Book Title: Anekant Ras Lahari
Author(s): Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Veer Seva Mandir
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009236/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati vidyA prakAza-mAlA anekAnta-rasa-laharI ~ prathama saMskaraNa ] 2000 lekhaka jugala, kazora mukh 'yugavIra' adhiSThAtA 'va "ndira' sarasAvA napura 10:1 prathama prakAza prakAzaka vari-sevA-mandira sarasAvA ji0 sahAranapura mAgha, saMvat 2006 janavarI, 1150 mUlya cAra Ane Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevA mandira dillI khAda isevAmandira' sara aura vidyAvatI hue RNase uRNa krama maMgyA nidhi' ke rUpameM kAla naM. rake supurda karate pinA kI thI aura jinendrakI vidyA cArako lakSyameM - tyakA prakAzana kiyA jaay| usI nidhise jise, bAdako zrImatI kamalAbAIjI dharmapatnI zrImAna bAbU nandalAlajI kalakattAne 100)ru0 ko bheMTa kI hai, yaha sarala subodha sundara pustaka prakAzita kI jA rahI hai / isake adhika pracArapara adhika loka-hitakI AzA kI jAtI hai| sAtha hI, yaha bhI AzA kI jAtI hai ki hindI bhASAko apanAne viAlI dezakI prAyaH sabhI vidyA-saMsthAoMmeM isa pustakako kisoni-kisI rUpameM jarUra prazraya prApta hogaa| -prakAzaka .. - akarlaka presa, sadara bAjAra, dehlii| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika ahiMsAke sAtha jisa satyako vizeSa mahatva prApta hai, jise apanAne aura jIvanameM utAranekI sarvatra duhAI dI jAtI hai, bar3e bar3e dharmAcArya aura dezanetAdika jisakA barAbara upadeza karate hue pAye jAte haiM aura jisapara vizvako pratiSThita batalAyA jAtA hai vaha satya kyA hai aura use vAstavameM kitane loga jAnate pahacAnate athavA anubhava karate haiM, yaha eka bar3I hI vikaTa samasyA hai / yahA~ isake vizeSa vicAra athavA UhApohakA avasara nahIM hai; itanA kaha denA hI paryApta hogA ki satyakA jitanA adhika mahatva hai utanA hI kama logoMko usakA paricaya athavA anabhava hai, bahudhA dharmAcArya aura dezanetA taka use ThIka pahacAnate nahIM aura yoM hI rUDhivaza athavA apanA gaurava khyApita karaneke liye usakA upadeza kara jAte haiN| isIse janatAko satyake pahacAnanekI kasauTI nahIM mila pAtI aura na satya usa. ke dvArA vastutaH apanAyA athavA jIvana meM utArA hI jAtA hai / ahiMsAko bhI isIse usake ThIka rUpameM pahacAnA nahIM jAtA aura natIjA isa sabakA yaha ho rahA hai ki saMsArameM vyarthavaira virodha evaM saMgharSakI sRSTi hotI calI jAtI hai aura vizvakI zAnti barAbara bhaMga hokara azAnti bar3ha rahI hai| jisa satyapara sArA vizva pratiSThita hai aura jo vizvake aMga-aMgameM-usakI pratyeka vastumeM-prota-prota hai vaha satya anekAntAtmaka hai-sarvathA ekAntAtmaka athavA eka hI guNa-dharmarUpa nahIM hai / anekAnta jisakA AtmA ho use jAnane-pahacAnaneke liye anekAntako jAnanA aura samajhanA kitanA Avazyaka hai ise batalAnekI jarUrata nahIM / vastataH anekAntakA rahasya samajhe vinA satyako jAnA aura pahacAnA hI nahIM jA sakatA aura satyako jAne-pahacAne vinA use Thoka taurapara vyavahArameM nahIM lAyA jA sakatA aura na jIvanameM utArA hI jA sakatA hai| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (gha) anekAntakA rahasya bar3A gUDha gaMbhIra aura jaTila hai| svAmI samantabhadra jaise vijJa mahAmanA evaM samudAra maharSiyoMne aneka dArzanika tattvoM aura siddhAntoMkA vivecana karate hue usa rahasyakA bhane prakAra udghATana apane devAgamAdi mahAna saMskRta pranthoMmeM kiyA hai, jo sarvasAdhAraNakI pahuMcake pare tathA bahuta kucha durbodha haiM / unhIM granthoMke adhyayanake phalasvarUpa bahuta arsese merA vicAra thA ki anekAnta-jaise gaMbhIra viSayako aise manoraMjaka DhaMgase sarala zabdoMmeM samajhAyA jAya jisase bacce taka bhI usake marmako AsAnIse samajha sakeM, vaha kaThina durbodha evaM nIrasa viSaya na rahakara sugama sukhabodha tathA rasIlA viSaya bana jAya-bAtakI bAtameM samajhA jA sake aura janasAdhAraNa sahajameM hI usakA rasAsvAdana karate hue use hRdayaGgama karane, apanAne aura usake prAdhArapara tattvajJAnameM pragati karane, prAptajJAnameM samIcInatA lAne, virodhako miTAne tathA lokavyavahAra meM sudhAra karaneke sAtha sAtha anekAntako jIvanakA pradhAna aGga banAkara sukha-zAntikA anubhava karane meM samartha ho skeN| usI vicArake phalasvarUpa yaha 'anekAnta rasa-laharI' nAmakI prathama pustaka likhI gaI hai, jo cAra pAThoMmeM vibhakta hai / prathama do pAThoMmeM anekAntakA sUtra nirdiSTa hai-usake rahasyako kholanekI kujI athavA satyako parakhanekI kasauTI saMnihita hai| zeSa do pAThoMmeM usake vyavahArazAstrakA kucha digdarzana karAyA gayA hai aura usake dvArA anekAnta-tatva-viSayaka samajhako vistRta, paripuSTa tathA vikAsonmukha kiyA gayA hai / AzA hai isase lokakA hita sadhegA aura vidyArthIgaNa vizeSa upakRta hoMge, jinheM lakSyameM lekara hI antameM cAroM pAThoMkI upayogI praznAvalI saMyojita kI gaI hai| dehalI, 28 janavarI 1950 jugalakizora mukhtAra Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-rasa-laharI --00000000 [1] choTApana aura bar3Apana eka dina adhyApaka vIrabhadrane, apane vidyArthiyoMko nayA pATha par3hAneke liye, borDapara tIna-iMcakI eka lAina khIMcakara vidyArthIse pUchA 'batalAo yaha lAina choTI hai yA bar3I?' vidyArthIne caTase uttara diyA-'yaha to chottiihai|' isapara adhyApakane usa lAinake nIce eka iMcakI dUsarI lAina banAkara phirase pUchA 'aba ThIka dekhakara batalAo ki UparakI lAina naM0 1 bar3I hai yA choTI ?' vidyArthI dekhate hI bola uThA-'yaha to sApha bar3I najara pAtI hai| adhyApaka-abhI tamane ise choTI batalAyA thA ? vidyArthI-hA~, batalAyA thA, vaha merI bhUla thii| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-rasalaharI isake bAda zradhyApakane, prathama lAinake Upara pA~ca-iMcakI lAina banAkara aura nIce vAlI eka-iMcI lAinako miTAkara, phira se pUchA 'acchA, aba batalAo, noceko lAina naM0 1 choTI hai yA bar3o ?' 1 3 vidyArthI kucha asamaMjasame par3a gayA aura Akhira turanta hI kaha uThA - 'yaha to aba choTI ho gaI hai / ' 'choTI kaise ho gaI ? kyA kisIne isameMse koI Tukar3A tor3A hai yA isake kisI aMzako miTAyA hai ? - hamane to ise chuA taka bhI nahIM / athavA tumane ise jA pahale 'bar3I' kahA thA vaha kahanA bhI tumhArA galata thA ?' adhyApakane pUchA / * pahale jo maiMne ise 'bar3I' kahA thA vaha kahanA marA galata nahIM thA aura na usa lAina meMse kisIne koI Tukar3A tor3A hai yA usake kisI aMzako miTAyA hai - vaha to jyoM kI tyoM apane tIna iMcIke rUpameM sthita hai / pahale Apane isake nIce eka iMca kI lAina banAI thI, isase yaha bar3I naz2ara AtI thI aura isI liye maiMne ise bar3I kahA thA; aba Apane usa eka iMcakI lAinako miTAkara isake Upara pA~ca-iMca kI lAina banA dI hai, isase yaha tIna iMca kI lAina choTI ho par3o-choTI najara Ane lagI, aura isI se mujhe kahanA par3A ki 'yaha to aba choTI ho gaI hai / ' vidyArthIne uttara diyA / adhyApaka - acchA, sabase pahile tumane isa tIna-IcI lAinako jo choTI kahA thA usakA kyA kAraNa thA ? vidyArthI - usa samaya maiMne yaha dekhakara ki borDa bahuta bar3A Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ choTApana aura bar3Apana hai aura yaha lAina usake eka bahuta choTese hisse meM bhAI hai, ise 'choTI' kaha diyA thA / adhyApaka - phira isameM tumhArI bhUla kyA huI ? yaha to ThIka hI hai- yaha lAina borDase choTI he, itanA hI kyoM ? yaha to Tebila se bhI choTI hai, kursIse bhI choTI hai, isa kamarake kivAr3a se bhI choTI hai, dIvArase bhI choTI hai, aura tumhArI marI lambAIse bhI choTI hai / vidyArthI - isa taraha to mere kahanemeM bhUla nahIM thI bhUla mAna lenA hI bhUla thI / aba adhyApaka ne usa miTAI huI eka iMcI lAinako phirase nIce banA diyA aura savAla kiyA ki - 'tInoM lAinoMkI isa sthitimeM tuma bIcakI usI nambara 1 vAlI lAinako choTI kahoge yA bar3I ?' vidyArthI - maiM to aba yU~ kahU~gA ki yaha UparavAlI lAina naM0 3 se choTI aura nIcevAlI lAina naM0 2 se bar3I hai| adhyApaka- arthAt isameM choTApana aura bar3Apana donoM haiM aura donoM guNa eka sAtha haiM ? vidyArthI - hA~, isameM donoM guNa eka sAtha haiM / adhyApaka - eka hI cIjrako choTI aura bar3I kahane meM kyA tumheM kucha virodha mAlUma nahIM hotA ? jo vastu choTI hai vaha bar3I nahIM kahalAtI aura jo bar3I hai vaha choTI nahIM kahI jAtI / eka hI vastuko 'choTI' kahakara phira yaha kahanA ki 'choTI nahIM - bar3I' hai, yaha kathana to loka vyavahArameM viruddha jAna pdd'egaa| lokavyavahAra meM jisa prakAra 'hA~' kahakara 'nA' kahanA Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-rasa-laharI athavA vidhAna karake niSedha karanA paraspara viruddha, asaMgata aura aprAmANika samajhA jAtA hai usI prakAra tumhArA yaha eka cIjako choTI kaha kara bar3I kahanA athavA eka hI vastumeM choTepanakA vidhAna karake phira usakA niSedha kara DAlanA-use bar3I batalAne laganA-kyA paraspara viruddha, asaMgata aura aprAmANika nahIM samajhA jAyagA ? aura jisa prakAra andhakAra tathA prakAza donoM eka sAtha nahIM rahate uso prakAra choTApana aura bar3Apana donoM guNoM (dharmoM) ke eka sAtha rahane meM kyA virodha nahIM AegA ? ___ yaha saba sunakara vidyArthI kucha soca-sImeM par3a gayA aura mana-hI-mana uttarakI khoja karane lagA; itanemeM adhyApakajI usakI vicAra-samAdhiko bhaMga karate hue bola uThe_ 'isameM adhika socane-vicAranekI bAta kyA hai ? eka hI cInako choTI-bar3I donoM kahane meM virodha to taba AtA hai jaba jisa dRSTi athavA apekSAse kisI cIjako choTA kahA jAya usI dRSTi athavA apekSAse use bar3A batalAyA jAya / tamane madhyakI tIna-iMcI lAinako UparakI pA~ca-iMcI lAinase choTI batalAyA hai, yadi pA~ca-iMcavAlI lAinakI apekSA ho use bar3I batalA dete to virodha prAjAtA, parantu tamane aisA na karake use nIcekI eka iMca-vAlI lAinase hI bar3A batalAyA hai, phira virodhakA kyA kAma ? virodha vahIM AtA hai jahA~ eka hI dRSTi (apekSA) ko lekara vibhinna prakArake kathana kie jAya~, jahA~ vibhinna prakArake kathanoMke liye vibhinna dRSTiyoM-ape. kSAoMkA Azraya liyA jAya vahA~ virodhake liye koI avakAza nahIM rhtaa| eka hI manuSya apane pitAkI dRSTise putra hai aura apane putrakI dRSTi se pitA hai-usameM putrapana aura pitApanake Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ choTApana aura bar3Apana donoM dharma eka sAtha rahate hue bhI jisa prakAra dRSTibheda honese virodhako prApta nahIM hote usI prakAra eka dRSTise kisI vastukA vidhAna karane aura dUsarI dRSTise niSedha karane athavA eka apekSAse 'hA~' aura dUsarI apekSAse 'nA' karanemeM bhI virodhakI koI bAta nahIM hai| aise UparI athavA zabdomeM hI dikhAI par3ane vAle virodhako 'virodhAbhAsa' kahate haiM-vaha vAstavika athavA arthakI dRSTise virodha nahIM hotA; aura isa liye pUrvAparavirodha tathA prakAza-andhakAra-jaise virodhake sAtha usakI koI tulanA nahIM kI jAsakatI / aura isI liye tumane jo bAta kahI vaha ThIka hai| tumhAre kathanameM dRDhatA lAneke lie hI mujhe yaha saba spaSTIkaraNa karanA par3A hai| AzA hai aba tuma choTe-bar3eke tattvako khUba samajha gaye hoge| vidyArthI hA~, khUba samajha gayA, aba nahIM bhuuluuNgaa| adhyApaka-acchA, to itanA aura batalAo-'ina Upara-nIcekI donoM bar3I-choTI lAinoMko yadi miTA diyA jAya aura madhyakI usa naM0 1 vAlo lAinako hI svatantra rUpameM sthira rakkhA jAya-dUsarI kisI bhI bar3I-choTI cIjake sAtha usakI tulanA yA apekSA na kI jAya,to aisI hAlatameM tuma isa lAina naM01 ko svatantra-bhAvase-koI bhI apekSA athavA dRSTi sAthameM na lagAte hue-choTI kahoge yA bar3I?' ___vidyArthI-aisI hAlatameM to maiM ise na choTI kaha sakatA hU~ aura na bdd'ii| ___ adhyApaka-abhI tumane kahA thA 'isameM donoM (choTApana aura bar3Apana) guNa eka sAtha haiN| phira tuma ise choTI yA bar3I kyoM nahIM kaha sakate ? donoM guNoMko eka sAtha kahanekI vacanameM zakti na honese yadi yugapat nahIM kaha sakate to kramase Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-rasa-laharo to kaha sakate ho ? ve donoM guNa kahIM cale to nahIM gaye ? guNoMkA to prabhAva nahIM huA karatA-bhale hI tirobhAva (AcchAdana) ho jAya, kucha samayake liye unapara pardA par3a jAya aura ve spaSTa dikhalAI na pdd'eN| vidyArthI phira kucha rukA aura socane lagA ! antako use yahI kahate hue bana par3A ki-'vinA apekSAke kisIko choTA yA bar3A kaise kahA jAsakatA hai ? pahale jo maiMne isa lAinako 'choTI' tathA 'bar3I' kahA thA vaha apekSAse hI kahA thA, aba Apa apekSAko bilkula hI alaga karake pUcha rahe haiM taba maiM ise choTo yA bar3I kaise kaha sakatA hU~, yaha merI kacha bhI samajhameM nahIM AtA ! Apa hI samajhAkara btlaaiye|' ___ adhyApaka-tumhArA yaha kahanA vilkula ThIka hai ki 'vinA apekSAke kisIko choTA yA bar3A kaise kahA jAsakatA hai ? arthAta nahIM kahA jaasktaa| apekSA hI choTApana yA bar3epanakA mApadaNDa hai-mApanekA gaz2a haiM ? jisa pekSA-gajase kisI vastavizeSako mApA jAtA hai vaha gaz2a yadi usa vastake eka azameM AjAtA hai-usameM samA jAtA hai to vaha vastu 'bar3I' kahalAtI hai| aura yadi usa vastuse bar3hA rahatA-bAharako nikalA rahatA hai to vaha 'choTI' kahI jAtI hai / vAstava meM koI bhI vasta svatantrarUpase athavA svabhAvase choTI yA bar3I nahIM hai-svatantrarUpase athavA svabhAvase choTo yA bar3I hone para vaha sadA choTI yA bar3I rahegI, kyoMki svabhAvakA kabhI abhAva nahIM hotaa| aura isaliye kisI bhI vastumeM choTApana aura bar3Apana ye donoM guNa paratantra, parAzrita, parikalpita, Agepita, sApekSa athavA parApekSika hI hote haiM, svAbhAvika nhiiN| choTeke astitva-vinA bar3Apana aura bar3eke astitvavinA choTApana kahIM hotA hI nhiiN| eka apekSAse jo vasta Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ choTApana aura bar3Apana choTI hai vahI dUsarI apekSAse bar3I hai aura jo eka apekSAse bar3I hai vahI dUsarI apekSAse choTI hai| isI liye koI bhI vasta savathA (vinA apekSAke) choTI yA bar3I na to hotI hai aura na kahI jA sakatI hai| kisIko sarvathA choTA yA bar3A kahanA 'ekAnta' hai| eka dRSTise choTA aura dUsarI dRSTise bar3A kahanA 'anekAnta' hai| jo manuSya kisIko sarvathA choTA yA bar3A kahatA hai vaha usako saba orase avalokana nahIM karatA-usake saba pahaluoM athavA aMgoMpara dRSTi nahIM DAlatA-na saba orase usakI tulanA hI karatA hai, sikkekI eka sAiDa (side) ko dekhanekI taraha vaha use eka hI orase dekhatA hai aura isa liye parA dekha nahIM pAtA / isIse usakI dRSTiko 'samyak dRSTi' nahIM kaha sakate aura na usake kathanako 'saccA kathana' hI kahA jAsakatA hai| jo manuSya vastuko saba orase dekhatA hai, usake saba pahaluoM athavA agoMpara dRSTi DAlatA hai aura saba zrorase usakI tulanA karatA hai vaha 'anekAntadRSTi' hai-'samyak dRSTi' hai| aisA manuSya yadi kisI bastuko choTI kahanA cAhatA hai to kahatA hai- 'eka prakArase choTI hai, 'amukakI apekSA choTo hai', 'kathaMcita choTI hai' athavA 'syAta choTI' hai| aura yadi choTo-bar3I donoM kahanA cAhatA hai to kahatA hai'choTo bhI hai aura bar3I bhI, eka prakArase choTI hai-dUsare prakAra se bar3I hai, amukakI apekSA choTI aura amukakI apekSA bar3I hai athavA kA~cat choTI aura bar3I donoM hai| aura usakA yaha vacana-vyavahAra ekAnta-kadAgrahakI ora na jAkara vastukA ThIka pratipAdana karaneke kAraNa 'saJcA' kahA jAtA hai| maiM samajhatA hU~ aba tuma isa viSayako aura acchI tarahase samama gaye hoge| vidyArthI-(pUrNa santoSa vyakta karate hue) hA~, bahuta acchI Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-rasa- laharI tarahase samajha gayA huuN| pahale samajhanemeM jo kacAI raha gaI thI vaha bhI aba ApakI isa vyAkhyAse dUra ho gaI hai| Apane merA bahuta kucha ajJAna dUra kiyA hai, aura isa liye maiM Apake Age natamastaka hU~ / adhyApaka vIrabhadrajI abhI isa viSayapara aura bhI kucha prakAza DAlanA cAhate the ki itanemeM ghaMTA baja gayA aura unheM dUsarI kakSA meM jAnA par3A / T [ 2 ] bar3ese choTA aura choTese bar3A adhyApaka vIrabhadrane dUsarI kakSA meM pahu~ca kara usa kakSAke vidyArthiyoM ko bhI vahI nayA pATha par3hAnA cAhA jise ve abhI abhI isase pUrva kI eka kakSAmeM par3hAkara Aye the; parantu yahAM unhoMne par3hAnekA kucha dUsarA hI DhaMga akhtiyAra kiyaa| ve borDapara tIna iMca kI lAina khIMca kara eka vidyArthIse bole - 'kyA tuma isa lAinako choTA kara sakate ho ?' vidyArthIne uttara diyA- 'hA~, kara sakatA hU~' aura vaha usa lAinako idhara-udhara se kucha miTAnekI ceSTA karane lagA / yaha dekha kara adhyApaka mahodayane kahA - 'hamArA yaha matalaba nahIM hai ki tuma isa lAina ke siroMko idharaudharase miTA kara athavA isameM se koI TukaDA tor3a kara ise choTI kro| hamArA Azaya yaha hai ki yaha lAina apane svarUpameM jyoMkI tyoM sthira rahe, ise tuma cha o bhI nahIM aura choTI kara do / a Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bar3ese choTA aura choTese bar3A yaha suna kara vidyArthI kucha bhauMcaka-sA raha gayA ! taba adhyApakane kahA-'acchA, tama ise choTA nahIM kara sakate to kyA binA chue bar3A kara sakate ho ? vidyArthIne kahA- hA~, kara sakatA hUM, aura yaha kaha kara usane do-icakI eka lAina usa lAinake bilkula sIdhameM usake eka sirese saTA kara banAdo aura isa taraha use pAMca iMcakI lAina kara diyA / isa para adhyApaka mahodaya bola uThe-- 'yaha kyA kiyA ? hamArA abhiprAya yaha nahIM thA ki tuma isameM kucha Tukar3A jor3akara ise bar3I banAo, hamArI manzA yaha hai ki isameM kacha bhI jor3A na jAya, lAina apane tIna-icake svarUpameM hI sthira rahe-pAMca-icI-jaisI na hone pAve-aura vinA chae hI bar3I kara dI jAya / ' ___vidyArthI-yaha kaise ho sakatA hai ? aisA to koI jAdUgara hI kara sakatA hai| adhyApaka-(dUsare vidyArthiyoMse) acchA, tumhAremeMse koI vidyArthI isa lAinako hamAre abhiprAyAnusAra choTA yA bar3A kara sakatA hai ? ___ saba vidyArthI-hamase yaha nahIM ho sakatA / ise to koI jAdUgara yA maMtravAdI hI kara sakatA hai| adhyApaka-jaba jAdUgara yA maMtravAdI ise bar3A-choTA kara sakatA hai aura yaha bar3o-choTI ho sakatI hai taba tuma kyoM nahIM kara sakate ? vidyArthI-hameM bar3ese choTA aura choTese bar3A karanekA vaha jAda yA maMtra AtA nhiiN| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-rasa-laharI 'acchA, hameM to vaha jAdU karanA pAtA hai| batalAo isa lAinako pahale choTI kareM yA bar3I ?' adhyApakane puuchaa| 'jaisI ApakI icchA, parantu Apa bhI ise chUeM nahIM aura ise apane svarUpameM sthira rakhate hue choTI tathA bar3I karake batalAe~; vidyArthiyoMne uttarameM khaa| ___aisA hI hogA' kaha kara, adhyApakajIne vidyArthIse kahA'tuma isake donoM ora mArka kara do-pahacAnakAkoI cinha banA do, jisase isameM koI tor3a-jor3a yA badala-sadala na ho sake aura yadi ho to usakA zIghra patA cala jAya / vidyArthIne donoM ora do phUlakese cinha banA diye| phira adhyApakajIne kahA 'phuTA rakha kara isakI paimAiza bhI karalo aura vaha isake Upara likha do|' vidyArthIna phuTA rakha kara paimAiza kI to lAina ThIka vIna iMcakI nikalI aura vahI lAinake Upara likha diyA gyaa| isake bAda adhyApakajIne borDapara eka ora kapar3A DAlakara kahA- " ___ 'aba hama pahale isa lAinako choTo banAte haiM aura choTI honekA maMtra bolate haiM / ' sAtha hI, kapar3eko eka zrorase uThA kara 'hojA choTI, hojA choTI !' kA maMtra bolate hue va boDapara kucha banAneko hI the ki itanemeM vidyArthI bola uThe 'Apa to pardakI oTameM lAinako chUte haiM / parde ko haTA kara sabake sAmane ise choTA kIjiye / ' adhyApakajIne borDa para DAlA huA kapar3A haTAkara kahA 'acchA, aba hama ise khule Ama choTA kiye dete haiM aura kisI maMtrakA bhI koI sahArA nahIM lete| yaha kaha kara unhoMne usa Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bar3ese choTA aura choTese bar3A 11 tIna iMcI lAinake Upara pAMca iMcakI lAina banA dI aura vidyArthiyoM se pUchA BY 5 iMca 3 iMca * 'kaho, tumhArI mArka kI huI nIcekI lAina UparakI lAina se choTI hai yA ki nahIM ? aura vinA kisI aMzake miTAe yA tor3e apane tIna iMca ke svarUpa meM sthira rahate hue bhI choTI ho gaI hai| yA ki nahIM ?' saba vidyArthI - hA~ ho gaI haiM / yaha rahasyakI bAta pahale hamAre dhyAna meM hI nahIM AI thI ki, isa taraha bhI bar3Ise choTI aura choTI se bar3I cIja huA karatI hai| aba to Apa nIce choTI lAina banA kara ise bar3I bhI kara deMge / adhyApakajIne taranta hI nIce eka iMcako lAIna banA kara use sAdAta bar3A karake batalA diyA / 5 iMca 3 iMca 1 iMca aba adhyApaka vIrabhadrane phira usI vidyArthI se pUchA 'tInoM lAinoM kI isa sthitimeM tuma apanI mArka kI huI usa bocakI lAinako, jo bar3Ise choTI aura choTIse bar3I huI hai, kyA kahoge - choTI yA bar3I ?' vidyArthI - yaha choTI bhI hai aura bar3I bhI / adhyApaka -- donoM eka sAtha kaise ? vidyArthI - Upara kI lAinase choTI aura nIcekI lAinase Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 anekAnta-rasa-laharo bar3I hai arthAta svayaM tIna-iMcI honese pAMca-iMcI lAinakI apekSA choTI aura eka-iMcI lAinakI apekSA bar3I hai| aura yaha choTApana tathA baDApana donoM guNa isameM eka sAtha pratyakSa honese inameM paraspara virodha tathA asaMgati-jaisI bhI koI bAta nahIM hai / adhyApaka-agara koI vidyArthI isa bIcakI lAinako ekavAra Upara kI lAinase choTI aura dUsarI vAra UparakI lAinase hI bar3I batalAve, aura isa taraha isameM choTApana tathA bar3Apana donoMkA vidhAna kare taba bhI virodhakI kyA koI bAta nahIM hai ? vidyArthI-isameM jarUra virodha AegA / eka to usake kathanameM pUrvApara-virodha AegA; kyoMki pahale usane jisako jisase choTI kahA thA usIko phira usase bar3o batalAne lgaa| dUsare, usakA kathana pratyakSake bhI viruddha ThaharegA; kyoMki uparakI lAina nIcekI lAinase sAkSAt bar3I najara AtI hai, use choTI batalAnA dRSTa-viruddha hai / adhyApaka-yaha kyA bAta hai ki tumhAre bar3I-choTo batalAnemeM to virodha nahIM aura dUsareke bar3I-choTI batalAnemeM virodha zrAtA hai ? vidyArthI-maiMne eka apekSAse choTI aura dUsarI apakSAse bar3I batalAyA hai| isa taraha apekSAbhedako lekara bhinna kathana karanemeM virodhake liye koI guMjAiza nahIM rhtii| dUsarA jise eka apekSAse choTI batalAtA hai usIkI apekSAse use bar3I batalAtA hai, isa liye apekSAbheda na honeke kAraNa usakA bhinna kathana virodhase hita nahIM ho sakatA-vaha spaSTatayA virodhadoSase dUSita hai| adhyApaka-tuma ThIka samajha gye| acchA aba itanA aura Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bar3ese choTA aura choTese bar3A batalAo ki tumhArI isa mArka kI huI bIcakI lAinako eka vidyArthI 'choTI hI hai', aisA batalAtA hai aura dUsarA vidyArthI kahatA hai ki 'bar3I hI hai' tuma ina donoM kathanoMko kyA kahoge ? tumhAre vicArase inameMse kaunasA kathana ThIka hai aura kyoMkara? vidyArthI donoM hI ThIka nahIM haiM / mere vicArase jo 'choTI hI' (sarvathA choTI) batalAtA hai usane nIcekI ekaiMcI lAinako dekhA nahIM, aura jo 'bar3I hI' (sarvathA bar3I) batalAtA hai usane UparakI pAMca-iMcI lAina para dRSTi nahIM ddaalii| donoMkI dRSTi eka taraphA honese ekAGgI hai, ekAnta haiM, sikke athavA DhAlakI eka hI sAiDa (side) ko dekhakara usake svarUpakA nirNaya karalene. jaisI hai , aura isaliye samyagdRSTi na hokara mithyAdRSTi hai jo anekAntadRSTi hotI hai vaha vastuko saba orase dekhatI haiusake saba pahaluoMpara najara DAlatI hai-isIliye usakA nirNaya ThIka hotA hai aura vaha 'samyagdRSTi' kahalAtI hai| yadi unhoMne Upara-nIce dRSTi DAlakara bhI vaisA kahA hai to kahanA cAhiye ki vaha unakA kadAgraha hai-haThadharmI hai; kyoMki Upara. nIce dekhate hue madhyako lAina sarvathA choTI yA sarvathA bar3I pratIta nahIM hotI aura na svarUpase koI vastu sarvathA choTI yA sarvathA bar3I huA karatI hai| adhyApaka-mAnalo, tumhAre isa doSa denese bacane ke liye eka tIsarA vidyArthI donoM ekAntoMko apanAtA hai-'choTI hI hai aura bar3I bhI hai| aisA svIkAra karatA hai; parantu tumhArI taraha apekSAvAdako nahIM maantaa| use tuma kyA kahoge ? vidyArthI thor3A socane lagA, itanemeM adhyApakajI viSayako spaSTa karate hue bola uThe Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 anekAnta-rasa-laharI ____ 'isameM socanekI kyA bAta hai ? usakA kathana bhI virodhadoSase duSita hai; kyoMki jo apekSAvAda athavA syAdvAda-nyAyako nahIM mAnatA usakA ubhaya-ekAntako liye hue kathana virodha-doSase rahita ho hI nahIM sakatA-apekSAvAda athavA 'syAt' zabda yA syAt zabdake Azayako liye hue 'kacita' (eka prakArase) jaise zabdoMkA sAthameM prayoga hI kathanake virodha-doSako miTAne vAlA hai| koI bhI vasta sarvathA choTI yA bar3I nahIM huA karatI' yaha bAta tuma abhI mvayaM svIkAra kara cuke ho aura vaha ThIka hai; kyoMki koI bhI vasta svataMtrarUpase athavA svabhAvase sarvathA choTI yA bar3I nahIM hai-kisI bhI vastumeM choTepana yA bar3epanakA vyavahAra dUsareke Azraya athavA para-nimittase hI hotA haiM aura isaliye usa Azraya athavA nimittakI apekSAke vinA vaha nahIM bana sktaa| ataH apekSAse upekSA dhAraNa karane vAloMke aise kathanameM sadA hI virodha banA rahatA hai| ve 'hI' kI jagaha 'bhI' kA bhI prayoga karadeM to koI antara nahIM pdd'taa| pratyuta isake, jo syAdvAdanyAyake anuyAyI haiM-eka apekSAse choTA aura dUsarI apekSAse bar3A mAnate hai-ve sAthameM yadi 'hI' zabdakA bhI prayoga karate haiM to usase koI bAdhA nahIM AtI-virodhako jarA bhI avakAza nahIM milatA; jaise 'tIna-iMcI lAina pAMca-iMcI lAinakI apekSA choTI hI hai aura eka iMco lAinakI apekSA bar3I hI hai' isa kahane meM virodhakI koI bAta nahIM hai| virodha vahIM pAtA hai jahAM choTApana aura bar3Apana jaise sApekSa dharmoM athavA guNoMko nirapekSarUpase kathana kiyA jAtA hai / maiM samajhatA hU~ aba tuma isa virodha-avirodhake tatvako bhI acchI tarahase samajha gaye hoge?' vidyArthI-hA~, Apane khUba samajhA diyA hai aura maiM accho Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bar3ese choTA aura choTese bar3A 15 taraha samajha gayA hU~ / adhyApaka -- acchA, aba maiM eka bAta aura pUchatA hU~-kala tumhArI kakSA meM jinadAsa nAmake eka syAdvAdI - syAdvAda nyAyake anuyAyI -- Ae the aura unhoMne mohana lar3akeko dekhakara tathA usake viSaya meM kucha pUcha-tAcha karake kahA thA 'yaha to choTA hai' / unhoMne yaha nahIM kahA ki 'yaha choTA hI hai' yaha bhI nahIM kahA ki vaha 'sarvathA choTA hai' aura na yahI kahA ki yaha 'amukakI apekSA athavA amuka viSaya meM choTA hai,' to batalAo unake isa kathanameM kyA koI doSa AtA hai ? aura yadi nahIM AtA to kyoM nahIM ? isa praznako suna kara vidyArthI kucha cakkara meM par3a gayA aura mana-hI-mana uttara kI khoja karane lgaa| jaba use kaI minaTa hogaye to adhyApakajI bola uThe - 'tuma to bar3I soca meM par3a gaye ! isa prazna para itane soca-vicArakA kyA kAma ? yaha to spaSTa hI hai ki jinadAsajI syAdvAdI haiM, unhoMne svataMtrarUpasaM 'hI' tathA 'sarvethA' zabdoM kA sAthameM prayoga bhI nahIM kiyA hai, aura isaliye unakA kathana prakaTa rUpameM 'syAt' zabda ke prayogako sAthameM na lete hue bhI 'syAt' zabda se anuzAsita hai- kisI apekSA vizeSako liye hue haiN| kisIse kisI prakArakA choTApana unheM vivakSita thA, isIse yaha jAnate hue bhI ki mohana anekoMse aneka viSayoMmeM 'bar3A' haiM, unhoMne apane vivakSita arthake anusAra use usa samaya 'choTA' kahA hai / isa kathanameM doSakI koI bAta nahIM hai / tumhAre hRdayameM zAyada yaha prazna uTha rahA hai ki jaba mohana meM choTApana aura bar3Apana donoM the taba jinadAsajIne use choTA kyoM kahA, bar3A kyoM nahIM kaha diyA ? isakA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnsa-rasa-laharI uttara itanA hI hai ki-mohana umra meM, qadameM, rUpameM, balameM, vidyAmeM, caturAImeM aura AcAra-vicArameM bahutoMse choTA hai aura bahutoMse bar3A hai| jinadAsajIko jisake sAtha jisa viSaya athavA jina viSayoMmeM usakI tulanA karanI thI usa tulanAmeM vaha choTA pAyA gayA, aura isa liye unheM usa samaya usako choTA . kahanA hI vivakSita thA, vahI unhoMne usake viSayameM kahA / jo jisa samaya vikSita hotA hai vaha 'mukhya' kahalAtA hai aura jo vivakSita nahIM hotA vaha 'gauNa' kahA jAtA hai| mukhya-gauNakI isa vyavasthAse hI vacana vyavahArakI ThIka byavasthA banatI hai| ata: jinadAsajIke ukta vathanameM doSApattike liye koI sthAna nahIM hai / anekAntake pratipAdaka syAdvAdiyoMkA 'syAt' padakA zrAzraya to unake kathanameM atiprasaMga-jaisA gar3abar3a-ghuTAlA bhI nahIM hone detaa| bahutase choTeSanoM aura bahutase bar3epanoMmeM jo jisa samaya kahane vAleko vikSita hotA hai usIkA prahaNa kiyA jAtA hai-zeSakA ukta padake Azrayase parivarjana (gauNIkaraNa) ho jAtA hai|" ___ adhyApaka vIrabhadrajIkI vyAkhyA abhI cala hI rahI thI ki itanemeM ghaMTA baja gayA aura ve dUsarI kakSAmeM jAne ke liye uThane lge| yaha dekhakara kakSAke saba vidyArthI eka dama khar3e ho gaye aura adhyApakajIko abhivAdana karake kahane lage-'Aja to Apane tattvajJAnakI bar3I bar3I gaMbhora tathA sUkSma bAtoMko aisI * saralatA aura sugama-rotise bAtakI bAtameM samajhA diyA hai ki hama unheM jIvanabhara bhI nahIM bhUla sakate / isa upakArake liye hama Apake Ajanma RNI rheNge|' Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] bar3A dAnI kauna ? eka dina adhyApaka vIrabhadrane kakSAmeM pahu~cakara vidyArthiyoMse pUchA-'bar3e-hoTekA jo tattva tumheM kaI dinase samajhAyA jA rahA hai use tuma khUba acchI taraha samajha gaye ho yA ki nahIM ? vidyArthiyoMne kahA-'hA~, hama khUba acchI taraha samajha gaye haiN|' ___ 'acchA, yadi khUba akchI taraha samajha gaye ho to Aja mere kucha praznoMkA uttara do, aura uttara denemeM jo vidyArthI sabase adhika catura ho vaha mere sAmane AjAya, zeSa vidyArthI uttara dene meM usakI madada kara sakate haiM aura cAheM to pustaka kholakara usakI bhI madada le sakate haiM,' adhyApaka mahodayane khaa| __ isapara mohana nAmakA eka vidyArthI, jo kakSAmeM sabase adhika hoziyAra thA, sAmane AgayA aura taba adhyApakajIne usase pUchA 'batalAo, bar3A dAnI kauna hai ?' vidyArthI-jo lAkhoM rupayoMkA dAna kare vaha bar3A dAnI hai| adhyApaka-tumhAre isa uttarase tIna bAteM phalita hotI haieka to yaha ki do cAra hajAra rupayekA yA lAkha rupayese kamakA dAna karanevAlA bar3A dAnI nahIM; dUsarI yaha ki lAkhoMkI rakamakA dAna karanevAloMmeM jo samAna rakamake dAnI haiM ve parasparameM samAna haiM-unameM koI bar3A-choTA nahIM; aura tIsarI bAta yaha Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-rasa-laharI ki rupayoMkA dAna karanevAlA hI bar3A dAnI hai, dUsarI kisI cojakA dAna karanevAlA bar3A dAnI nhiiN| vidyArthI-merA yaha matalaba nahIM ki dUsarI kisI cIjakA dAna karanevAlA bar3A dAnI nahIM, yadi usa dUsarI cImakIjAyadAda makAna vagairahakI-mAliyata utane rupayoM jitanI hai to usakA dAna karanevAlA bhI usI koTikA bar3A dAnI hai| adhyApaka-jisa cIjakA mUlya rupayoMmeM na A~kA jA sake usake viSayameM tuma kyA kahoge ? vidyArthI-aisI kauna cIja hai, jisakA mUlya rupayoMmeM na A~kA jA sake ? __ adhyApaka-niHsvArtha prema, sevA aura abhayadAnAdi; athavA krodhAdi kaSAyoMkA tyAga aura dayAbhAvAdi bahutasI aisI cIjeM haiM jinakA mUlya rupayoM meM nahIM A~kA jA sakatA / udAharaNa ke liye eka manuSya nadImeM DUba rahA hai, yaha dekha kara taTapara khar3A huA eka naujavAna jisakA pahalese usa DUbane vAleke sAtha koI sambandha tathA paricaya nahIM hai, usake duHkhase vyAkula ho uThatA hai, dayAkA srota usake hRdayameM phUTa par3atA hai, mAnavIya kartavya use A dhara dabAtA hai aura vaha apane prANoMkI koI parvAha na karatA huA-jAna jokhoMmeM DAlakara bhI ekadama car3hI huI nadImeM kUda par3atA hai aura usa DUbanevAle manuSyakA uddhAra karake use taTapara le AtA hai / usake isa dayAbhAva-pariNata prAtmatyAga aura usakI isa sevAkA koI mUlya nahIM aura yaha amUlyatA usa samaya aura bhI bar3ha jAtI hai jaba yaha mAlUma hotA hai ki vaha uddhAra pAyA huA manuSya eka rAjAkA ikalautA putra hai aura uddhAra karane vAle sAdhAraNa g2arIba AdamIne badalemeM kRtajJatA rUpa Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bar3A dAnI kauna ? se peza kiye gaye bhArI puraskArako bhI lenemeM apanI asamarthatA vyakta kI hai| aisA dayAdAnI AtmatyAgI manuSya lAkhoM rupayoMkA dAna karanevAle dAniyoMse kama bar3A nahIM hai, vaha usase bhI bar3A hai jo puraskArameM zrAdhe rAjyakI ghoSaNAko pAkara apanI jAnapara khelA ho aura aise hI kisI DUbate hue rAjakumArakA uddhAra karanemeM samartha hokara jisane AdhA rAjya prApta kiyA ho| isI taraha sainikoM-dvArA jaba lUTa-khasoTake sAtha katleAma ho rahA ho taba eka rAjAkI abhaya-ghoSaNAkA usa sayaya rupayoMmeM koI mUlya nahIM A~kA jA sakatA-vaha lAkhoM-karor3oM aura araboM-khaboM rupayoMke dAnase bhI adhika hotI hai, aura isa liye eka bhI rupayA dAna na karake aiptI abhaya-ghoSaNA-dvArA sarvatra amana aura aura zAnti sthApita karanevAleko choTA dAnI nahIM kaha skte| aisI hI sthiti niHsvArtha bhAvase deza tathA samAja-sevAke kAryoMmeM dina-rAta rata rahanevAle aura usImeM apanA sarvasva homa denevAle choTI pU~jIke vyaktiyoMkI hai| unheM bhI choTA dAnI nahIM kahA jA sktaa| abhI adhyApaka vIrabhadrajIkI vyAkhyA cala rahI thI aura ve yaha spaSTa karake batalA denA cAhate the ki 'krodhAdi kaSAyoMke samyak tyAgI eka paisekA bhI dAna na karate hue kitane adhika bar3e dAnI hote haiN| ki itanemeM unheM vidyArthIke ceharepara yaha dIkha par3A ki 'use bar3e dAnIkI apanI sadoSa paribhASApara aura apane isa kathanapara ki usane bar3e-choTake tatvako khUba acchI tarahase samajha liyA hai kucha saMkoca tathA kheda horahAhai, aura isa liye unhoMne apanI vyAkhyAkA rukha badalate hue kahA 'acchA, abhI isa gaMbhIra aura jaTila viSayako hama yahIM Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-rasa-laharI rahane dete haiM-phira kisI avakAzake samaya isakI svatantrarUpase vyAkhyA kareMge aura isa samaya tumhArI samAna mAliyatake dAna-dravyakI bAtako hI lete haiN| eka dAnI senAke liye do lAkha rupayekA mAMsa dAna karatA hai, dUsarA AkramaNake liye udyata senAke vAste do lAkha rupayeke naye hathiyAra dAna karatA hai, tIsarA apane hI AkramaNameM ghAyala hue sainikoMkI mahamapaTTIke liye do lAkha rupayekI davA-dArUkA sAmAna dAna karatA hai aura cauthA baMgAlake akAlapIr3itoM evaM annAbhAvake kAraNa bhUkhase tar3apa-tar3apakara maranevAle niraparAdha prANiyoMkI prANarakSAke liye do lAkha rupayekA anna dAna karatA hai / batalAo ina cAroMmeM bar3A dAnI kauna hai ? athavA sabake dAna-dranyakI mAliyata do lAkha rupaye samAna honese saba barAbarake dAnI haiM-unameM koI vizeSa nahIM, bar3e-choTekA koI bheda nahIM hai ?' yaha sunakara vidyArthI kucha bhauMcakasA raha gayA aura use zIghra hI yaha samajha nahIM par3A ki kyA uttara dU~, aura isa liye vaha uttarakI khojameM mana-hI-mana kucha socane lagA-dUsare vidyArthI bhI sahasA usakI koI madada na kara sake ki itane meM adhyApakajI bola uThe 'tuma to bar3I socameM par3a gaye ho ! kyA tumheM dAnakA svarUpa aura jina kAraNoMse dAnameM vizeSatA AtI hai-adhikAdhika phalakI niSpatti hotI hai unakA smaraNa nahIM hai ? aura kyA tuma nahIM samajhate ki jisa dAnakA phala bar3A hotA hai vaha dAna bar3A hai aura jo bar3e dAnakA dAvA hai vaha bar3A dAnI hai ? tumane tattvArthasUtrake sAtaveM adhyAya aura usakI TIkAmeM par3hA haisva-parake anagraha-upakArake liye jo apanI dhanAdika kisI Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bar3A dAnI kauna ? vastukA tyAga kiyA jAtA hai use 'dAna' kahate haiM aura dAnameM vidhi, dravya, dAtA aura pAtrake vizeSase vizeSatA pAtI haidAnake tarIke, dAnameM dI jAnevAlI vastu, dAtAke pariNAma aura pAnevAlemeM guNa-saMyogake bhedase dAnake phalameM kamI-bezI hotI haitaba isa tAtvika dRSTiko lekara tuma kyoM nahIM batalAte ki ina cAroMmeM dAna-dravyakI samAnatA hote hue bhI kauna bar3A hai ? adhyApakajIke ina preraNAtmaka zabdoMko sunakara vidyArthIko hoza A gayA, usakI smRti kAma karane lagI aura isa liye vaha eka dama bona par3A_ 'ina cAroMmeM bar3A dAnI vaha hai jisane bebasIkI hAlatameM par3e hue baMgAlake akAlapIr3itoMko do lAkha rupayekA anna dAna kiyA hai|' adhyApaka-vaha bar3A dAno kaise hai ? jarA samajhAkara btlaao| aura khAsakara isa bAtako spaSTa karake dikhalAo ki vaha ghAyala sainikoMke liye mahamapaTTIkA sAmAna dAna karane vAle dAnIse bhI bar3A dAnI kyoMkara hai ? vidyArthI-mAMsakI utpatti prAyaH jIvaghAtase hotI hai / jo mAMsakA dAna karatA hai vaha dUsare niraparAdha jIvoMke pAtameM sahAyaka hotA hai aura isa liye mAnavatAse gira kara hiMsAtmaka aparAdhakA bhAgI banatA hai, jisase usakA apanA upakAra na ho kara apakAra hotA hai / aura jinheM mAMsabhojana karAyA jAtA hai ve bhI usa jIvaghAtake anumodaka tathA prakArAntarase sahAyaka * anugrahArtha svasyAtisargo dAnam // 38 // vidhi-vanya dAtR-pAtra-vizeSAsahizeSaH // 36 // ta0 sa0 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekakAnta-rasa-laharI hokara aparAdhake bhAgI banate haiN| sAtha hI, mAMsa-bhojanase unake hRdayameM nirdayatA-kaThoratA-svArthaparatAdi-mUlaka tAmasI bhAva utpanna hotA hai, jo AtmavikAsameM bAdhaka hokara unheM patanakI ora le jAtA hai, aura isa liye mAMsa-dAnase mAMsabhojIkA bhI vAstavika upakAra nahIM hotA-khAsakara aisI hAlatameM jabaki , annAdika dUsare nirdoSa evaM sAtvika bhojanoMse peTa bhale prakAra bharA jA sakatA hai aura usase zArIrika bala evaM bauddhika zaktimeM bhI koI bAdhA upasthita nahIM hotii| ataH aise dAnakA pAramArthika athavA AtmopakAra-sAdhanakI dRSTise koI acchA phala nahIM kahA jA sakatA-bhale hI usake karanevAleko lokameM svArthI rAjA-dvArA kisI UparI pada yA mansabakI prApti ho jAya / jaba pAramAthika athavA AtmopakArakI dRSTise aise dAnakA koI bar3A phala nahIM hotA to aisA dAna denevAlA bar3A dAnI bhI nahIM kahA jA sktaa| hathiyAra hiMsAke upakaraNa honese unakA dAna karanevAlA hiMsAmeM-parapIr3AmeM-sahAyaka tathA usakA anumodaka hotA hai aura jise dAna diyA jAtA hai use unake kAraNa hiMsAmeM protsAhana milatA hai aura ve prAyaH dUsaroMke ghAtameM hI kAma Ate haiN| isa taraha dAtA aura pAtra donoM ke hI liye ve AtmahitakA koI sAdhana na hokara Atmahanana evaM patanake hI kAraNa banate haiM, aura isa liye hathiyAroM kA dAna pAramArthika dRSTise koI mahAn dAna nahIM hotA-AkramaNAtmaka-yuddha ke sainikoMke liye to vaha aura bhI sadoSa ThaharatA hai; taba usakA dAnI bar3A dAnI kaise ho sakatA hai ? ghAyala sainikoM kI mahama-paTTIke liye svecchAse davAdArUkA Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bar3A dAnI kauna ? dAna denevAlA pichale do dAniyoM-mAMsadAnI aura hathiyAra dAnIse bar3A jarUra hai, parantu vaha baMgAlake ghora akAlase pIr3ita prANiyoMkI rakSArtha annakA dAna karane vAlese bar3A nahIM hai / kyoMki anyake rASTrapara AkramaNa karaneke liye udyata sainika dUsaroMko ghAyala karane aura svayaM ghAyala honekI jimmedAroko khuda apane sira para uThAte haiM, aparAdha karate hue ghAyala hote haiM aura acche honepara Age bhI aparAdha karanekI-aneka niraparAdha prANiyoM takakA ghAta karanekI icchA rakhate hai, isa liye ve utane dayAke pAtra nahIM jitane ki baMgAlake ukta akAla-pIr3ita dayAke pAtra haiM, jinakA akAlake bulAnemeM koI hAtha nahIM, koI aparAdha nahIM aura jina para akAla lAdA gayA hai athavA kisI jimmedAra bar3e adhikArIkI bhArI lAparvAhI aura gaphalatase lada gayA hai| aisI sthitimeM mujhe to baMgAlake akAla pIr3itoMko do lAkha rupayekA anna dAna karanevAlA hI cAroMmeM bar3A dAnI mAlUma hotA hai| ___adhyApaka-jisa dRSTiko lekara tumane ukta annadAnIko bar3A dAnI batalAyA hai vaha eka prakArase ThIka hai; parantu isa viSaya meM kaI vikalpa utpanna hote athavA savAla paidA hote haiM, unameMse yahA~ para do vikalpoMko hI rakkhA jAtA hai, jinameMse pahalA vikalpa athavA savAla isa prakAra hai 'mAnalo, baMgAlake akAla-pIr3itoMke liye do do lAkha rupayekA anna dAna karane vAle cAra seTha hai, jinameMse 1) ekane svecchAse dAna nahIM diyA, vaha dAna denA hI nahIM cAhatA thA, usa para kisI ucca adhikArIne bhArI dabAva DAlA aura yaha dhamakI dI ki 'yadi tuma do lAkha rupayekA anna dAnameM nahIM doge Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekakAnta-rasa-laharI to tumhArA annakA saba sTAka jabta kara liyA jAyagA, tumhAre Upara inakamaTeksa dugunA-caugunA kara diyA jAyagA aura bhI aneka kara bar3hA diye jAyeMge athavA DipheMsa zrApha iMDiyA aikTake adhIna tumhArA cAlAna karake tumheM jela meM DAla diyA jAyagA, tumhArI jAyadAda jabta karalI jAyagI aura tuma jela meM par3e 2 sar3a jaaoge|' aura isa liye usane dhamakIke bhayase tathA dabAvase majabUra hokara vaha dAna diyA hai| (2) dUsarene isa icchA tathA AzAko lekara dAna diyA hai ki usake dAnase gavarnara sAhaba yA koI dUsare uccAdhikArI prasanna hoMge aura usa prasannatAke upalakSameM use oNnarerI majiSTraTa yA rAyabahAdura-jaisA koI pada pradAna kareMge athavA usake bar3hate hue karoMmeM kamI hogI aura amuka kesameM usake anukUla phaisalA ho skegaa| (3) tIsarene kucha ISo bhAva tathA vyApArika dRSTiko lakSyameM rakha kara dAna diyA hai / usake par3auso athavA pratidvaMdvIne 50 hajArakA anna dAna kiyA thA, use nIcA dikhAne, usakI pratiSThA kama karane aura apanI dhAka tathA sAkha jamA kara kucha vyApArika lAbha uThAnekI tarapha usakA pradhAna lakSya rahA hai / (4) cauthekA hRdaya sacamuca akAla-pIr3itoMke dukhase dravIbhUta huA hai aura usane mAnavIya kartavya samajhakara svecchAse vinA kisI laukika lAbhako lakSyameM rakkhe vaha dAna diyA hai / batalAo ina cAroM meM bar3A dAnI kaunasA seTha hai ? aura jisa annadAnIko tumane abhI bar3A dAnI batalAyA hai vaha yadi inameMse pahale nambarakA seTha ho taba bhI kyA vaha usa dAnIse bar3A dAnI hai jisane svecchAse vinA kisI dabAvake ghAyala sainikoMkI burI hAlatako dekha kara una para rahama khAte hue aura unake aparAdhAdikI bAtako bhI dhyAnameM na lAte hue unakI mahamapaTTIke liye do lAkha rupayekA dAna diyA hai ?' Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baDA dAnI kauna ? vidyArthI-ina cAroM meM bar3A dAnI cauthe nambarakA seTha hai, jo dAnakI Thoka spiriTako liye hue hai / bAkI to dAnake vyApArI haiN| pahale nambarake seThako to vAstava meM dAnI hI na kahanA cAhiye, usase to do lAkha rupayekA anna eka prakArase chInA gayA hai, vaha to dAna-phalakA adhikArI bhI nahIM hai, aura isa liye ghAyala sainikoMkI mahamapaTTIke liye svecchAse dayAbhAvapUrvaka do lAkhakA dAna karane vAlese vaha bar3A dAnI kaise ho sakatA hai ? nahIM ho sktaa| adhyApaka-mAlUma hotA hai aba tuma viSayako ThIka samajha rahe ho| acchA,dUsare vikalpake rUpameM, aba itanA aura jAnalo ki-'cauthe nambarakA seTha karor3oMko sampattikA dhanI hai, usake yahA~ pratidina lAkhoM rupayoM kA vyApArahotA hai aura hara sAla saba khace dekara use dama lAkha rupayeke karIbakI bacata rahatI hai| usane do lAkharupaye ke dAnase apanA eka bhojanAlaya khulavA diyA hai,mojana vitaraNa karane ke liye kucha naukara chor3a diye haiM aura yaha ArDara jArI kara diyA hai ki jo koI bhI bhojanake liye Ave use bhojana diyA jAve; natIjA yaha huA ki usake bhojanAlayapara adhikatara aise maNDe musaNDe aura guNDe logoMkI bhIr3a lagI rahatI hai jo svayaM majadUrI karake apanA peTa bhara sakate haiM-dayAke athavA muphta bhojana pAneke pAtra nahIM, jo dhakkAmukkI karake adhikA~za garIba bhukhamaroM ko bhojanazAlAke dvAra taka bhI pahu~cane nahIM dete aura svayaM khA-pIkara cale jAte haiM tathA kucha bhojana sAtha bhI le jAte haiM / aura isa taraha jina garIboMke vAste bhojanazAlA kholI gaI hai unheM bahuta hI kama bhojana mila pAtA hai / pratyuta isake, dhanIrAma nAmake eka pAMcaveM seTha haiM, jo 3-4 lAkha rupayekI sampattike hI mAlika haiM / unakA bhI hRdaya baMgAlake kAla-pIr3itoMko dekha Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-rasa laharI kara vAstavameM dravIbhUta huA hai, unhoMne bho mAnavIya kartavya samajha kara svecchAse binA kisI laukika lAbhako lakSyameM rakkhe do lAkhakA dAna diyA hai aura usase apanI eka bhojanazAlA khulavAI hai| sAtha hI, bhojanazAlAkI aisI vidhi vyavasthA kI hai, jisase ve bhojanapAtra garIba bhukhamare hI bhojana pA sakeM jinako lakSya karake bhojanazAlA kholI gaI hai / usane bhojanazAlAkA prabandha apane do yogya putroMke supurda karadiyA hai, jinakI suvyavasthAse koI maNDA musaNDA athavA apAtra vyakti bhojanazAlAke ahAteke andara ghusane bhI nahIM pAtA, jisake jo yogya hai vahI sAtvika bhojana use diyA jAtA hai aura una dIna-anAthoM tathA vidhavA-apAhajoko unake gharapara bhI bhojana pahu~cAyA jAtA hai jo lajjAke mAre bhojanazAlAke dvAra taka nahIM pA sakate aura isaliye jinheM bhojanake abhAva meM ghara para hI par3e par3e mara jAnA maMjUra hai / aba batalAo ina donoM seThoMmeM kauna bar3A dAnI hai ?-vahI cauthe nambaravAlA seTha kyA bar3A dAnI hai jise tumane abhI bahutoMkI tulanAmeM bar3A batalAyA hai ? athavA pAMcaveM nambara kA yaha seTha dhanIrAma bar3A dAnI hai ? kAraNa sahita prakaTa kro| vidyArthI uttarake liye kucha socane hI lagA thA ki itane meM adhyApakajI bola par3e-'isameM to socanekI jarA bhI bAta nahIM hai, yaha spaSTa hai ki cauthenambara vAle seThakI pojIzana bar3I hai, usakI mAlI hAlata seTha dhanIrAmase bahuta bar3hI car3hI hai, phira bhI dhanIrAmane usake barAvara hI do lAkhakA dAna diyA hai, dIna-dukhiyoMkI pukArake mukAbalemeM adhika dhana saMcita kara rakhanA use anucita U~cA hai aura usane thor3I sampattimeM hI santoSa dhAraNa karake usIse apanA nivAha kara lenA isa viSama paristhitimeM ucita samajhA hai / ataH usakA dAnadravya samAna honepara Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bar3A dAnI kauna ? bhI usakA mUlya adhika hai aura usake dAnakI vidhi-vyavasthAne tathA pAtroMke ThIka cunAvane usakA mUlya aura bhI adhika bar3hA diyA hai / vaha aisI sthitimeM yadi eka lAkha nahIM kintu ardhelAkha bhI dAna karatA to bhI usakA mUlya usa cauthe namvaravAle seThake dAnase bar3hA rahatA; kyoMki dAnakA mUlya dAnakI rakama athavA dAna dravyakI mAliyata para hI avalambita nahIM rahatA, usake liye dAna-dravyakI upayogitA, dAtAke bhAva tathA usakI tatkAlIna sthiti, dAna kI vidhi-vyavasthA aura jise dAna diyA jAtA hai usameM pAtratvAdi guNoMke saMyogakI bhI AvazyakatA hotI hai / vinA inake yoM hI adhika dravya luTA deneme bar3A dAna nahIM bntaa| seTha dhanIrAmake dAnameM bar3epanakI ina saba bAtoMkA saMyoga pAyA jAtA hai, aura isa liye usake dAnakA mUlya karor3apati seTha naM. 4 ke dAnase bhI adhika honeke kAraNa vaha ukta seTha sAhaba kI apekSA bhI bar3A dAnI hai|' maiM samajhatA hU~ aba tuma isa bAtako bhale prakAra samajha gaye hoge ki samAna rakama athavA samAna mAligatake dravya kA dAna karanevAle sabhI dAnI samAna nahIM hote-unameM bhI aneka kAraNoMse choTA-bar3Apana hotA hai; jaisA ki do lAkhake aneka dAniyoMke udAharaNoMko sAmane rakha kara spaSTa kiyA jA cukA hai| ataH samAna mAliyatake dravya kA dAna karane vAloMko savathA samAna dAnI samajhanA 'ekAnta' aura unheM vibhinna STiyoMse choTA-bar3A dAnI samajhanA 'anekAnta' hai| sAtha hI, yaha bhI samajha gaye hoge ki jisa cIjakA mUlya rupayoMmeM nahIM A~kA jA sakatA usakA dAna karanevAle kabhI kabhI bar3I bar3I rakamoMke dAniyoMse bhI bar3e dAnI hote haiN| aura isa liye bar3e dAnIkI jo paribhASA tumane bAMdhI hai, aura jisakA eka aMza (paribhASA Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-rasa-laharI se phalita honevAlI tIna bAtoMmeMse pahalI bAta) abhI aura vicAraNIya hai, vaha ThIka nahIM hai| isa para vidyArthI (jise pahale hI apanI sadoSa paribhASApara kheda ho rahA thA) nata mastaka hokara bolA-'Apane jo kucha kahA hai vaha saba Thoka hai / Apake isa vivecana, vikalpodbhAvana aura spaSTIkaraNase hama logoMkA bahutasA ajJAna dUra huA hai| hamane jo choTe-bar3eke tatvako khUba acchI taraha samajha lenekI bAta kahI thI vaha hamArI bhUla thii| jAna par3atA hai abhI isa viSayameM hameM bahuta kucha sIkhanA-samajhanA bAkI hai / lAinoMke dvArA Apane jo kucha samajhAyA thA vaha isa viSayakA 'sUtra' thA, aba Apa usa sUtrakA vyavahArazAstra hamAre sAmane rakha rahe haiN| isase sUtrake samajhanemeM jo truTi rahI huI hai vaha dUra hogI, kitanI hI ulajhane sulajhegI aura cirakAla kI bhUleM mitteNgii| isa kRpA evaM jJAna-dAnake liye hama saba Apake bahuta hI RNI aura kRtajJa haiN|' mohanake isa kathanakA dUsare vidyArthiyoMne bhI khar3e hokara samarthana kiyaa| ghaMTeko baje kaI minaTa ho gaye the, dUsare adhyApakamahodaya bhI kakSAmeM Agaye the, isase adhyApaka vIrabhadrajI zIghra hI dUsarI kakSAmeM jAneke liye bAdhya hue / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 4 ] bar3A aura choTA dAnI usI dina adhyApaka vIrabhadrane dUsarI kakSAmeM jAkara usa kakSA ke vidyArthiyoM kI bhI isa viSaya meM jA~ca karanI cAhI ki ve bar3e aura choTe tattvako, jo kaI dinase unheM samajhAyA jA rahA hai, ThIka samajha gaye haiM yA ki nahIM athavA kahA~ taka use hRdayaMgama kara sake haiM, aura isa liye unhoMne kakSA ke eka sabase adhika catura vidyArthIko pAsa meM bulAkara pUchA -- eka manuSyane pA~ca lAkhakA dAna kiyA hai aura dUsarene dasa hajArakA; batalAo, ina donoMmeM bar3A dAnI kauna hai ? vidyArthIne jhaTase uttara diyA- jisane pA~ca lAkhakA dAna kiyA hai vaha bar3A dAnI hai / ' isapara adhyApaka mahodayane eka gaMbhIra prazna kiyA 'kyA tuma pA~ca lAkhake dAnIko choTA dAnI aura dasa hajArake dAnIko bar3A dAnI kara sakate ho ? ' vidyArthI - hA~, kara sakatA hU~ / adhyApaka - kaise ? karake batalAo ? vidyArthI - mujhe sukhAnanda nAmake eka seThakA hAla mAlUma hai jisane abhI dasa lAkhakA dAna diyA hai, usase ApakA yaha pA~ca lAkhakA dAnI choTA dAnI hai / aura eka aise dAtArako bhI maiM jAnatA hU~ jisane pA~ca hajArakA hI dAna diyA hai, usase Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 anekAnta-rasa-taharI ApakA yaha dasa hajArakA dAnI bar3A dAnI hai| isa taraha dasa hajArakA dAnI ekakI apekSAse bar3A dAnI aura dUsarekI ape. tAse choTA dAnI hai, tadanusAra pA~ca lAkhakA dAnI bhI ekakI apekSAse bar3A aura dUsarekI apekSAse choTA dAnI hai / ___ adhyApaka-hamArA matalaba yaha nahIM jaisA ki tuma samajha gaye ho, dUsaroMkI apekSAkA yahA~ koI prayojana nhiiN| hamArA pUchanekA abhiprAya sirpha itanA hI hai ki kyA kisI taraha ina donoM dAniyoMmeMse pA~ca lAkhakA dAnI dasa hajArake dAnIse choTA aura dasa hajArakA dAnI pA~ca lAkhake dAnIse bar3A dAnI ho sakatA hai ? aura tuma use spaSTa karake batalA sakate ho ? vidyArthI-yaha kaise hosakatA hai ? yaha to usI taraha asaMbhava hai jisa taraha pattharakI zilA athavA lohekA pAnIpara tairnaa| __ adhyApaka-pattharakI zilAko lakar3Ike slopara yA moTe takhtepara phiTa karake agAdha jala meM tirAyA jA sakatA hai aura lohekI luTiyA, naukA athavA kanasTara banAkara use bhI tirAyA jA sakatA hai| jaba yuktise patthara aura lohA bhI pAnIpara taira sakate haiM aura isaliye unakA pAnIpara tairanA sarvathA asaMbhava nahIM kahA jA sakatA, taba kyA tuma yuktise dasa hajArake dAnIko pA~calAkhake dAnIse bar3A siddha nahIM kara sakate ? yaha sunakara vidyArthI kucha gaharI soca meM par3a gayA aura usase zIghra kucha uttara na bana sakA / isapara adhyApaka maho. dayane dUsare vidyArthiyoMse pUchA-'kyA tumameMse koI aisA kara sakatA hai ?' ne bhI socate-se raha gaye / aura unase bhI zIghra kucha uttara na bana par3A / taba adhyApakajI kucha kar3akakara bole Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bar3A aura choTA dAnI 31 'kyA tumheM tatvArtha sUtra ke dAna - prakaraNakA smaraNa nahIM hai ? kyA tumheM nahIM mAlUma ki dAnakA kyA lakSaNa hai aura usa lakSaNase girakara dAna dAna nahIM rahatA ? kyA tumheM una vizeSatAoM kA dhyAna nahIM hai jinase dAna ke phalameM vizeSatA - kamI-bezI AtI hai aura jinake kAraNa dAnakA mUlya kamobeza ho jAtA athavA choTA-bar3A bana jAtA hai ? aura kyA tuma nahIM samajhate ho ki jisa dAnakA mUlya bar3A - phala bar3A vaha dAna bar3A hai, usakA dAnI bar3A dAnI hai, aura jisa dAnakA mUlya kama - phala kama vaha dAna choTA hai, usakA dAnI choTA dAnI hai-- dAnadravyakI saMkhyApara hI dAnakA choTA-bar3Apana nirbhara nahIM hai ?" ina zabdoM ke AghAta se vidyArthi- hRdaya ke kucha kapATa khula gaye, usakI smRti kAma karane lagI aura vaha z2arA camakakara kahane lagA - 'hA~, tatvArtha sUtra ke sAtaveM adhyAya meM dAnakA lakSaNa diyA hai aura una vizeSatAoMkA bhI ullekha kiyA hai jinake kAraNa dAnake phala meM vizeSatA AtI hai aura usa vizeSatAkI dRSTise dAnameM bheda utpanna hotA hai arthAt kisI dAnako uttama -madhyamajaghanya athavA bar3A-choTA Adi kahA jA sakatA hai / usameM batalAyA hai ki 'anugraha ke liye - sva-para- upakArake vAste - jo apane dhanAdikakA tyAga kiyA jAtA hai use 'dAna' kahate hai aura usa dAna meM vidhi, dravya, dAtA tathA pAtrake vizeSase vizeSatA AtI hai - dAnake DhaMga, dAnameM diye jAnevAle padArtha, dAtArakI tatkAlIna sthiti aura usake pariNAma tathA pAnevAlemeM guNasaMyoga ke bheda se dAna ke phala meM kamI-bezI hotI hai| aisI sthitimeM yaha ThIka hai ki dAnakA choTA-bar3Apana kevala dAnadravyakI saMkhyApara nirbhara nahIM hotA, usake liye dUsarI kitanI hI bAtoM ko Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 anekAnta-rasa-laharI dekhanekI jarUrata hotI hai, jinheM dhyAnameM rakhate hue dravyakI adhika-saMkhyAvAle dAnako choTA aura alpa-saMkhyAvAle dAnako khuzIse bar3A kahA jA sakatA hai / ata: aba Apa kRpAkara apane donoM dAniyoMkA kucha vizeSa paricaya dIjiye, jisase unake choTe-bar3epanake viSayameM koI bAta ThIka kahI jA ske| ___ adhyApaka-hameM pA~ca pA~ca lAkhake dAnI cAra seThoMkA hAla mAlUma hai jinameMse (1) eka seTha DAlacanda haiM, jinake yahA~ lAkhoMkA vyApAra hotA hai aura pratidina hajAroM rupaye dharmAdAke jamA hote haiM, umo dharmAdAkI rakamameM se unhoMne pA~ca lAkha rupaye eka sAmAjika vidyA-saMsthAko dAna diye haiM aura unake isa dAnameM yaha pradhAna-dRSTi rahI hai ki usa samAjake premapAtra tathA vizvAsapAtra baneM aura lokameM pratiSThA tathA udAratAkI dhAka jamAkara apane vyApArako unnata kreN| (2) dusare seTha tArAcanda haiM, jinhoMne blaika-mArkeTa dvArA bahuta dhana saMcaya kiyA hai aura jo sarakArake kopa-bhAjana bane hue the-sarakAra unapara mukadamA calAnA cAhatI thii| unhoMne eka uccAdhikArIke parAmarzase pA~calAkha rupaye 'gAMdhI-mImoriyala-phaMDa' ko dAna diye haiM aura isase unakI sArI Apatti Tala gaI hai / (3) tIsare seTha gamA. nanda haiM, jo eka bar3I milake mAlika haiM jisameM 'vanaspati-ghI' bhI pracura parimANameM tayyAra hotA hai / unhoMne eka uccAdhikArIko gupadAnake rUpameM pA~ca lAkha rupaye isaliye bheMTa kiye haiM ki . vanaspatighIkA calana banda na kiyA jAya aura na usameM kisI raMgake milAnekA Ayojana hI kiyA jAya / (4) cauthe seTha vinodIrAma haiM, jinheM 'rAyabahAdura' tathA 'AnarerI majisTeTa' bananekI prabala icchA thii| unhoMne jilAdhIzase (kalakTara se) Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sar3A aura choTA dAno milakara sana jilAdhIzake nAmapara eka haspatAla (cikitsAlaya) kholane ke liye pA~ca lAkhakA dAna kiyA hai aura ve jilAdhIzakI siphAriza para rAyabahAdura tathA zrAnarerImajisTreTa banA diye gaye haiN| isI taraha hameM cAra aise dAnI sajjanoMkA bhI hAla mAlUma hai jinhoMne dasa dasa hajArakA hI dAna kiyA hai| unameMse (1) eka to haiM seTha dayAcanda, jinhoMne nagarameM yogya cikitsA tathA davAI. kA koI samucita prabandha na dekhakara aura sAdhAraNa garIba janatA. ko unake abhAvameM du:khita evaM pIr3ita pAkara apanI nijakI kamAImeMse dasa hajAra rupayeM dAnameM nikAle haiM aura usa dAnakI rakamase eka dharmArtha zuddha auSadhAlaya sthApita kiyA hai, jisameM garIba rogiyoMkI sevA-zuzrUSApara vizeSa dhyAna diyA jAtA hai aura unheM davAI musta dI jAtI hai / seTha sAhaba auSadhAlayakI suvyavasthApara pUrA dhyAna rakhate haiM aura aksara svayaM bhI sevAke liye auSadhAlayameM pahu~ca jAyA karate haiM / (2) dUsare seTha zAnAnanda haiM, jinheM samyagjJAna-vardhaka sAdhanoMke pracAra aura prasArameM bar3A Ananda pAyA karatA hai| unhoMne apanI gAr3hI kamAImeMse dasa hajAra rupaye prAcIna jainasiddhAnta granthoMke uddhArArtha pradAna kiye haiM aura usa dravyakI aisI suvyavasthA kI hai jisase uttama siddhAnta-prantha barAbara prakAzita hokara lokakA hita kara rahe haiN| (3) tIsare sajana lAlA vivekacanda haiM, jinheM apane samAjake berojagAra (AjIvikA-rahita) vyakyioMko kaSTameM dekhakara bar3A kaSTa hotA thA aura isa liye unhoMne unake duHkha-mocanArtha apanI zuddha kamAImeMse dasa hajAra rupaye dAna kiye haiM / isa dravyase berojagAroMko unake yogya rojagArameM lagAyA jAtA hai-dukAneM khulavAI jAtI haiM, zilpake sAdhana juTAye jAte haiM, naukariyA~ Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 anekAnta-rasa-jaharI dilavAI jAtI haiM aura jaba taka zrAjIvikAkA koI samucita prabandha nahIM baiThatA taba taka unake bhojanAdikameM kucha sahAyatA bhI pahu~cAI jAtI hai / isase kitane hI kuTumboMkI AkulavA miTakara unheM abhayadAna mila rahA hai / (4) cauthe sajjana gavarnameMTake peMzanara bAbU sevArAma haiM, jinhoMne gavarnameMTake sAtha apanI peMzanakA dasa hajAra nakadameM samajhautA kara liyA haiM aura usa sArI rakamako una samAjasevakoMkI bhojanavyavasthAke liye dAna kara diyA hai jo niHsvArthabhAvase samAjasevAke liye apaneko arpita kara denA cAhate haiM parantu itane sAdhana-sampanna nahIM haiM ki usa dazAmeM bhojanAdikakA kharca svayaM uThA skeN| isase samAjameM niHsvArtha sevakoMkI vRddhi hogI aura usase kitanA hI sevA evaM lokahitakA kArya sahaja sampanna ho skegaa| bAbU sevArAmajIne svayaM apaneko bhI samAjasevAke liye arpita kara diyA hai aura apane dAnadravyake sadupayogakI vyavasthAmeM lage hue haiN| ___ aba batalAo dasa-dasa hajArake ina cAroM dAniyoM meM se kyA koI dAnI aisA hai jise tuma pA~ca-pA~ca lAkhake ukta cAroM dAniyoMmeMse kisIse bhI bar3A kaha sako ? yadi hai to kauna-sA hai aura vaha kisase bar3A hai ? vidyArthI-mujhe to ye dasa-dasa hajArake cAroM hI dAnI una pA~ca-pA~ca lAkhake pratyeka dAnIse bar3e dAnI mAlUma hote haiN| adhyApaka-kaise ? jarA samajhAkara batalAo? vidyArthI-pA~ca lAkhake prathama dAnI seTha DAlacandane jo dravya dAna kiyA hai vaha unakA apanA dravya nahIM hai, vaha vaha dravya hai jo prAhakoMse munApheke atirikta dharmAdAke rUpameM liyA gayA hai, na ki vaha dravya jo apane munAphemeMse dAnake liye nikAlA gayA ho / aura isa liye usameM saikar3oM vyaktiyoMkA dAnadrabya zAmila Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bar3A aura choTA dAnI hai / ata: dAnake lakSaNAnusAra seTha hAlacanda usa dravyake dAnI nahIM kahe jAsakate-dAnadravyake vyavasthApaka ho sakate hai / vyava. sthAmeM bhI unakI dRSTi apane vyApArakI rahI hai aura isaliye unake usa dAnakA koI vizeSa mUlya nahIM hai-vaha dAnake ThIka phaloM. ko nahIM phala sakatA / pA~ca lAkhake dAnI zeSa tIna seTha to dAnake vyApArI mAtra haiM-dAnakI koI spiriTa, bhAvanA aura AtmopakAra tathA paropakArako liye hue anugraha dRSTi unameM nahIM pAI jAtI aura isa liye unake dAnako vAstavameM dAna kahanA hI na cAhiye / seTha tArAcandane to blaikamArkeTa-dvArA bahutoMko satAkara kamAye hue usa anyAyavyakA dAna karake usakA badalA bhI apane Upara calanevAle eka mukadameko TalAneke rUpameM cukA liyA hai aura seTha vinodIrAmane badalemeM 'rAyabahAdura' tathA 'oNnarerI majisTaTa' ke pada prApta kara liye haiM ataH pAramArthikadRSTi se unake usa dAnakA koI mUlya nahIM hai / pratyuta isake,dasadasa hajArake una cAroM dAniyoMke dAna dAnakI ThIka spiriTa, bhAvanA tathA sva-parako anugrahabuddhi Adiko liye hue haiM aura isa liye dAnake ThIka phalako phalanevAle samyaka dAna kahe jAneke yogya haiN| isIse maiM unake dAnI seTha dayAcanda, seTha jJAnAnanda, lA0 vivekacanda aura bAbU sevArAmajIko pA~ca-pA~ca lAkhake dAnI una cAroM seThoM DAlacanda, tArAcanda, rAmAnanda aura vino. dIrAmase bar3e dAnI samajhatA hU~ / inake dAnakA phala hara hAlatameM una tathAkathita dAniyoMke dAna-phalase bar3A hai aura isa liye una dasa-dasa hajArake dAniyoMmeMse pratyeka dAnI una pA~ca-pA~ca lAkhake dAniyoMse bar3A dAnI hai| ___ yaha sunakara adhyApaka vIrabhadrajI apanI prasannatA vyakta karate hue bole- 'parantu seTha rAmAnandajIne to dAna dekara apanA Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 anekAnta-rasa- laharI nAma bhI nahIM cAhA, unhoMne gupta dAna diyA hai aura gupta dAnakA mahatva adhika kahA jAtA hai, tumane unheM choTA dAnI kaise kaha divA ? kharA unake viSayako bhI kucha spaSTa karake batalAo / vidyArthI - seTha rAmAnandakA dAna to vAstavameM koI dAna hI nahIM hai-- usapara dAnakA koI lakSaNa ghaTita nahIM hotA aura isa liye vaha dAnakI koTimeM hI nahIM AtA guptadAna kaisA ? vaha to spaSTa rizvata athavA ghUsa hai, jo eka uccAdhikArIko lobhameM DAlakara usake adhikAroMkA durupayoga karAne aura apanA bahuta bar3A laukika svArtha siddha karaneke liye dI gaI hai aura usa svArthasiddhikI utkaTa bhAvanA meM isa bAtako bilkula hI bhulA diyA gayA hai ki vanaspatighIke pracArase lokameM kitanI hAni ho rahI hai - janatAkA svAsthya kitanA gira gayA tathA giratA jAtA hai aura vaha nitya-naI kitanI va kitane prakArakI bImAriyoMkI zikAra hotI jAtI hai, jina sabake kAraNa upakA jIvana bhArarUpa ho rahA hai| usa seThane sabake dukha-kaSToM kI ora se apanI A~kheM banda karalI hai-- usakI taraphase bUr3hA maro cAhe javAna use apanI ityAse kAma! phira dAnake aMgasvarUpa kisIke anugraha - upakArakI bAta to usake pAsa kahA~ phaTaka sakatI hai ? vaha to usase kosoM dUra hai / mahAtmA gAndhI jaise santapuruSa vanaspatighIke virodha meM jo kucha kaha gaye haiM use bhI usane ThukarA diyA hai aura usa adhikArIko bhI ThukAraneke liye rAjI kara liyA hai jo bAta-bAtameM gAMdhIjIke anuyAyI hone kA dama bharA karatA hai aura dUsaroM ko bhI gAMdhIjI ke AdezAnusAra calanekI preraNA kiyA karatA hai / aisA DhoMgo, dambhI, bagulA-bhagata uccAdhikArI jo tuccha lobhameM par3akara apane kartavyase cyuta, pathase Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bar3A aura choTA dAnI bhraSTa aura apane adhikArakA durupayoga karaneke liye utArU ho jAtA hai vaha dAnakA pAtra bhI nahIM hai| isa taraha pAramArthika dRSTise seTha rAmAnandakA dAna koI dAna nahIM hai| aura na mokameM hI aise dAnako dAna kahA jAtA hai / yadi dravyako apanese pRthaka karake kisIko de dene mAtrake kAraNa hI use dAna kahA jAya to vaha sabase nikRSTa dAna hai, usakA uddezya burA evaM lokahitameM bAdhaka honese vaha bhaviSyameM ghora duHkhoM tathA ApadAoMke rUpameM phalegA / aura isa liye pA~ca-pA~ca lAkhake ukta cAroM dAniyoMmeMse seTha rAmAnandako sabase adhika nikaSTa, nIce darjekA tathA adhama dAnI samajhanA caahiye| adhyApaka-zAbAsa ! mAlUma hotA hai aba tuma bar3e aura choTeke tatsvako bahuta kucha samajha gaye ho / hA~ itanA aura batalAo ki jina cAra dAniyoMko tumane pA~ca-pA~ca lAkhake dAniyoMse bar3e dAnI batalAyA hai ve kyA dasa-dasa hajArakI samAna rakamake dAnase parasparameM samAna dAnI haiM, samAna-phalake bhoktA hoMge aura unameM koI parasparameM bar3A-choTA dAno nahIM haiM ? vidyArthI uttarakI khojameM mana-hI mana kucha socane lagA, itane meM adhyApakajI bola uThe-'isameM adhika socane kI bAta nahIM, itanA to spaSTa ho hai ki jaba adhika dravyake dAnI bhI alpa dravyake dAnIse choTe hojAte haiM aura dAnadravyakI saMkhyApara hI dAna tathA dAnIkA bar3A-choTApana nirbhara nahIM hai taba samAna dravyake dAnI parasparameM samAna aura eka hI darjeke hoMge aisA koI niyama nahIM ho sakatA-ve samAna bhI ho sakate haiM aura asamAna bhii| isa taraha unameM bhI bar3e-choTekA bheda saMbhava hai aura vaha bheda tabhI spaSTa ho sakatA hai jaba ki sArI paristhiti sAmane Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 anekAnta-rasa-laharI ho arthAt yaha pUrI taurase mAlUma ho ki dAnake samaya dAtArako kauTumbika tathA Arthika Adi sthiti kaisI thI, kina bhAvoMkI preraNA se dAna kiyA gayA hai, kisa uddezyako lekara tathA kisa vidhi-vyavasthA ke sAtha diyA gayA hai aura jinheM lakSya karake diyA gayA hai ve saba pAtra haiM, kupAtra haiM yA apAtra, thavA usa dAnakI kitanI upayogitA hai| ina sabakI tara-tamatApara hI dAna tathA usake phalakI tara-tamatA nirbhara hai aura usIke AdhArapara kisI prazasta dAnako prazastatara yA prazastatama athavA choTA-bar3A kahA jA sakatA hai / jinake dAnoMkA viSaya hI eka-dUsarese bhinna hotA hai unake dAnI prAya: samAna phalake bhoktA nahIM hote aura na samAna phalake abhoktA honese hI unheM bar3A-choTA kahA jA sakatA hai / isa dRSTise ukta dasa-dasa haz2Ara ke cAroM dAniyoM meM se kisI ke viSaya meM bhI yaha kahanA sahaja nahIM hai ki unameM kauna bar3A aura kauna choTA dAnI hai / cAroMke alaga-alaga dAnakA viSaya bahuta upayogI hai aura una sabakI apane apane dAnaviSayameM pUrI dilacaspI pAI jAtI hai / ' I adhyApaka vIrabhadrajIkI vyAkhyA cala hI rahI thI, ki itane ghaMTA baja gayA aura ve yaha kahate hue uTha khar3e hue ki - 'dAna aura dAnI ke bar3e-choTe panake viSaya meM Aja bahuta kucha vivecana dUsarI kakSAmeM kiyA jA cukA hai use tuma mohanalAla vidyArthIse mAlUma kara lenA, usase rahI-sahI kacAI dUra ho kara tumhArA isa viSayakA jJAna aura bhI paripuSTa ho jayagA aura tuma ekAnta mabhiniveza ke cakkara meM na par3a sakoge / ' adhyApakajIko uThate dekhakara saba vidyArthI khar3e ho gaye aura bar3e vinItabhAva se kahane lage - 'Aja Apane hamArA bahuta bar3A ajJAnabhAva dUra kiyA haiN| abhI taka hama bar3e-choTe ke tattvako pUrI taraha se nahIM samajhe Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pAThakI praznAvalI the, lAinoMdvArA -- sUtrarUpameM hI kucha thor3A-sA jAna pAye the, aba Apane vyavahArazAstrako sAmane rakhakara hameM usake ThIka mArgapara lagAyA hai, jisase aneka bhUleM dUra hoMgI aura kitanI hI ulajhaneM sulajheMgI / isa bhArI upakArake liye hama ApakA AbhAra kina zabdoM meM vyakta kareM vaha kucha bhI samajhameM nahIM AtA / hama Apake Age sadA natamastaka raheMge / ' 36 prathama pAThakI praznAvalI 1 kyA koI lAina (rekhA) sarvathA choTI yA sarvathA bar3I ho sakatI hai ? 2 kyA svabhAvase athavA svataMtrarUpase koI vastu bar3I yA choTI hotI hai ? yadi hotI hai to use spaSTa karake batalAo aura nahIM hotI to vaisA mAnanemeM kyA doSa AtA hai ? 3 kisI lAina athavA vastuko choTI yA bar3I kaba aura kisa AdhArapara kahA jAtA hai ? 4 kyA choTeke astitva- vinA kisIko bar3A aura bar3e ke asti sva-vinA kisIko choTA kahA jA sakatA hai ? yadi kahA jA sakatA hai to kisa AdhAra para aura nahIM kahA jA sakatA to kisa kAraNa ? 5 kyA choTI cIja bar3I aura bar3o cIja choTI bhI ho sakatI hai ? kaise ? Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta-rasa laharI 6 kyA choTApana aura bar3Apana donoM guNa kisI vastameM eka sAtha aura eka hI samayameM raha sakate haiM ? samajhAkara batalAo ? 7 kyA eka hI cIjako choTI aura bar3I donoM kahane meM koI virodha pAtA hai ? sakAraNa uttara do| 8 kyA bar3Apana aura choTApanameM dakhAI par3anevAle virodhakI tulanA pUrvA'pavirodha aura andhakAra-prakAzake virodhase kI jA sakatI haiM ? yadi kI jAsakatI hai to kaise ? 6 choTApana aura bar3Apanako mApanekA mApadaNDa (gaz2a kaunasA hai aura usake dvArA kaise choTApana tathA bar3Apana mApA jAtA athavA usakA nirNayakiyA jAtA hai ? 10 (ka) virodhAbhAsa kise kahate haiM, udAharaNa-sahita batAo? (kha) tIna iMge lAinako pAMca-iMcI lAinase choTI aura pAMca iMcI lAinase ho bar3I batalAnA bhI kyA viro dhAbhAsa hai ? 11 dRSTi aura apekSAmeM kyA koI antara hai ? 12 jaba kisI vasta meM choTApana aura bar3Apana donoM guNa eka sAtha maujUda haiM taba use vinA kisI apekSAke choTI yA ___ bar3I kahanemeM kyA koI doSa AtA hai ? samajhAkara btaao| 13 ekAnta aura anekAntameM kyA antara athavA bheda hai ? 14 samyakadRSTi kise kahate haiM ? 15 samyakadRSTi yadi kisI vastuko choTo yA bar3I athavA donoM kahanA cAhatA hai to kaise kahatA hai ? Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pAThako pAThAvalo 16 kisakA vacana vyavahAra 'saccA' hotA hai aura kyoM ? 17 tIna iMcI lAina kyA tIna iMcakI lAina se choTI bhI hotI hai? 18 tumhArI pustaka meM jo tIna iMcI lAineM dI haiM ve sabakyA vAstameM tIna iMca kI haiM athavA tIna iMcake rUpameM kalpita haiM ? 16 kalpita tIna iMcI lAineM kyA vAstavika tIna iMcI lAina se choTI aura paraspara meM choTI-bar3I nahIM ho sakatI ? spaSTa karake batalAo ? 20 sIdhI lAinoMko chor3akara gola lAinoM (vRttoM) ke dvArA choTebar3e ke tatvako samajhAo 41 dvitIya pAThako praznAvalI 1 kyA tIna iMcI lAinako vinA ghaTAe - bar3hAe aura vinA chUe hI choTI-bar3I kiyA jA sakatA hai ? karake batalAo ? 2 tIna iMcI lAinako choTI aura bar3I donoM kahane meM kyA koI virodha yA asaMgati AtI hai, samajhAkara batalAo ? 3 tInaiMcI lAina meM choTApana aura bar3Apana donoM guNa eka sAtha mAnakara yadi use eka vAra pA~ca-iMcI lAinase choTI aura dUsarI vAra pAMca iMcI lAinase hI bar3I batalAI jAya to kyA isa kathana meM koI virodha AegA ? yadi AegA to kaunasA aura kaise ? 4 tInaIcI lAinako eka vidyArthI 'choTI hI hai' aura dUsarA vidyArthI 'bar3I hI hai' aisA batalAtA hai| ina donoMke kathanoM meM kisakA kathana ThIka hai aura kyoM ? 5 samyagdRSTi aura midhyAdRSTimeM kyA antara hai ? 6 ekAnta tathA kadAgrahako kauna apanAtA hai ? aura kisake kathanameM sadA virodha banA rahatA hai ? samajhAkara batAo ? 7. kisI vastumeM choTApana tathA bar3Apana ke donoM ekAntoMko yadi Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 anekAnta-rasa-laharI svataMtra rUpa se vinA kisI apekSA apanAyA jAya to isameM kyA koI doSa AtA hai ? spaSTa karake batalAo ? 'hI' aura 'bhI' ke prayogoM meM kyA antara hai ? udAharaNa sahita prakaTa karo ? 6 apekSAko sAthameM liye hue 'hI' kA prayoga kyA sadoSa aura vinA apekSAke 'bhI' kA prayoga kyA nirdoSa hai ? spaSTa karo ? 10 kisI vAkyake sAtha meM 'syAt ' 'kathacit' aura 'sarvathA ' jaise zabda kA prayoga honese kyA bodha hotA hai ? 11 syAdvAdI jinadAsajIne mohana lar3ake ko dekhakara aura usake viSaya meM kucha pUcha-tAcha karake jo kisI apekSAdikA vyaktikaraNa kiye vinA hI yaha kahA thA ki 'yaha to choTA hai' yaha kahanA unakA kyA sadoSa hai athavA nirdoSa hai ? aura kaise ? 12 ' syAt' jaise padake prayogako sAthameM na lete hue bhI kyA koI kathana 'syAt' padase anuzAsita ho sakatA hai ? udAharaNa dekara tathA samajhAkara batalAo ? 13 'mukhya' aura 'gaukha' kise kahate haiM ? aura inako vyavasthAse vacana-vyavahArakI vyavasthA ThIka kaise banatI hai ? 14 lAinoMko chor3akara dUsarI vastuoMke dvArA choTe-bar3e ke tattvako samajhAo ? (ka) do gilAsa jinake mu~ha cAra cAra iMcIke aura peMdI do do iMcIkI haiM kyA paraspara meM choTe-bar3e ho sakate haiM ? kaise ? (kha) cacAse bhatIjA kyA bar3A ho sakatA hai ? ho to kaise ? (ga) assI varSakA bUr3hA eka tIsa varSake naujavAna se kisa taraha choTA ho sakatA hai ? tRtIya pAThakI praznAvalI 1 yadi 'bar3A dAnI' use kahA jAya 'jo lAkhoM rupayoMkA dAna Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pAThakI pAThAvalI kare' to isase kaunasI bAteM phalita hotI hai ? 2 kucha aisI cIjeM udAharaNa ke sAtha spaSTa karake batalAo jina kA mUlya rupayoMmeM nahIM A~kA jA sakatA ? 3 kyA koI eka paisekA bhI dAna na karake lAkhoM-karor3oMkA dA- rain warrrr. 2015--- -- 4 sa vora sevA mandira pustakAlaya Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 anekAnta-rasa-laharI dAna diyA, donoMmeM bar3A dAnI kauna aura kaise ? 11 eka choTI pUMjIkA vyakti jo ni:svArtha-bhAvase deza tathA samAja sevAke kAryoM meM dina-rAta rata rahatA ha aura unhIMmeM jisane apanA sarvasva homa diyA hai vaha kyA lAkhoM-karor3oM rupayoMkA dAna karanevAloMse choTA dAnI hai ? caturtha pAThakI praznAvalI 1 kyA dasa hajArakA koI dAnI pA~ca lAkhake kisI dAnIse bar3A ho sakatA hai ? udAharaNa-dvArA spaSTa karake batalAo ? 2 pA~ca pA~ca lAkha rupayoMkA samAna dAna karanevAle cAra seThoM DAlacanda, tArAcanda, rAmAnanda aura vinodIrAmameM kauna bar3A aura kauna choTA dAnI hai ? 3 gupta dAna karake apanA nAma bhI na cAhanevAle seTha rAmAnanda __ ko bar3A dAnI mAnanemeM kyA koI Apatti hai ? 4 kisI dAnIkA choTA yA bar3A honA kisa bAtapara nirbhara hai ? 5 seTha dayAcanda, seTha jJAnAnanda, lAlAvivekacanda aura bAbU sevArAmameMse kisIke bhI dAnakI tulanAmeM seTha DAlacanda, tArAcanda aura vinodIrAmake dAnoMkA kyA mUlya hai ? 6 (ka) dasa dasa hajArakI samAna rakamake dAnI seTha dayAcanda, jJAnAnanda, vivekacanda aura sevArAmajI kyA eka hI koTike samAna dAnI haiM-unameM koI bar3A-choTA nahIM hai ? aura (kha) kyA ve dAnake samAna phalako prApta hoMge ? 7 pustakase bhinna dUsare kucha aise udAharaNa upasthita karo jinase yaha samajhA jA sake ki dAnIke bar3A-choTA honemeM dAnadravyakI saMkhyAkA koI vizeSa mUlya nahIM hai ?