle mere vApisa A jAne para tuma kyoM chipa gaI ho / binA sthAna ke ho tuma kupita ho / viraha ke kAraNa usa prakAra khinna hue mujhe kyoM khitra karane meM pravRtta ho gaI ho IB6|| vasantamAlA, kyA isa samaya tuma bhI priya sakhI ko prasanna nahIM kara rahI ho? (punaH AkAza meM maiM mandamAgya vAlI dhAraNa karUMgI, isa prakAza pUrvokta par3hA jAtA hai) pavanaMjaya - (sunakara aura dekhakara) kyA yaha phala rUpI kirITa ke samUha se jhukI huI anAra ko char3I para baiThA huA totA bola rahA hai| priyA ke svara kA anukaraNa karane vAle isa sundara aura madhura AlApa se hama Thage gae hai / (socakara) athavA isane bahuta bar3A upakAra kiyA / jo ki isane jAti ke svabhAva se svAbhAvika pANDitya ke bala se avadhArita gADha rUpa meM vasantamAlA ke sAtha priyA kI sthiti ko sUcita kiyA / to jise arjanA kA vRtAnta jJAta hai, aise isI tote se pUchatA huuN| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 jisakI bAI kalAI meM sthita sundara ratnamayI kaMgana para zobhA pAkara mere kaMdho ke mitra hokara utkRSTa prIti ko prApta hote the / sundara vANI meM tuma jisake sadRza ho, jisake nAkhUna kI kAnti yaha tumhArI noMna dhAraNa karanI hai, kaho, vaha merI kAntA kahA~ hai // 38 // kyA yaha pakane ke kAraNa phUTe hue anAra ke phala kA AsvAdana karane meM pravRta ha gayA hai / punaH hamAre prazna ke Agraha se isakI apanI abhilASA kA bhaGga na ho jAya ata isa samaya isI sthAna meM priyA kI sthiti batalA dI (kAna lagAkara harSa pUrvaka ) idhara kiJcita karaghanI ke tantuoM kI dhvani sunAI par3a rahI hai| yaha sthUla jaghanasthala ke bhAra ke kAraNa Alasya yukta gamana ko kahane vAlA zrutisukha hai| he hRdaya ! tumhArA duHkha dhvasta ho gayA / tumhArI vidhuratA virata ho gii| vaha jhukI huI bhauhoM vAlI tumhAre sAmane yahI para prApta ho gaI hai || 39 || tI samIpa meM jAtA hU~ ( samIpa meM jAkara ) kyA yaha sArasa kI AvAja hai / mada se manthara uccAraNa karate hue, usakI karadhanI kA AvAja kA anusaraNa karane vAlI yaha saraso (choTA tAlAba) sArasa kI AvAja se mujhe dUra se lubdha kara rahI hai |140|| ( socakara ) aMjanA ko yahIM AnA caahie| prAyaH saMtApa kA nivAraNa karane meM samartha sarovaroM ke tora ziziropacAra kI zIghratA vAle virahI logoM ko DhU~Dhate haiN| to isase pUchatA huuN| arI sarasI suno jisakI donoM bhUrekhAye tumhArI laharoM, donoM bhujAyeM kamalanAla kI latA, citta prasanna jala, kaTi bhAga reta, mukha kamala tathA donoM netra nIlakamala kI samAnatA ko dhAraNa karatI hai| jisa priyatamA kA kamala ke madhya sthita lakSmI anusaraNa karatI hai, vaha abalA kyA tapovana ke samIpa calI gaI hai |4|| kyA bAta hai ? yaha sarasI binA uttara die ho pahale ke samAna sthita hai| isane nizcita rUpa se apane jaDasvabhAva ko pradarzita kiyA hai| jaba taka tora para sthita isI ketakI se pUchatA hU~ / arI ketakI, kyA tere kApiyoM ke puSpa patra rUpa kAma kI rekhA ke yogya mere karNAbhUSaNa kI lIlA ko merI praNayinI ne apane kapola ke samAna pIle kAna meM dhAraNa kiyA hai ||4211 ( socakara ) are aisA nahIM ho sktaa| hamAre viraha se khinna mahendra putrI kA yaha kauna sA prasAdhana kA avasara hai| (dekhakara ) yaha phUloM ke Asava kA laMpaTa paurA idhara upara bhramaNa kara rahA hai / to pUchatA huuN| are bhramarI ke prANezvara tumhArI dhvani kAnoM ko ramAne vAlI, hamAre milana ke lie utkaNThita sundara kaNTha vAlI ke gAna se zUnya hone para bhI ApakA yaha manohara zaMkArI nAda jisake dhIme uccAraNa rUpa samAna guNa ko prApta karane meM samartha haiM 1431 kyA bAta hai, anavasthita hokara bhauroM punaH (dhvani ko) nahIM chor3a rahA hai| (haMsakara ) athavA yaha bhaurAM pUchane para kyA pratyuttara degaa| idhara se hama loga (parikramA dete hue dekhakara) oha, yaha rajatagiri ke zikhara tala kA retIlA taTa icchAnusAra vihAra karane ke dogya hai / (tatkaNThA ke sAtha pratyakSa ke samAna AkAza meM lakSya adhikara ) Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 bahArasthala ke samAna isa kamalinI sarovara ke kinAre ke retIle taTa para ArohaNa karo ||4411 ( sAmane dekhakara aura socakara ) isI retIle taTa ke tala para ugI huI sthalakamAlinI kI dhanI chAyA meM baiThe hue cakravAka ke jor3e se pUchatA hU~ / tuma donoM jisake ina donoM stanoM kI samatA karane meM samartha ho aisI usa kAntA ne kyA tuma donoM ko netrotsava diyA ||45|| ye donoM kaise paraspara prema rasa se lAe mRNAla kA AsvAdana karane meM pravRta ho gae haiN| ye donoM vizvAsa kI lIlA ke sukha ko apanI icchAnusAra cirakAla taka bhogeM // 46 || ( antaraGga meM kheda ke sAtha sA~sa lekara AkAza meM lakSya ko bA~dhakara ) priye mahendrarAja putri, tuma A~sU bhare hue apane donoM netroM ko ora pavanaJjaya ko aJjana se mukta mata karo | unheM aura mujhe Ananda se yukta AsuMoM se viraha ke anta meM pUrNa manoratha se raMga do ||46|| (parikramA detA huA ) hAya, yaha kyA hai ? svayaM mahAn aGga isa samaya vivaza hokara zithila ho rahe haiN| atyadhika bhayabhIta hone ke kAraNa dhanuSa bANa sahita hAtha gira gayA hai| khinna gati donoM pairoM ko lar3akhar3A rahI hai, vANI gadgad ho gaI hai, donoM netra A~suoM se rUddha ho gaye haiM, merA hRdaya kucha kSubhita ho rahA hai ||49 || ( sAmane dekhakara ) to isI ghanI chAyA vAle candana se mukta nava vikasita vanasarovara ke phUloM ke makaranda ke paricaya se sugandhita manda vAyu se bhalI prakAra sevita latAmaNDapa meM praveza kara, svaMya gire hue vasanta ke phUloM se racita zayyA para candrakAntamaNi nirmita zilApaTTa para candana ke vRkSa ke pAsa hI rUkakara kucha samaya vizrAma karatA hU~ (vaisA kara ) isa viraha vyathA se maiM anya dazA ko le jAyA gayA hU~ / mahendra rAjA kI putrI kI pravRtti ko kauna nivedana kare ||49|| ( anantara pratisUrya praveza karatA hai) pratisUrya - dUta ke mukha se mujhe rAjarSi prahalAda ne Adeza diyA hai ki vijayArddha se nikalakara dantiparvata kI ora jAte hue vizrAma ke lie sarovaNa sarasvo meM utare hue parvatIya bADe ke nivAsI vanacara se ajaMnA kA mAtaGgamAlinI meM praveza prApta kara (jAnakara ) maiM ajaMnA ko binA dekhe idhara se nahIM jAU~gA, isa prakAra pavanaMjaya atyadhika krodha ke kAraNa vahI Thahara ge| isa vRtAnta ko prahasita se prApta kara hama saba sarovaNa tIra para utara gae haiN| anantara vahIM ke vanacara ke dvArA mAtaGgamAlinI meM hI arjanA ko khojane ke lie vaha praviSTa ho gae. aisA kahA gayA hai| isa prakAra vatsA arjanA ko aura pavanaMjaya ko khojane ke lie Apako bhI A jAnA caahie| maiM isa mAtaGgamAlinI meM praviSTa Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 ho gayA huuN| jaba taka kumAra pavanaMjaya ko khojatA hU~ / (ghUmakara ora dekhakara) AMha, AkAzasalA indradhanuSa ke prakAroM se citrita hai / indragopa ke samUha dvArA kie gae upahAra vAlA pRthvItala hai / dizAyeM kakuma ke parAga ke dhUsara hai| manda vAyu prasphuTita huI ketakI kI parAga se dhUsarita hai / banasthalI nae khilI hue kandalI kI kaliyoM se citra vicitra hai / mayUra kI dhvani keantarAla meM gire hue indradhanuSa ke vibhrama ko dhAraNa karane vAle, nRtya karate samaya moroM ke dvArA gandha yukta parvata zikhara coMco se candrakita (candramA ke samAna AkAra yukta) kie jA rahe haiM / isa prakAra maiM mAnatA hU~ ki isa samaya pavanaMjaya kaSTakara dazA kA anubhava kara rahe haiM / mAtaGgamAlinI ko cAroM ora se dekha liyA / to isI gandharvarAja maNicUDa ke AvAsabhUta ratnakUTa parvata ke talahaTI ke upavana kI samIpavatI bhUmi meM sthita vana paMkti vAlI vanamAlA ko khojatA huuN| (ghUmakara aura dekhakara) oha, yaha retIle taloM para hAthI ke pada paMktiyoM se anusata sar3abar3Ane se viSama pairoM ke cinhoM kI katAra hai / ( dekhakara) spaSTa rUpa se ye vidyAdhara rAjalakSmI ke sAmrAjya ke cinha haiM / to prahalAda ke putra pavanaMjaya ke pairoM ke cinhoM ko yaha paMkti bhalI prakAra dikhAI dI |0|| ye nizcita rUpa se usake sahacArI kAlamegha ke paira haiM / to isa samaya inhIM pairoM ke cinhoM kI katAra kA anusaraNa karatA huA jA rahA hU~ / (ghUmakara aura dekhakara) kyA bAta hai, vaha pairoM ke cinhoM kA mArga bhI isa parvata kI jagato para sthita zilAtala para nahIM dikhAI de rahA hai| to yahA~ kyA upAya hai ? (dekhakara) oha, yaha makaranda kI bAvar3I ke tIra ke samIpa paSanaMjaya kA sAmAnya rUpa se priya sakhA zreSTha gaja kAlamegha baiThA hai / to pavanaMjaya dikhAI par3a hI gayA / (samIpa meM jAkara) bhadra nAmaka hAthiyoM meM zreSTha Apa kyA acchI taraha haiM kyA tuma sukhI ho / kyA tumhArA priya mitra prahalAda rAjA kA putra kuzala hai ? jisake sneha se anusaraNa karate hue Apane kaSTakara avasthA kA anubhava kiyA, priyA ke viyoga se dukhI rUpa meM sthita vaha padhanaMjaya kahA~ hai // 5 // (sunakara) oha mandasnigdha kaNThagarjana se tirachI gardana kiye hue mere vacana ko yaha svIkAra kara rahA hai / to pavanaMjaya ko samIpavatI honA cAhie / jaba taka isI makaranda vApikA ke kinAre ke pradeza meM khojatA huuN| (parikramA dekara, sAmane zaGkA sahita dekhakara) bANa se yukta yaha kisakA dhanuSa girA hai| (dekhakara) pavanaMjaya ke bANoM para spaSTa rUpa se ye nAma ke akSara dikhAI de rahe haiM ' (zoka sahita) to yaha kyA hai ? (socakara) prANa ke samAna priyA ke viyoga me vivaza usake hAthoM ke agrabhAga se yaha gira gayA hai / jo kAmadeva ke dvArA yaha kaisI kaSTakara dazA ko le jAyA jA rahA hai / / 52|| (sAmare dekhakara zaGkA sahita) Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____ 48 kamalinI ke taura para latAmaNDala meM phUloM kI zayyA para yaha kauna dhyAna se ekAgramana hokara donoM netra kara romAJca ko chor3a rahA hai / hA~ mujhe jJAta ho gayA / viraha kAla meM saikar3o manorathoM se preyasI kA pratyakSa kara gAr3ha AliMgana ke samaya milana ke utsava rUpI rasa ke vyApAra meM pAraMgata // 53 / / (dekhakara) kyA yaha pavanaMjaya hI ho gayA hai ? yaha hAthI ke kaNTha meM par3I huI rassI ke ghisane se hue ghAva ko prakaTa karane vAlA jAdvaya hai / pratyaJcA ke AghAta kI sUcaka bahuta sAre yuddho ko karane se jisakA AdhAbhAga zyAma ho gayA hai, aisI vaha yaha kalAI hai / lalATa para vaha yaha rekhA vijadhArddha kI ekamAtra mAjya lapI Do kA rahI hai ! samasta zatraoM ke samUha ke prabhAva ko naSTa karane vAlA teja bhI yahI hai ||54 // (A~kho meM A~sU bharakara) to kaise inheM Azvasta kruuNgaa|(sockr) isa prakAra zocanIya avasthA ko prApta isake Azvasta karane kA anya upAya nahIM hai / isa prakAra hue aMjanA ke pati ko Azvasta karane ke yogya ekamAtra vahI hai 155|| to isa samaya aura kyA vilamba kiyA jAya / astu / aisA ho (isa prakAra pratisUrya calA jAtA hai) (anantara aMjanA ora vasantamAlA praveza karatI hai) ajaMnA -sani vasantapAlA, apane mandabhAgya ko jAnate hue Aja bhI Aryaputra ke darzana kI sampAvanA ke prati merA hRdaya vizvAsa nahIM karatA hai| basantamAlA - vizvAsa na karane vAlI, kyA mahArAja pratisUrya anyathA kahate haiN| ata: yuvarAjJI jaldI kiijie| (dono ghUmatI haiM / ) vasantamAlA - (sAmane nirdezakara) yuvarAjJI yaha candana kA latAgRha hai, isameM donoM praveza kreN| (donoM praveza karato haiM / ) aMjanma - (dekhakara, viSAda sahita sahasA samIpa meM jAkara gale lagAtI hai) basantamAlA - (AMkhoM meM AMsU bharakara) hUM, yaha kyA hai (donoM caraNoM meM giratI hai) pavanaMjaya - (apanI icchA se AliMgana karate hue sparza kA abhinaya kara ucchvAsa sahita) yaha phUloM ke samAna bAhuyugala vahI hai, merI preyasI kA puSTa stanataTayugala vahIM hai / kyA mere saMkalpa phalIbhUta ho gaye haiM ? kyA yaha manIbhrAnti hai? kyA yaha svapna hai ? astu, maiM netra nahIM kholUMgA / 1561 aMjanA - (A~khoM meM A~sU bharakara) aghatyA mere dvaar| Aryaputra isa dazA ko le jAeM ge| pavanaMjaya - (utkaNThA ke sAtha) priyA ke darzana ke kautUhala se yukta merA yaha mana zIghratA karA rahA hai| astu ! dhIre-dhari A~kheM kholakara dekhatA hU~ (usI prakAra dekhakara, harSa aura vismaya ke sAtha) kyA bhAgya se svayaM priyA mila gaI / (apane prati) Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tumhAre saMkalpoM se Age vartamAna jise Aja donoM bhujAoM se gAda alikSita kiyA vaha svayaM tumhAre nijI bhAgya se vRddhi ko prApta ho rahI hai / sAkSAt yaha prANanAtha ho gaI hai| 157 // (uThakara AliGgana karatA hai)| aMjanA - (A~khoM meM AMsU bharakara) Aryaputra kI jaya ho / vasantamAlA - svAmI kI jaya ho / pavanajaya - (muskarAkara) vasantamAlA tuma donoM yahAM kaise A garyo ? vasantamAlA - svAmI, itane kAla taka mahArAja pratisUrya isa vana meM yuvarAjJI ke prasava karane para tumhAre mahAbhAgyazAlI putra ke sAtha hameM lekara apane hanUruha dvIpa jAkara, vahIM para ThaharAkara sthita haiN| pavanaMjaya - (harSa pUrvaka) isa samaya aMjanA putra kahA hai ? vasantamAlA - svAmI, vijayArddha jAkara pahotsava pUrvaka putra kA prathama darzana karanA cAhie, isa kAraNa mahArAja pratisUrya putra ko nahIM lAe / isa samaya mahArAja pratisUrya ne tumhArA vRttAnta kahakara yuvarAjJI ko lekara yahA~ Akara candanalatA ke gRha meM hama logoM ko praviSTa karA diyA / / pavanaMjaya - . (harSa pUrvaka) mAnanIya ve pratisUrya kahA~ haiM ? vasantamAlA - hamAre yahA~ para pUrvopakArI gandharvarAja maNicUDa ko tumhAre darzanArtha bulAne ke lie unake AvAsa isI ratnakUTa parvata para ArUr3ha ho gae haiM / (sAmane nirdeza kara) ye usake sAtha hI A rahe haiM / pavanaMjaya - jisa mahAsmA ne namivaMza kI pratyabasthApanA kI / he durvala zarIra vAlI, una tumhAre mAmA ko dekhate haiM 1581 (sabhI cale jAte haiM) zrI istimalla viracita'janA pavanaMjaya nAmaka nATaka meM SaSTha aGka samApta huA / ath saptamo'Gka (tataH pravizatyalaGkRto vidUSakaH) vidUSaka - (apane Apako dekhakara) ina bhUSaNa aura ratnoM ke prakAza ke kAraNa camakIle aGgoM ko kise dikhalAkara prazaMsA karUM (sAmane dekhakara) yaha vasantamAlA ighara A rahI hai| ise dikhalAtA huuN| (praveza karake) vasantamAlA - oha, yaha bemela bhUSaNoM kI prabhA se bhayaGkara aGgavAlA Arya prahasita A rahA hai| vidUSaka - (samIpa meM jAkara) mAnanIya basantamAlA, mere rUpa saubhAgya ko dekho / vasantamAlA - (muskarAkara) Arya, visane isakA isa prakAra prasAdhana kiyA / vidUSaka - . mAnanIya yaha aridama, prasanna kIrti pramukha aJjanA ke mAIyoM ne mitra ke yauvarAjyAbhiSeka kalyANa meM (utsava meM),jamAI kA priya mitra hai, aisA mAnakara isa prakAra prasAdhana kiyA hai / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 vasantamAlA - ThIka hai| vidUSaka - isa samaya tuma kahA~ jA rahI ho ? vasantamAlA - Arya, isa samaya mahArAja pratisurya anuruha dvIpa se khatma hanumAna ko lekara AyeMge / ataH mizrakezI pramukha sakhojanoM ke sAtha vatsa hanumAn kI agavAnI karane ke lie jA rahI hU~ / vidUSaka - mizrakezI pramukha saba sakhIjano kA anta: pura kI pradhAnA yuktimatI ke sAtha vidA hue kitanA hI samaya bIta gayA / to Ao, mitra ke samIpa jAkara unhIM ke sAtha vatsa hanumAna ko donoM dekheN| vasantamAlA - yadi aisI bAta hai, to AoM donoM vahIM caleM / (ghUmakara donoM nikala jAte haiM) pravezaka | (anantara jinakA abhiSeka kiyA hai, aise pavanaMjaya aMjanA vidUSaka aura vasantamAlA praveza karate haiM) vidUSaka - idhara se idhara se (sabhI ghUmate haiN|) yaha sabhAmaNDapa hai 1 priyapitra praveza kreN| (sabhI praveza karate haiM) (sAmane nirdeza karake) yaha motiyoM se jar3e ceMdokhe ke nIce siMhAsana sajjita hai / ise alaMkRta kareM / padhanaMjaya - priye, baiThie / (sabhI yathAyogya baiThate haiM / ) aJjanA - sakhi vasantamAlA, bhAgya ke lie kucha bhI duSkara nahIM hai, jo ki hama donoM bhI samasta loka ke dvArA sammAnita Aryaputra ke samIpa punaH A gae haiN| vasantamAlA - yuvarAjJI, yaha mere lie dUsarA janma sA pratIta ho rahA hai / pavanaMjaya - eka bhAgya hai, dayA karane vAlA pratisUrya eka hai, sacamuca sakhI kA sahacara maNicUDa eka hai| mere bhAgya se ye pUrNa vRddhi ko prApta haiM / ye tumhAre darzana meM nizcita rUpa se mAtra kAraNa haiM | vatsa hanumAn ko lAne ke lie gae hue mahArAja pratisUrya dera kara rahe haiN| vasantamAlA - harSa se vikasita mukha vAlA yaha vyakti cAroM ora paribhramaNa kara rahA hai, isase maiM anumAna lagAtI hU~ ki vatsa hanumAn ko lekara mahArAja pratisUrya A gae haiN| pavanaMjaya - (dekhakara) vasantamAlA, ThIka dekhA / yahA~ nizcita rUpa se vega ke kAraNa zithila hue keza pAza ko bAyeM hAtha meM rakhakara dUsarI hathelI se jisakI mekhalA dIlI par3a gaI hai, aisI nIvI ko dhAraNa kara, kaMdhe para se ur3ate hue stanAMzuka kI jhAlara kapola se dhAraNa kara prItipUrvaka cAroM ora se antaH pura kI striyA~ sahasA daur3a rahI haiM / / 2 / / sAmane caJcala lAThI ko idhara udhara punaH pRthvItala para rakhatA huA, Akula thyAkula hokara ghabarAhaTa 'pUrvaka sira uSpIya (sAphA) paTTa ko dhAraNa karatA huA, lambe lambe ur3ate hue kaacuka ko isa samaya uThAkara harSita huA yaha purAnA kaJcukI kaThinAI se idhara se daur3a rahA hai / / 3 / / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasantamAlA - oha, samasta rAjasamUha harSa se bharA huA dikhAI de rahA hai| pavanajaya - (aMjanA ko dekhakara) he durbala zarIra bAlI, nimeSa kI rukAvaTa kI paravAha na karate hue donoM netroM ko harSa ke AMsuoM se bharakara kRtArtha karate hue, punaH zira sUMghakara prasannatA pUrvaka ghane romAMca vAlI donoM bhujAoM se tumhAre putra hanumAn ko AliMgana karatA huA pada ko zAsana vANI taka sthAnI banAUM 14|| vidUSaka - (harSa pUrvaka, sAmane nirdezakara) mitra, dekho ! yaha mahArAja pratisUrya vatsa hanUmAn ko lekara chajje para vidhamAna mahendrarAja pramukha mahArAja ke sAtha nikalakara idhara A rahe haiN| (sabhI dekhakara harSa pUrvaka uThate haiM) pavanaMjaya - (dekhakara) yaha pratisUrya prabhAtakAlIna ramya udayAcala kI lakSmI ko dhAraNa kara rahe haiN| namivaMza kI patAkA svarUpa yaha vatsa hanumAna udita hote hue taruNa sUrya ke samAna laga rahe haiM // 5 // (anantara hanUmAn ko lAkara pratisUrya praveza karatA hai) pratisUrya - vatsa hanumAn, apane pitA ko dekho / jo ye prabhAva meM mahAn, samasta vizva ko AhlAdita karane vAle haiM / ye guNoM ke samuha ke sAtha Apake bhI janmadAtA haiM / hanUmAn - (dekhakara harSapUrvaka) yaha pitA haiN| vidUSaka - (samIpa meM jAkara) mahArAja kI jaya ho / ajanA - (samIpa meM jAkara) mAtA, bandanA karatI huuN| pratisUrya - vatse, kalyANinI hoo / pavanajaya - mahArAja, yaha prahlAda putra praNAma karatA hai| pratisUrya - yuvarAja, cirakAla taka jio / vatsa hanUman, apane pitA kI abhivandanA karo / hanUmAn - pitA jI, vandanA karatA huuN| pavanaMjaya - (sneha pUrvaka) vatsa, AyuSmAn hoo / (gale lagAtA hai / vasantamAlA - mahArAja, isa bhadrAsana ko alaMkRta kareM / pratisUrya - yuvarAja, alaMkRta kIjie / (sabhI yathAyogya baiThate haiN|) pavanaMjaya - hanuman, apane pitA ke mitra ko praNAma karo / hanUmAn - (uThakara samIpa meM jAkara) - tAta, vandanA karatA huuN| (sneha pUrvaka AliMgana kara, aura goda meM lekara) vatsa, dIrghAyu hoo / vatsa, unheM praNAma kro| hanumAn - (uThakara aura samIpa meM jAkara) mAtA jI, bandanA karatA huuN| aJjanA - putra, dIrghAyu hoo / vasantamAlA - putra, baiThoM (apanI goda meM baiThAkara) oha, yaha bAta nizcita satya hai ki jote hue kalyANa kI prApti hotI hai kyoMki ki hama loga saikar3oM ApattiyoM ke pAtra hue / vidUSaka - Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidUSaka vasantamAlA pratisUrya vidUSaka pratisUrya vidUSaka pratisUrya payanaMjaya pratisUrya - pavanaMjaya pratisUrya - - - 52 mAnanIya vasantabhAlA, tuma donoM mAtaGgamAlinI kA vRttAnta ho / Arya usa atyanta dAruNa vRttAnta ko kaise kahUM, jisase smaraNa karate hue isa samaya bhI merA hRdaya kA~pa rahA hai| Aja usa bIte hue kI kyoM yAda dilA rahe ho ? to suno| sAvadhAna hU~ / anantara (sarovaNa ke ) sarovara ke kinAre rokI huI bhI punaH A~khoM meM A~sU bhare hue yaha aJjanA mahendrapura ko jAne ke lie basantamAlA se protsAhita huI, jIvana se nirapekSa hone ke kAraNa aura strI prakRti kI vyAmugdhatA ke kAraNa aura usa prakAra kI bhavitavyatA ke kAraNa usake vacanoM ko bhI na mAnatI huI, triparIta bhAgya ke dvArA ho mAnoM prerita kI jAtI huI usI krUra vanya pazuoM se dUSita, jisa para saMcAra karanA kaThina thA, jo Ubar3a khAbar3a zrI tathA jo pattharoM ke Tukar3oM aura kaMkar3oM se vyApta thI, jar3a se lekara kaTIlI latAoM, daladala se ghirI huI, manuSyoM ke dvArA na dekhI jAtI huI mAtaGgamAlinI meM praviSTa ho gaI / phira kyA huA / anantara usI mAtaGgamAlinI meM mArga dikhAI na dene ke kAraNa donoM binA lakSya ke cAroM ora paribhramaNa karato huI apanI icchA se gandharva rAja maNicUDa ke AvAma ratnakUTa parvata kI talahaTI kI samIpavartI bhUmi meM, jo mAnoM basanta samaya kA utpattisthAna thI, khAyu kA vihAra pradeza zrI nandanavana kI mAnoM praNayinI zrI, vanamAlA AI / 1 phira kyA huA ? anantara donoM ne kucha vikasita hRdaya se vahIM nivAsa ke yogya pradeza ko khojate hue bahuta dera bAda usI parvata ke pUrva dizA ke eka bhAga meM Azrita ekAnta ramaNIya, guphA kA dvAra prApta kiyA / anantara 1 anantara nahIM ekatrita donoM ne AtmA meM AtmA ko, AtmA ke dvArA dhyAte hue, pApa rahita, samasta indriyoM ke upadravoM para jinhoMne niyantraNa kara liyA hai, jo paryaGkAsana meM sthita hai, trailokyadarzI haiM, tapa kI sAkSAt mUrti haiM aise nirgrantha munizreSTha bhagavAn amitagati ke saubhAgya se darzana kie || 7 || pavanaMjaya tIna jJAna (mati, zruta aura avadhijJAna) rUpI netra vAle bhagavAn ko namaskAra ho / pratisUrya - anantara ye donoM unake darzana ke sukha se sahasA gahana vana meM paribhramaNa karane se utpanna thakAna ko bhUla gii| saba prakAra se santuSTa mana se bhagavAn amitagati kI vidhipUrvaka pradakSiNA dekara bhaktipUrvaka praNAma kara thor3I dUra baiThI / aJjanA aura vasantamAlA una duHkhI vyaktiyoM ke zaraNabhUta ko namaskAra ho / pratisUrya anantara una bhagavAn amitagati ne usI samaya yoga samApta kara karuNA se Ardra netroM se muhUrta bhara ke lie dekhakara zAnta aura gambhIra vANI meM kahA Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pavanaMjaya - pratisUrya - pavanaMjaya pratisUrya pavanaMjaya pratisUrya arunA pavanaMjaya - - - basantamAlA pratisUrya - pavanaMjaya - vidUSaka - E 53 ki vatsA aJjanA, zoka mata kro| nizcita rUpa se yaha tumhAra pUrvajanma meM upArjita karma hai, jo ki tuma pati kA viraha anubhava kara rahI ho / yaha karma prAyaH samApti para hai| zIghra hI mahAbhAgya zAlI putra ko prasava krogii| ataH kucha samaya bIta jAne para tuma apane pati pavanaMjaya ko nizcita rUpa se dekhogI / isa prakAra zrutisukha ( sunane meM sukhakara) muni ke vacana ko pratyakSa ke samAna sunakara usa saba vRttAnta ko anubhava sA karate hue donoM praNAmAJjali kara bhagavAn kI vandanA kI / nizcita rUpa se maharSi loga divyacakSu vAle hote haiM / anantara kucha samaya sukha pUrvaka yathAyogya bAtacIta kara ve sundara vacana vAle Thaharakara " bhadre ! tuma donoM ko prasUti samaya taka isI guphA meM ThaharanA cAhie, aisA kahakara svayaM antardhAna ho gae / anantara tadanantara usI bhagavAna muni amitagati ke paryaGkAsana se jisakA yathArtha nAma paryaGkaguhA rakha diyA thA, usameM ye donoM bahuta samaya taka rahI / phira kyA huA | anansara sUrya ke pazcima dizA meM utarane para apane AvAsa kI ora unmukha vana prANiyoM ke cAroM ora saMcaraNa karane para dAr3ha rUpI candrakalA se bhayaGkara mukha vAlA, vana ko zundha karatA huA, khela hI khela meM vidIrNa kie gae gandhahastI ke zira se cUtI huI rakta kI dhArA ke lepa se jisake bahuta sAre gardana ke bAloM kA samUha abhyarcita ho rahA thA, camakate hue megha kI garjanA ke samAna bhaya utpanna karane vAlA krodhI siMha bhUmi para A par3A 118 | ( ghabar3AhaTa ke sAtha A~kha banda kara ) kyA bAta hai, isa samaya bhI vaha bhISaNa siMha pratyakSa ke samAna dikhAI de rahA hai / yuvarAjJI, isa samaya bhI mare siMha kA smaraNa karate hue merA hRdaya kA~pa rahA hai / hue merA duH vasantamAlA sahita sajIvita aJjanA ko yahA~ sAmane hI dekhate khI mana isa vizvAsa ko prApta nahIM hotA hai ki vana meM siMha ko kauna roka degA ? // 19 // (viSAda sahita ) mAnanIya ke samIpa meM siMha A gayA, aisA sunate hI merA hRdaya atyadhika rUpa se kSubdha ho gayA, pratyakSa rUpa se dekhane vAlI becArI vasantamAlA kA to kahanA hI kyA ? anantara yaha vanamAlA ghabarAhaTa pUrvaka he vanavAsinI deviyoM isa siMha se rakSA karo, rakSA karo, isa prakAra jora se vilApa karatI huI, balavAn vahA~ se kaThinAI se manuSya ke dvArA agocara rakSaka ko na dekhatI huI bhagavAn muni amita gati ke vacanoM kI anyathA zaGkA karatI huI usI tona hAtha kI dUrI vAle siMha ke sAmane gira gaI / kaSTa hai, atyanta kaThinAI se sunI jAne vAlI bAta ho gaI / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 vidUSaka - sakhI ke prati usakA vaisA hI sneha thA / pratisUrya - anantara usa parvata para nivAsa karane vAlI gandharvarAja maNicUDa kI devI ratlacUr3A ne striyoM ke karuNavilApa ko sunane se yaha kyA hai, isa prakAra idhara udhara dRSTi DAlate hue bhalI bhAMti dekhakara ghabarAhaTa ke sAtha Arya, zIghra hI tumhAre nivAsa kI samIpapavartinI ina donoM azaraNa striyoM ko yamarAja ke sadRza isa siMha se bacAoM, aisA nivedana kiyA / anantara vahAM para baha gannavarAja maNibuDa bikriyA se zarabha rUpa banAkara bacAne kI icchA se siMha para jhapaTA / tatkSaNa use lekara AkAza mArga se kahIM dUra calA gayA ||100 pavanaMjaya - yaha bar3e logoM kI roti hai : pratisUrya - anantara zarama ke kArya ko dekhane se jinakA bhaya aura kASTa adhika ho gayA hai aisI ina donoM ko Azvasta karane ke lie usI samaya rala cUr3A AI, 'sakhiyo, mata Daro' isa prakAra dhairya baMdhAtI huI, yathAyogya rUpa se apanA vRttAnta kahakara, tuma donoM kauna ho, kahA~ se AI ho apanA yahA~ Ane kA kyA kAraNa hai, yaha puuchaa| aMjanA - nirjana vana meM isa prakAra ke AzvAsana ko pAkara aisI bhAgya vAlI maiM punaH Aryaputra kA darzana karuMgI, isa prakAra hRdaya meM gaharI sAMsa lI / pratisUrya - anantara yathAyogya rUpa se vasantamAlA ke dvArA aJjanA kA vRttAnta nivedana kie jAne para ratnacUr3A sakhI ke prati sneha yukta ho gii| anantara svayaM Akara gandharvarAja maNicUDa ne ratnacuDA ke dvArA aJjanA kA vRtAnta nivedana karane para sauhArdra utpanna hue mana se putrI, zoka mata kro| maiM tumhAre lie mahArAja mahendra ke sadaza hU~, ataH apanI nijI bhUmi meM praviSTa huI ho, icchAnusAra yahIM ThaharoM, aisA kahA / pavanaMjaya - phira kyA huA ? pratisUrya - isa ralacUDA ke dvArA pratidina vizvAsa bar3hate rahane para sukha pUrvaka samaya vyatIta hone para kadAcit / isa aJjanA ne pUrva dizA jisa prakAra utkRSTa teja ke nidhi prAtaH kAlIna sUrya ko janma detI hai, usI prakAra vatsa hanUmAn ko janma diyA ||1|| pavanaMjaya - anantara / pratisUrya - anantara apanI icchA se vimAna para car3hakara vahIM jAte hue maiMne putrI aJjanA ke gahana vana meM prasava ke viSaya meM zoka karatI huI vasantamAlA ke bilApa kI dhvani sunI pavanajaya - anantara pratisUrya - anantara usa manuSyoM ke dvArA agocara vana meM strIjana ke rone ko sunakara, yaha kyA hai, isa prakAra utkaNThA se usI paryaGkaguhA meM utarA / pavanaMjaya - anantara / pratisUrya - anantara mere darzana se ye donoM Azvasta ho jAne para bhI strojana sulama bhagya se punaH rone lgii| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 pavanaMjaya - bandhujanoM kA sAnnidhya anubhUta zoka ko dugunA kara detA hai / pratisUrya - vasantamAlA ke dvArA aJjanA kA vRtAnta nivedana kie jAne para maiM anuruha dvIpa meM hI vatsA aJjanA ko le jAne ke lie mana meM nizcaya kara vahIM ratnacUDA ke sAtha vatsA kI kuzala pUchane ke lie Ae hue gandharvarAja maNicUDa se yogya bAtacIta kara kSaNa bhara ThaharA / pavanaMjaya - phira kyA huA ? pratisUrya - jinhoMne sneha sambandha kA pradarzana kiyA hai, aise una donoM se anumodita gapana vAlI vatsA jisa kisI prakAra bhejI gaI / pavanajaya - phira / pratisUrya - anantara prathama ho vimAna para car3hakara ratnakUTa kaTaka para sthita vasantamAlA ke hAtha se lAne kI icchA karane vAle mere hAtha meM pahuMce binA hI vimAna meM dhArita ratnakiraNoM ke sphuraNa se tirohita sUrya ke bimba ko lene ke lie hI mAnoM uchalate hue vatsa yakAyaka zilAtala para gira par3A / pavanajaya - (viSAda purvaka, donoM kAna banda kara) pApa zAnta ho / vidUSaka - (zoka sahita kAna banda kara) Ahaha / aMjanA - (A~khoM meM AMsU bharakara) oha, mere jIvana kI niSThuratA, jo ki usa samaya pratyakSa ho vatsa hanumAn ko zilAoM ke dera para girate hue dekhakara niSThura hI rahA / vasantamAlA - (hanumAna ke aGgoM kA sparza karatI huI) valpa, dIrghAyu hoo / vidUSaka - mahArAja, isa saMkaTa ke Age kI bAta zIghra kahie / pratisUrya - anantara zoka ke Avega se stabdha ina donoM ke sthita rahane para maiM bhI antaraGga meM zuSka hRdaya vAlA hokara ghabar3AhaTa pUrvaka ina donoM se mata Daro' isa prakAra dhairya baMdhAtA huA / usa kSaNa mAnoM vajrapAta se kaNoM ke rUpa meM phailI huI usa zilA ke madhya meM zayana karate hue abAlakRtya tumhAre mahAn prabhAva vAle bAlaka putra ko dekhA ||12|| pavanaMjaya - (hanUmAn ko lAkara aura gale lagAkara) vatsa, cirakAla taka jio / pratisUrya - anantara vismaya aura harSa ke sAtha usa hanUmAn ko 'yaha carama deha hai, isa prakAra sammAna pUrvaka lAkara hama loga vimAna para ArohaNa kara anuruha dvIpa ko hI gae / pavanaMjaya - anantara pratisUrya - anantara hama logoM ke dvArA yathA yogya jAta karma Adi saMskAra kie jAne para, samaya bIta jAne para mahArAja prahalAda ne mahendrarAja se Apake vRttAnsa ke nivedana pUrvaka Apako khojane ke lie bulAyA / mataGgamAlinI meM praveza kara cAroM ora DhuMDhate hue ratnakUTa parvata kI vanamAlA kI madhyavartinI makaranda vApikA ke kinAre candanalatA gRha meM vartamAna kalyANa ke lie dar3ha pratijJa Apako prApta kara vatsA aJjanA ke sAtha vahIM maiM punaH A gayA / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 vidUSaka - mahArAja, adhika kahane se kyA, Apase hama saba pratyujjIvita ho gae / pratisUrya - . Arya prahasipta, aisA mata kaho / yaha saba gandharvarAja maNicUDa kI kRpA kA dyotaka hai| (anantara AkAza se utarA huA maNicUDa praviSTa hotA hai / ) (sabhI uThate haiM / ) maNicUDa - yaha hamArA priya mitra kumAra pavanaMjaya hai, nirmala jo aJjanA se yukta hotA huA bhI Aja mere lie khar3A ho rahA hai ||13|| to isake samIpa jAtA hU~ (samIpa meM jAtA hai / ) (samI praNAma karane meN| pratisUrya - mahArAjA pratisUrya / pratisUrya - AjJA do / maNicUr3a - mitratA ko prApta varuNa ne, pUrva upakAra se prerita laGkezvara rAvaNa ne, vijayArddha abhirAjya kI lakSmI isI pavanaMjaya ko yauvarAjyAbhiSeka mahotsava para pradAna karane ke lie isa samaya mujhase kahA hai aura isa prakAra mahArAja prasAda, mahendra aura anya donoM zreNiyoM ke pradhAna vidyAdharoM ke dvArA AjJA prApta kara svayaM yahAM AyA huuN| to Apa loga bhI anumati pradAna kreN| pratisUrya - (harSapUrvaka) hama logoM ne anumati de hI dI hai / / utpanna sauhArda vAle Apake vidhamAna rahate hue saMsAra meM kauna sI vastu kaThinAI se prApta hone yogya ho sakatI hai / vidUSaka - (harSapUrvaka) mitra, kalyANa paramparA se badhAI ho / maNicUDa - he vidyAdhara rAjavaMza ke tilaka, prahalAda rAjA ke putra, tumheM maiMne vidyAdhara giri kI sAmrAjyalakSmI dii| . pavanaMjaya - maiM anugRhIta huuN| maNicUra - (sAmane nirdeza kara) vinaya pUrvaka namra mukuToM ke zikhara para praNApAJjali rakhakara tumhArI ye vidyAdhara loga cAroM ora se utsuka hokara sevA kara rahe haiM In4ll pratisUrya - ye Apake anugraha ke yogya hI hai| mapicUDa - tumhAre prati Asakta yaha sauhArda mujhe vAcAla banA rahA hai / aura tumheM kauna so vastu upahAra meM +, he saumya, mujhase Aja kaho / paparnajaya - putra sahita, priyA prApta kI, vidyAdhara lakSmI bhI prApta kI / he sumukha, kauna. 'sI lakSmI duSprApa hai, tathApi yaha ho // 5 // jisake samasta upadrava zAnta ho gae haiM, aisI prANiyoM ko dhAraNa karane vAlI pRthvo kA rAjA pAlana kareM / samaya samaya para bAdala saMsAra kI abhilaSita varSA ko varSAyeM / sajjanoM ke sAtha kaviyoM kI yogya bahumati ko pAkara kAvyaracanAyeM sthira raheM / jainamArga meM mana lagAe hue bhavyajanoM ko nirantara kalyANa ho |16| (sabhI loga cale jAte haiM) zrI govinda bhaTTAraka svAmI ke putra zrIkumAra, satyavAkya, devakhallabha, udaya bhUSaNa nAmaka mahAnubhAvoM ke anuja kavi varddhamAna ke agraja kavi hastimalla viracita aJjanA pavaMjaya nAmaka nATaka meM sAtavAM aGka samApta huA / yaha aMjanA pavanaMjaya nAmaka nATaka samApta huA / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMjanA pavanaMjaya nATaka kA sUkti vaibhava prathama aGka 1. yatsatyaM nATakAntAH kavayaH 2. samIcInA yAcaH sarala saralA kApi racanA / parA vAcoyukti : RvipariSadArAdhanaparA / / anAlIDho gAr3haH paramanati gUDhA'pi ca rasaH / kavInAM sAmagrI jhaTiti calitaM ke ma kurute // 3. kiM rAjahaMsavadhIya bakoTakamanusarati gharaTA / 4, candra eva khula candrikAyAH saMbhAvyate / 5. dukhagAhA hi bhAgadheyAnAM paripAkAH / 6. yathAsthitA kathA tathaiva khula kathayitavyam / 7. sthAne khalu striyaM hi nAma lajmA bhUSayati / 8. kiM nAma dukhagAhaM hRdayanirvizeSasya sakhIjanasya / 9. sAdhu khalu anumIyate hRdayam dvitIya aGka 10. na khAnu kadAcidrAjasiMhaH karikalabhairabhiyukto bhavet / 11. na vavadhUsamAgamotsavo nAma kAmijanamanaH samAvarjanaika raso madanasya rsaantraabhinivesh:| 12. svabhAvato hi navasamAgamaH svayameva kAminI nAmanAvedyAnubhAvayati bhAvAn / 13. na cAlpIyAnapi kAlaH priyAviraheNAtihayituM pAryate / 14. iha khalu kAminI hRdayeSu kramAdutkaNThA sahana baddhAmajastraM sopAna paripATImadhirohati bhadanaH / 15. bhavati lalanAM cetaH zrutvA vilokanasatvaraM, tadanubhajate dRSTvA cintA samAgama zaMsinom 16, vasanti rAjJAmamAtya niSThA vRttim / 17. nirbhinna dviradendramastakataTInirmuktamuktAphala zareNIdanturadantakunta vivaro yo rAjakaSThIravA sau'yaM mAnamahAn svayaM mRgazizuvyApAdantyAptaH / kiM kIrtyintaramAmmato janayati prakhyAtazIyoMcatam / 18. puDheSvanirvApivikrameSu vidyAvinIteSu bhavAhazeSu / yathA vadAropita kAryabhArAH svairaM narendrAH sukhino bhavanti / tUtIya aGka ____19. sarvathodvejanIyaM khasnu rAjaputramitratvaM nAma / caturtha aGka . 20, tathApi kiM candralekhA'pi garalamudigarati, candanalatA vA'gnim / 21. nirakhadhaM cAritraM tAtvA'pi nijAbhijAtyapakhasyaH / bibhyati khula kulavanitAH parivAdalavAdapi prAyaH // Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _58 22. pariNAterapi jAtA kutrAMcAhapaMdhA / 23. kaSTamuLejanIyA khalu parapiNDagRdhnutA / 24. anullaMghanIyAH khalu svAminI sandezAH / 25. idaM tAvacintyaM sapadi sukRtAda pyasukRtaM / / paraM preyaH prAyo bhavati nikhilasyApi jagataH // prama ane 26. vairAya kalpate yuddhamiti naikAntikaM vacaH // 27, saNeho ku pAtraM saMkai / 28. AbhijAtyapirapAlane ratAH sarvato'pi parivAdabhIravaH / saMgRhItapatidevatAgratAH zlAghanIyacaritAH kulAGganAH // 29, ananubhUtaviyogakathAmapi priyatamAM praNayAdupalAlayan / bhavati yaH paripUrNa manoratho yuvajana: sukRtI sa hi kAminAm // 30. svacchanda cAriNaH khanu prabhavo bhavanti / SaSTha aGka 31. uddAmapaJcavANe payodakAle sudussahe ke vA / dhIrA vihAsa jAyA samAgama kevalaM ca jIvanti // 32. sarvathA niSThurA: khula puruSAH / 33. anubhASya evaM yA janmAntara evaM karmaparipAkaH / 34. cirataraM vidhinA pratibandhinA, vighaTitAni mitho mithunAnyapi / ghaTayituM prabhavatyacirAdiva svayamasauM bhagavAn rativallabhaH / / saptama aGka 35. na khalu duSkaraM nAma daivasya / 36. satyaM khalu tat, jIvan bhadraM prApnoti / 37. divyacakSuNo hi mhrssyH| . 38. anubhUtaM hi zokaM dviguNayati bandhujanasAMnidhyam / // iti zubham //