Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jyeSTa ASAr3ha vIrani0 saM0 2466 jUna-julAI 1940 LOHOTOS 1616101 OLD anekAnta FOOTOF98511001170010100170 sampAdaka saMcAlaka - jugalakizora mukhtAra tanasukharAya jaina kanaoNTa sarkasa po0 bo0 naM0 48 nyU dehalI / adhiSThAtA vIra-sevAmandira sarasAvA (sahAranapura) OFCHLOLOOLONGLOCK SLOLOLOLOLOLOLOLOGALOLOLOOMLONGOMO ALOOLOOTCLOLOLOLMOOCOMENDOLOLOLOLOGALOOLOLCHOLLOLO phUla se [ zrI ghAsIrAma jaina ] cAra dinakI cA~danI meM phUla ! kyoMkara phUlatA hai ? baiThakara sukhake hiMDole hAya ! niza dina jhUlatA hai ! varSa 1, kiraNa 8-9 vArSika mUlya 3 ru0 Ore AyagA jaba malaya pAvana ur3egA sukha suvAsita, hAtha mala raha jAya~ge mAlI banegA zUnya upavana ! phira batA isa kSaNika jIvana meM are kyoM tA hai ? dekhakara lAlI jagatakI kAla nizkhadina jhUlatA hai kara rahA zrRMgAra nava nava nitya nitya sajA sajAkara Aja jo tere liye sarvasva karate haiM nichAvara, kala vahI pada dhUla meM gA rahA Ananda-dhurapada prema-vINAko bajAkara / tere liye pheMkeM niraMtara kAlakI isameM sadA rahatI are pratitA hai | svArtha-maya lIlA jagatakI mUrkha ! kyoMkara hUlatA hai ! Aja jo harSA rahI pAkara tujhe sukumAra DAlI, kala vahI ho jAyagI saubhAgyase basa hAya khAlI ! Aja tuma sukumAratAmeM magna ho niza dina niraMtara / vizvakA nATaka kSaNika hai palaTate haiM paTa niraMtara Aja jo hai kala usI meM - ho rahA suvizAla aMtara ! hai yahI jagarIta kSaNa kSaNa sUkSma aura sthUlatA hai ! hai abhI ajJAta isameM "candra" kyA nirmUlatA hai ? eka kSaNabhara meM are ! ho jAyagA ati dIrgha antara ! cAra dinakI cAMdanImeM phUla kyoMkara 'phUlatA hai ? CALOLOTOCALL MALOLOLOLOLOLOLOLOLOLOLOXOFOONOOMOTORLO. mudraka aura prakAzaka - ayodhyAprasAda goyalIya A
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI pRSTha TAiTila para 481 482 478 494 498 510 1. phUlase (kavitA) [ zrI ghAsIrAma jaina 'candra' 2. pAtrakesari-smaraNa 3. dharmakA mUla duHkhameM chupA hai [zrI jayabhagavAna vakIla 4.. tAmila bhASAkA jaina-sAhitya [pro0 e. cakravartI 5. jainAgamoMmeM samaya-gaNanA [zrI agaracanda nAhayA 6. yati-samAja [zrI agaracanda nAhaTA 7. bAvalI ghAsa [zrI harizaMkara zarmA 8. atheprakAzikA aura paM0 sadAsukhajI [ paM0 paramAnandajI 9. sainiyoMkI dRSTi meM bihAra zrI paM0 ke. bhujabalI zAstrI 10. parigrahaparimANa vratake dAsa dAsI gulAma the [zrI nAthUrAma premI 11. amara mAnava [zrI santarAma bI.e. 12. bhUla svIkAra [zrI santarAma bI. e. 13. gommaTasAra-karmakANDakI truTi-pUrti [50 paramAnanda . 14. dharma bahuta durlabha hai [zrI jayabhagavAna vakIla 514 533 535 537 - vinIta prArthanA pichale mAha, presakI avyavasthA aura prabandha AdimeM parivartanake kAraNa 'anekAnta' prakAzita nahIM ho sakA / hamAre liye yaha prathama avasara hai ki jaba anekAnta apane kRpAlu pAThakoMke pAsa nizcita samaya para nahIM pahu~cA / anyathA hara mAhakI aMgrejo 28 tA0ko Dispaica ho jAtA hai| yaha saMyukta kiraNa lagabhaga prastuta pRSThoM se dUnI honI cAhiye thI kintu yathA samaya maiTara na milaneke kAraNa itane hI pRSThoMkI yaha saMyukta kiraNa prakAzita kI jA rahI hai| ina pRSThoM kI pUrti bhAgAmI tIna kiraNoMmeM avazya kara dI jAyagI aisI vinIta prArthanA hai| -vyavasthApaka
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3 ka sAmAnaha anekAna nIti-virodha-dhvaMsI loka-vyavahAra-vartakaH samyak / paramAgamasya bIjaM bhuvanaikagururjayatyanekAntaH // sampAdana-sthAna- vIra sevAmandira (samantabhadrAzrama), sarasAvA, ji0 sahAranapura prakAzana-sthAna - kanaoNTa sarkasa, po0 bo0 naM0 48, nyU dehalI jyeSTha, ASAr3ha pUrNimA, vIranirvANa saM02466, vikrama saM0 1967 kiraNa 8-6 pAtra kesara-smaraNA bhUbhRtpAdAnuvartI san rAjasevAparAGmukhaH / saMyato'pi ca mokSArthI bhAtyasau pAtrakesarI // - nagaratAlluka - zilAlekha naM 046 jo rAjasevAse parAGmukha hokara use chor3akara -- mokSake arthI saMyamI muni bane haiM, ve pAtrakesarI (svAmI) bhUbhRtpAdAnuvartI hue --- tapasyA ke liye giricaraNakI zaraNa meM rahate hue - khUba hI zobhAko prApta hue haiM / mahimA sapAtra kesariguroH paraM bhavati yasya padmAvatI sahAyA trilakSaNakadarthanaM kartum // bhaktyAsIt / - zravaNabelagola -zilAlekha naM054 jinakI bhakti se padmAvatI (devI) 'trilakSaNakadarthana' karane meM - bauddhoM dvArA pratipAdita anumAna viSayaka hetuke trirUpAtmaka lakSaNakA vistAra ke sAtha khaNDana karaneke liye 'trilakSaNakadarzana' nAmaka graMthake nirmANa karane meM - jinakI sahAyaka huI hai, una zrIpAtrakesarI gurukI mahimA mahAn hai - asAdhAraNa hai / , bhaTTA kalaMka - zrIpAla - pAtra kesariNAM guNAH / viduSAM hRdayArUDhA hArAyante 'tinirmalAH // - zrAdipurANe, jinasenaH bhaTTAkalaMka aura zrIpAla zrAcAryoMke atinirmala guNoM ke sAtha pAtrakesarI AcArya ke atinirmala guNa bhI vidvA-noMke hRdayoM para hArakI tarahase ArUDha haiM--vidvajana unheM hRdaya meM dhAraNakara atiprasanna hote tathA zobhAko pAte haiM / vipravaMzApraNIH sUriH pavitraH pAtrakesarI | sa jIyAjjina pAdAbja se vanaikamadhutrataH // - sudarzanacaritre, vidyAnandI ve pavitrAtmA zrIpAtra kesarI sUri jayavanta hoM -lokahRdayoM para sadA apane guNoMkA sikkA jamAne meM samartha hoM - jo brAhmaNa kula meM utpanna hokara usake ama netA the aura (bAdako ) jinendradeva ke pada-kamaloMkA sevana karane -vAle zrasAdhAraNa madhumakSa (ke rUpameM pariNata hue) the /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'dharmakA mUla duHkhameM pA hai / [ le0 - zrI jayabhagavAna jaina bI. e. elaela. bI. vakIla ] jIvanakI do mUla anubhUti -- zaizava zava kAlameM jIvana ujjvala, adbhuta, vismayakArI lIlAmaya dikhAI detA hai aura jagata nandakI raGgabhUmi / yahA~kI haraeka cIz2a sundara, saumya aura AkarSaka pratIta hotI hai| jI cAhatA hai ki yahA~ hilamila kara baiTheM, ha~sa-ha~sa kara kheleM roSa topa se lar3eM aura chalaka chalaka kara ur3a jAyeM / .. parantu jyoM jyoM jIvana kI gati prauDhatA kI ora bar3hatI hai, yaha raGgabhUmi aura usakI lalAma lIlA start aura ghanAvanI mUrti dhAraNa karatI calI jAtI hai / pada pada para bhAna hone lagatA haijIvana duHkhamaya hai*, jagata niSThura aura krUra hai, yahA~ manakA cAhA kucha bhI nahIM, sarva ora parAdhInatA hai, bahuta parizrama karane para bhI iSTa kI prApti nahIM aura bahuta rokathAma karane para bhI aniSTakI upasthiti anivArya hai / .. yaha jagata nissAra hai, kevala tRSNAkA huMkAra hai / usIse unmatta huA jIvana agaNita bAdhA, amita vedanA, asaMkhyAta AghAta praghAta sahatA huA saMsAra*vana meM ghUma rahA hai, varanA yahA~ santuSTikA,sukha zAntikA kahIM patA nahIM / vahI apUrNatA, vahI tRSNA, vahI vedanA haradama banI hai| yaha loka * majjhimanikAya - 141vA~ sUtta tRSNA pUrtikA sthAna nahIM, yaha nirdayI marIcikA hai / yaha dUra dUra rahane vAlA hai / yaha nitAnta anAtha hai| vaha mUTha AzAke pAse bAndhabAndha kara jIvanako mRtyuke ghATa utAratA rahatA hai / yaha jagata mRtyuse vyApta hai / saba ora krandana aura cItkAra hai| loka nirantara kAlakaNTha meM utarA calA jA rahA hai| bhUmaNDala asthipaJjara DhakA hai| para, ruNDamuNDa pahine hue kAlakA aTTahAsa usI taraha banA hai / yahA~ jIvana nitAnta azaraNa hai| yahA~ koI cIz2a sthAyI nahIM, jo Aja hai vaha kala nahIM, aMkura udaya hotA hai, bar3hatA hai, patra puSpa se sajatA hai, ha~satA hai, Upara ko lakhAtA hai; parantu antameM dharAzAyI ho jAtA hai| yahA~ bhogameM roga basA hai, yauvanameM jarA rahatI hai, zarIra meM mRtyukA vAsa hai / yahA~kI saba hI vastue~ bhayase ht prauDha anubhUti aura dharma mArga yaha hai prauDha anubhUti, jo mAnava samAja meM "yadidaM sarvaM mRtyunA ''ptaM, sarva mRtyunA'bhipa . vR6030] 1. 1. 3. dvAdazAsuprekSA // || dhammapada 20161 bhartRhari vairAgyazataka // 3 //
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmakA mukha duHkhameM chupA hai / varSa 3, kiraNa 5-8 ] dharma-mArgakI AviSkAraka huI haiM / koI yuga aisA nahIM, koI deza aisA nahIM jahA~ isa prauDha anubhUti kA udaya na huA ho aura isake sAtha sAtha jIvana ke alaukika Adarza aura tatprApti ke liye dharmamArgakA janma na huA ho / vaidika RSiyoMkI yaha anubhUti vaidika sAhityokta yama, mRtyu va kAla vivaraNa meM chupI hai * / asura logoMkI yaha anubhUti pracaNDa bhISaNa rudra, aura nAma sabhyatAke rUpameM hama taka pahu~cI hai | liMgAyata logoM meM yaha rudrakI mUrti aura ziva tANDava nRtyameM aGkita hai + + aura baMgAladeza ke tAntrika logoM meM kAlI karAlI caNDI durgAke citrameM citrita hai / aupaniSadika kAlameM yahI anubhUti "brahma satya haiM aura nAma-rUpa karmAtmakra jagata asat" hai . isa satyAsatyavAda meM basI hai+ / yaha anubhUti Adhunika vedAntadarzana ke mAyAvAda, tucchavAda meM prakaTa hai / / 'mahAbhArata' meM yahI anubhUti medhAvI brAhmaNa putrake vicAroM meM garbhita hai / bauddha kAlIna bhArata meM buddha bhagavAna dvArA batalAye huye cAra Arya satyoMmeM aura vIra ** * A. C. Das - Rigvedic Culture 1925 p. 396. atharvaveda 16.53; 13.54; Rgveda 10.18. + R. G. Bhandarker Vaisnavesin & Saivana vesin 1928 pages 145-151. $ R. Chanda The Indo Aryan Races. 1916 pages 136-138. + vRha upa0 1.6.3. "gharamo ekaH samnetat jayam" + zrIzaMkrAcArya - daza zlokI // 3 // 4 mahAbhArata - zAnti parva- 102 vA~ adhyA * dIghanikAya - mahAsati paTThAnasuta / saMyutanikAya 55-2-1. bhagavAn dvArA batalAI huI dvAdaza bhAvanAoM meM isa anubhUtikA Aloka hotA hai| yoM to yaha anubhUti samasta dharma mArgoM kI AdhAra hai; parantu nivRtti paraka darzanoMkI, zramaNasaMskRtikI to yaha prANa hai / isIliye aupaniSadika saMskRti, vedAnta, bauddha aura jainadarzanoM ko samajhane ke liye isakA mahatva anubhava karanA atyanta Avazyaka hai / 483 jIvana ke mUla prazna manuSya-jIvana meM cAhe vaha sabhya ho, yA asabhya, dhanI ho yA nirdhana, paNDita ho yA mUDha, puruSa ho yA strI, yaha anubhUti jarUra kisI samaya AtI hai aura usake ujjvala lokako bhayAnaka bhAvoMse bhara detI hai / usa zrAtaGka meM vaha socatA hai "maiM kauna hU~ ? kyA maiM vAstava meM nirarthaka hU~ ? parAdhIna aura nissahAya hU~ ? kyA merA yaha hI antima tathya hai ki maiM maMgala kAmanA karate huye bhI duHkhI rahU~, AzA rakhate hue bhI AzAhIna banUM, jIvana cAhate hue bhI mRtyumeM mila jAU~ ? yadi duHkha hI merA svabhAva hai to sukhakI kAmanA kyoM ? yadi yaha jIvana hI jIvana hai to bhaviSya kI AzA kyoM ? yadi mRtyu hI merA anta hai to amRta kI bhAvanA kyoM ? kyA yaha kAmanA, AzA, bhAvanA, saba bhrama hai, mithyA hai, merA inase koI sambandha nahIM ? kyA yaha loka hI merA loka hai, jahA~ icchAoM hai, puruSArthako viphalatA hai ? 'khUna * uttarAdhyayana adhyAya 13 / zrI kundakundAcArya dvAdazAnuprekSA /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 484 bhanekAnta:::... jyeSTha, ASAda, vIra nirvANa saM02466 kyA yaha loka hI mere bhAgyakA vidhAtA hai ? kyA yadi pyAsa na hotI to kauna khojatA jalAisa para merA koI adhikAra nahIM ? kyA isase zaya aura kauna pAtA jalakI zaraNa ? yadi sUrya chuTakArekA koI sAdhana nahIM ? kyA koI loka AtApa na detA to kise bhAtI snigdha chAyA aura nahIM, jahA~ svecchApUrti ho, AnandakA nivAsa ho kauna jAtA chAyAkI zaraNa ? yadi saMsAra anitya aura amara jIvana ho!" .. na hotA, jIvana duHkhamaya na hotA to kauna DhUDhatA pAramArthika zrAdarza aura kauna jAtA dharmako shrnnk| dharma mArgakI sRSTi yaha duHkha anubhUti hI saMsArameM dharma kI racajahA~ duHkha anubhUtine manuSya-mastiSkameM jIvana yitA hai / yaha hI use vizvAsa dilAtI hai. ki jagata-sambandhI isa praznAvalIko, darzanazAstrakI jIvana nirarthaka nahIM dhyeyavAna hai, parAdhIna nahIM ina gUDha samasyAoMko jAgRta kiyA hai, vahA~ isI svatantra hai, maraNazIla nahIM amara hai / yaha hI ne manuSyako inakA hala khojaneko bhI udyata kiyA manuSya meM martyalokase ghRNA aura amRtalokakI hai, itanA hI nahIM, isIne manuSyako lokake rUDhika lAlasA paidA karatI hai| yaha hI manuSyako nIcese mArgoko chor3a alaukika mArgoM para calaneko bhI Upara lakhAnA sikhAtI hai| yahI use isa kArAvivaza kiyA hai| vAsase dUra jagamagAte jyotiAlokameM apanI yadi indriya-sukhoMkA kabhI nAza na hotA, iSTa AzA lagAneko majabUra karatI hai| / yahI svapnoM vastu ko pAkara usase viyoga na hotA, roga aura meM baiThakara usa pitRlokakI, usa vyantaralokakI jarAse zarIra jarjarita na hotA, ullAsamaya yauvana sRSTi karatI hai / jahA~ marane para matyaloka cale sadA banA rahatA-mRtyuse jIvana tantukA viccheda jAte haiM / jahA~ unheM apane bichur3e hue pUrva puruSoMse na hotA to saMsArameM dukhakA nAma bhI na hotA / apane zraddheya pitRgaNase bheMTa hotI hai| jahA~ vaha . yadi duHkha na hotA to icchA-bhAvanA bhI na hotI, saba dobArA mila kara yamake sAtha sAnanda khoja aura talAza bhI na hotI, upAya aura mArga jIvana bitAte haiM / * yahI bhAvanAoMmeM bhara kara bhI na hotA * * (a) subhASita rasnasandoha // 32 // ___ jahA~ anityatA hai vahIM duHkha hai / jahA~ dukha hai (mA) na snehAccharaNaM prayoti bhagavan pAdayaM te prajAH ___ hetustatra vicitraduHkhanicayaH saMsAraporArNavaH / vahIM bhAvanA hai / jahA~ bhAvanA hai vahIM AvazyakatA atyantasphuraduararimanikara jyAkIrNabhUmaNDalo, hai| jahA~ AvazyakatA hai vahIM khoja hai / jahA~ praiSmaH kArayatIndupAdasalilacchAyAnurAgaM raviH / / khoja hai vahIM mArga hai / jahA~ mArga hai vahIM prApti hai| anantakIrti-sAmAyikapATha-zloka.. * subhASitaratnasatoha // -321 // .. ....... Rgveda-maM0 10, sU014, 15, 16 va 18. * "For everyone that asketh receiveth ! Rgveda , ...100... 154. and he that seeketh: findethyand : to:laim that $ Lord Avebury Origin of civilisation 1912 p.209 knoeketh, it shall be genel'se Sir Radha Krishnan Indian Philosophy Bible-St Matthew, 7-8. Vol. I p. 114.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa .] / dharmakA mUla duHkhameM chipA hai| usa svargalokakI racanA karatI hai,jahA~ deza, jAti, amRtakA sarovara andhakArase DhakA hai / jo duHkhase aura vizvake hita, dAna, sevA karane vAle, prANoM na Dara kara isake andara marmako dekhane vAle haiM, kI AhUti dene vAle manuSya mara kara janma lete jo andhakArase na ghabarAkara isake andara lakhAne haiM / jahA~ pUjA prArthanA, stuti bandanA, yajJa havana vAle haiM ve hI vAstavameM sukhalokake amatalokake karane vAle, bhaktajana paidA hote haiM cha / jahA~ duHkha adhikArI haiN| kezako sahana karane vAle, vrata upavAsakA pAlana karane vAle,bhavyajana apanA dhAma banAte haiN| / dukha ayaskara ha Hd duHkha zreyaskara haijahAM vaha devatA svarUpa amitakAla taka svecchA- duHkha jIvanake liye bhayAnaka z2arUra hai, pUrvaka AkAzacArI ho vicarate haiN| arucikara jarUra hai; parantu yaha jIvanake liye - yahI vedanA jIvanako bAharase andarakI aniSTakara nahIM, bAdhaka nahIM, zatru nahIM / yaha to ora Ane, zAntacita ho cintavana karanekI jIvanakA paramahitaiSI hai, parama putra hai / yaha jIvana preraNA karatI hai / yahI jIvanako zarIra ko saceta karane vAlA hai, usakI vAstavika dazA poSaNa, viSayabhoga, icchApUrtike rUDhika mArgako ko ThIka ThIka sujhAne vAlA hai, use bhUlabhulaiyyA, .. chor3ane, rItinIti, tyAgasaMyama, zIla-sahiSNutA, dhoke pharebase bacAne vAlA hai| yaha svArthI nahIM, dAna-sevA, prema-vAtsalyakA mArga apanAnekI khuzAmadI nahIM, yaha usake ajJAnase lAbha uThA, zikSA detI hai| yahI jIvanameM usa divya Alokako hA~ meM hA~ milAne vAlA nhiiN| yaha usake jhUThe rUpa paidA karatI hai, jo rogazoka AtApa-santApase kI prazaMsA kara, use khuza karane vAlA nahIM / yaha duHkhI hRdayako zAntvanA detA hai,jo durdaiva,anyAya to spaSTa kahane vAlA hai / yaha darpaNa tulya sarala atyAcArase pIDita prANoMko dhairya aura zAntise aura saccA hai / yaha purAnIse purAnI kalpita bharatA hai| yaha divya Aloka hI jIvanakI parama mAnyatAoMko mithyA kahane vAlA hai, gADhase gADha AkAMkSA hai / isake rahasyakA udghATana hI isake satyArthako asatyArtha kahane vAlA hai / bar3Ise bar3I gar3ha vicArako parAkASThA hai / isakI siddhi hI buddhimAnIko vimUr3hatA kahane vAlA hai / isIliye isake satat puruSArthakA parama uddezya hai / yadi bhayAnaka hai| yaha kiraNake samAna ajJAna-tantukA jIvanako isa Alokase vazcita kara diyA jAye, bheda karane vAlA hai / yaha naztarake samAna moharoga to jIvana jIne ke kAbila nahIM rahatA, vaha eka para coTa karanevAlA hai| isaliye yaha arucikara hai| nIrasa aura bhAra bana jAtA hai| duHkhakA jIvana racanAmeM vaha hai jo yaha sukhakA loka duHkhake pIche chupA hai / yaha jvarakA svAsthya racanAmeM hai| jvara svayaM roga nahIM, Rgveda ... 154.3, gItA 2.37. rosakA umAdakatA, yAtatarogako cetAvanI * mukhaka sItA 20, 21 hai, jo prastAziyoMko gAtI hai| bAtosegasti + tatvAryAnimama sUtra i. nirodhakA hai jo sAsarako rogase nikAla
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta ....[jyeSTha, prASAr3ha, vIra-nirvANa saM02466. svAsthyameM sthApana karanA cAhatA hai| aise hI duHkha . mArga nikAla letA hai, vaha mArga para calakara sadAke svayaM aniSTa nahIM; aniSTa kA utpAdaka nahIM, yaha liye kRtakRtya ho jAtA hai, pUrNa ho jAtA hai, akSayato aniSTakI cetAvanI hai, jo prANoMko kheMca kheMca sukhakA svAmI ho jAtA hai / parantu jo dukhakI kara, hRdayako masala masala kara, manako uthala kaTutAse Dara kara cubhe hue zUlako tanase nahIM puthala kara nirantara mUlabhASAmeM pukAratA rahatA nikAlatA bhItara baiThe hue rogake kAraNoMkA bahihai-"uTho, jAgo, hoziyAra ho, yaha jIvana iSTa kAra nahIM karatA, vaha nirantara duHkhakA bhoga jIvana nhiiN| yaha jIvana kI rugNa dazA hai, vaibhAvika karatA rahatA hai| .. . . dazA hai, bandha dazA hai|" yaha to aniSTa nirodhakA jo duHkhase Dara kara duHkhakA : sAkSAt karanA udyama hai / jo yathA tathA jIvanako aniSTase nahIM cAhatA, usake anubhavoMse prayoma karanA nahIM nikAla kara iSTameM sthApana karanA cAhatA hai ||..caahtaa, usakI sujhAI huI samasyAmoMko hala isIliye saMsArake saba hI mahApuruSoMne, karanA nahIM cAhatA, usake janma dene vAle kAraNoM jinhoMne satya kA darzana kiyA hai| jinhoMne apane para-usakA anta karane vAle upAyoM para vicAra jIvana ko amara kiyA hai, jinhoMne apane Adarza karanA nahIM cAhatA, jo dharma-mArga para cala kara se vizva hitake liye dharmamArgako kAyama kiyA hai, una kAraNoMkA mUloccheda karanA nahIM cAhatA, jo isa duHkhAnubhUtiko apanAyA hai, isake AlokameM kevala duHkhAnubhUtiko bhulAnekI ceSTAmeM lagA hai rahakara antaHzaktiyoM ko lagAyA hai ise zreyasa aura vaha mUr3ha apanI ThagAIse khuda ThagA jAtA hai, kalyANakArI kahA hai| bAra bAra janma-maraNa karatA huA duHkhase kheda jo duHkhase adhIra nahIM hotA, isase mu~ha nahIM khinna hotA hai ! chupAtA, jo ise sacce mitrake samAna apanAtA hai, yadi jIvana aura jagatke rahasyoMko samajhanA isake anubhavoMke sAtha prayoga karatA hai, isakI hai, loka aura paralokake mArgoko jAnanA hai to AvAjako sunatA hai, isake pIche pIche calatA hai, AtmAko prayogakSetra banAo, duHkha-anubhavoMko vaha jIvana-zatruoMko pakar3a letA hai, vaha janmamaraNa prayogake viSaya banAo, inakA mathana aura manana ke romakA nidAna kara letA hai, vaha duHkhase sukhakA karane ke liye Atmacintavanase kAma lo|... * (4) ka, upa 2.1..... . jaise kamalakA mUla paMkameM chupA hai, basantakA (bhA) tattvArtha sUtra hai....... . mUla himameM chupA hai, aise hI dharmakA mUla duHkhameM (i) manusmRti 6.47, 48, 27 chupA hai| . . (6) Blessed are the poor it spirit;"for their pAnIpata, tA0.26-5-1940 mI. is the knigdom of hdaveis Blessed are they : that touin, for they-shall beiamforted. :: . . .: SARAM M ..
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAmila bhASAkA jainasAhitya [lekhaka-prophesara e. cakravartI: ema. e. AI. I. esa, priMsipala kuMbha koNam kAleja] .. [anuvAdaka-paM0 sumerucandra jaina. divAkara nmApatIrtha zAstrI, bI. e. elaena. bI. sivanI ] nAmila sAhitya para sarasarI nigAha DAlanese * bIcameM thaa| Rgveda saMhitAmeM bhI hama RSabha tathA yaha bAta bidita hogI ki vaha prAraMbhika ariSTanemikA ullekha pAte haiM, jinameM pahale to kAlase hI jainadharma aura jaina-saMskRtise prabhAvita jainiyoMke Adi tIrthakara haiM aura dUsare bAbIsaveM thaa| yaha bAta suprasiddha hai ki jainadharma uttara tIrthakara jo zrIkRSNake cacere bhAI the| . bhAratameM hI udita humA thA, ataeva usakA Arya jaba hama saMhitAoMke kAlako chor3akara brAhmaNa saMskRtise sambandha honA cAhiye / jaina loga kaMba - 'graMthoMke kAla meM praveza karate haiM, taba hameM Arya logoM to dakSiNako gae tathA kisa bhA~ti unakA mUla ke isa pathakkaraNaka viSayameM aura bhI manoraMjaka tAmila-vAsiyoMse sambandha huA, ye samasyAe~ bAteM milatI haiN| isa samaya taka Arya loga gaMgA aisI haiM jo aba saka bhI andhakArameM haiM / kintu ko ghATI taka cale gae the aura unhoMne rAjya ina praznoM para kucha prakAza DAlA jA sakatA hai, sthApita kie the tathA kAzI, kauzala, videha aura yadi hama isa bAta para apanA dhyAna daur3AveM ki magadha dezoM meM apanA sthAyI nivAsa banAyA thaa| siMdhukI ghATImeM AyoMkI avasthitike AdikAlase ina dezoM meM rahane vAle Arya loga prAyaH paurvAtya hI una Arya logoMmeM eka aisA varga thA jo bali- Arya kahe jAte the| ye siMdhu nadIko tarAI sambandhI vidhAnakA virodhI thA aura jo ahiMsAke siddhAMta - karU pAMcAla dezoM meM basane vAle pAzcimAtya AryoM kA samarthaka thaa| Rmbadake maMtroM meM bhI isa bAtako se bhinna the| ye loga pUrvake AryoMkI apanI pramANita karane yogya sAkSI vidyamAna hai| brAhmaNa apekSA hIna samajha kara hIna dRSTi se dekhate the, taruNa zuna:sepha kI-jo vizvAmitra ke dvArA bali kAraNa unane kuru. pAMcAlIya AryoMkI kaTTaratAkA kiye jAnese mukta kiyA gayA thA, kathA eka maha. parityAga kiyA thA / pUrvIya bhASAoM ke vettA yaha tva pUrNa bAta hai| rAjarSi vizvAmitra tathA baziSTakA sujhAte haiM ki saMbhavataH gaMmAko tarAI sambandhI dvandva saMbhavataH : usa mahAna virodha prAraMbhako pUrvIya Arya AkramaNakArI una AryoMkI prAraMbhika batAtA hai jo brAhmaNa RSiyoM ke dvArA saMcAlita laharako sUcita karate haiM, jo siMdhukI tarAImeM basI balidAna vidhAyaka samprAya tathA vIra satriyoM huI AkramaNakArI pAzcimAtya jAtiyoMse pUrva dizA dvArA saMcAlita balivirogI ahiMsA siddhAntake kI ora bhagA die gae the| isa prakAra ke vicAroM
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 anekAnta [jyeSTha, ASAr3ha, vIra-nirvANa saM02466 kA nizcaya karanA Avazyaka hai, jisase do bhAgoM loga yaha mAnate haiM, ki kuru pAMcAlIya vaidikoMke meM vidyamAna katipaya maulika bhinnatAoMko samajhA dvArA atyaMta ucca mAne gae vAjapeya yajJake sthAnameM jA sake / pAryoMke do samudAyoMke madhyameM vidyamAna rAjasUya yajJa zreSTha hai / ye kucha kAraNa una kAraNoMmeM . rAjanaitika tathA sAMskRtika bhedoMke sadbhAvako se haiM jo pUrvIya dezoMmeM kuru pAMcAlIya vaidika brAhmaNa-sAhitya spaSTatayA batAtA hai / aneka ava- brAhmaNoMkA paryaTana kyoM niSiddha hai, isa viSayameM saroM para pUrvIya AryoM ke viruddha pUrSIya dezakI ora batalAe gae haiN| senAe~ le jAI gaI thIM / brAhmaNa-sAhityameM do paMcaviMzabrAhmaNake eka pramANase yaha anumAna athavA tIna pradhAna bAtoMkA ullekha hai, jo sAMskR- nikAlA jA sakatA hai ki kucha samaya taka AryoMtika bhinnatAke lie manoraMjaka sAkSIkA kAma ke kriyAkANDa virodhI daloMkA vizeSa prAbAlya detI haiM / kAzI, kauzala, videha aura magadhake thA aura ve loga indra yajJake, jisameM bali karanA parvIya dezoMmeM vyavahAra karaneke sambandhameM zatapatha bhI zAmila thA, viruddha upadeza karate the| jo indabrAhmaNameM pAMcAla dezIya kaTTara brAhmaNoMko saceta pUjA tathA yajJAtmaka kriyAkANDake viparIta upadeza kiyA gayA hai / usameM batAyA gayA hai ki kuru dete the, unheM muMDita muMDa yatiyoMke rUpameM batAyA pAMcAla dezIya brAhmaNoMkA ina pUrvIya dezoMmeM jAnA hai| jaba vaidika dalake prabhAvase prabhAvita eka balasurakSita nahIM hai, kyoMki ina dezoMke Arya loga zAlI narezake dvArA 'indra yajJa' kA punaruddhAra kiyA vaidika vidhi vidhAna-sambandhI dharmoko bhUla gae haiM gayA, taba ina yatiyoMkA dhvaMsa kiyA gayA aura itanA hI nahIM ki unhoMne bali karanA chor3a diyA inake sira kATa karake bher3iyoMkI ora pheMka diye balki unane eka nae dharmako prAraMbha kiyA hai, jisa gaye the / jainetara sAhityameM varNita ye bAteM vizeSa ke anusAra bali na karanA svayaM yathArtha dharma hai| mahatvapUrNa haiM kyoMki ye ahiMsAdharmakI prAcInatAkI aise avaidika AryoMse tuma kisa sanmAnakI AzA ora saMketa karatI haiN| kara sakate ho, jinhoMne dharmake prati Adara-sanmAna aba jaina sAhityakI ora dekhiye, usameM Apa kA bhAva chor3a diyA hai / itanA hI nahIM, vedoMkI kyA pAte haiM ? RSabhadevase lekara mahAvIra paryanta bhASAse bhI jinhoMne apanA samparka nahIM rakkhA hai| caubIsa tIrthakara haiM, jo saba kSatriyavaMzake ve saMskRtake zabdoMkA zuddhatA pUrvaka uccAraNa nahIM haiN| yaha kahA jAtA hai ki Adi tIrthakara bhagavAna kara sakate / udAharaNake taura para saMskRtameM jahA~ RSabhane pahale ahiMsA siddhAntakA upadeza diyA ''AtA hai vahA~ ve 'la' kA uccAraNa karate haiN| thA tathA tapazcaryA athavA yoga dvArA AtmasiddhI isake sivAya ina pUrvIya dezoMke kSatriyoMne kI ora jhAniyoMkA dhyAna AkarSita kiyA thA / sAmAjika mahatva prApta kara liyA hai, yahA~ taka ki ina jaina tIrthaMkaroMmeM adhikatama pUrvIya dezoMse ve apaneko brAhmaNoMse bar3A batAte haiM / kSatriyoMke sambandhita haiM / ayobhyAse RSabhadeva, magadhase netRtvameM sAmAjika gauravake anurUpa pUrvIya Arya mahAvIra aura madhyavartI bAvIsa tIrthakaroMkA bahudhA
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 8.6]. tAmila bhASAmA anasAhitya 486 una dezoMse sambandha thA, jo pUrvIya Arya dezoMmeM aura ve nizcayase pRthaka rahe hoMge / isa bAtakA sammilita haiN| inhoMne jisa bhASAmeM apanA saMdeza pramANa jaina rAmAyaNameM milatA hai| eka choTA sA diyA vaha saMskRta nahIM, balki mAgadhI-prAkRta rUpa udAharaNa hai / jaba dazarathake darabArameM rAmake vAlI saMskRta bhASA thI / jainiyoMkA prArabhika vivAhakI bAtacIta calI taba eka maMtrIne sUcita dhArmika sAhitya prAya: prAkRta bhASAmeM hai, jo kiyA ki janakakI kanyA sItA upayukta vadhU hogI, tAtkAlika janatAko bolacAlakI bhASA thii| graha kintu aneka mantriyoMne yaha kaha isa bAtakA tIbra, spaSTa hai ki isa udAra vibhAgane apane ahiMsAtmaka prativAda kiyA ki janaka aba ahiMsAke anuyAyI, dhArmika siddhAntako janatAmeM prakAzita karanekA nahIM rahe haiM, kyoMki vaha dUsare pakSa meM punaH cale gaye. sAdhana isa pracalita bhASAko banAyA hai| . haiN| antamaM yaha nirNaya huA ki dhArmika vibhi jaba hama upaniSad-kAlameM praveza karate haiM taba nnatAke hote huye bhI rAjanaitika tathA sainika dRSTi hama kuru pAMcAlIya yajJAtmaka kriyAkANDa aura. se yaha saMbaMdha vAMchanIya hai / yaha udAharaNa isa pUrvIya zrAryoMkI Atma vidyArUpI do viparIta, bAtako spaSTa karatA hai ki jabataka janakana pakSa . saMskRtiyoMke madhyabhe punaH saMgharSa dekhate haiN| upaniH parivartana nahIM kiyA thA taba taka ve udAra aAyoMmeM Sad sambandhI adhyAtmavAda vizeSakara vIra.kSatriyoM parigaNita kiye jAte the / yaha kahanA ayathArtha meM saMbaMdhita hai / kuru pA~cAla dezIya vidvAn ina nahIM hogA ki pUrvIya Arya loga, jo yajJa vidhike pUrvIya narezoMke darabAroM meM AtmavidyAke navInajJAna virodhI the tathA. jinake netA vIra kSatriya the, meM praveza nimitta pratIkSA karate hue dekhe jAte haiN| ahiMsA siddhAntameM vizvAsa karate the aura isase upaniSad-kAlIna jagata usa avasthAko batAtA hai ve jainiyoMke pUrvaja the / mahAvIrake samayakaM lagabhaga jaba ye donoM vibhAga eka nizcaya aura samajhautA: isa udAra vicAra dhArAne , bauddha dharmake saMsthApaka prAptikaM nimitta prayatna karate hue najara Ate haiN| zAkya muni gautamake rUpameM anya vIra kSatriya-dvArA, isa prakArakI samanvayAtmaka bhAvanAke dyotaka saMcAlita dUsarI vicAra praNAlIko apanemeM se rAjA janaka pratIta hote haiM aura pUrvIya Arya vi.. utpanna kiyA / gautama buddha zAkya vaMzIya haiM, unake dvAna yAjJavalkya saMbhavata: usa zakti ke pratAka haiM. jIvanameM zAkya vaMzakA saMbaMdha usa ikSvAku vaMzase : jisase samanvaya aura vyavasthA huI / purAtana yajJa lagAyA jAtA hai jisane prAcIna bhAratIya saMskRti vidhi pUNa rItise niSiddha kie jAneka sthAnoM ke nirmANameM mahatvapUrNa kArya kiyA thA / aura to kucha hIna sthiti vAlI saMskRtika rUpameM rakhI gaI. kyA, paurANika hindu dharma takameM kSatriya vIroMkI tathA Atma vidyAkA navIna jJAna spaSTarUpase ucca sevAyeM sammAnita huI haiM kyoMki ve usameM viSNu . mAnA gayA / isa prakArake samajhautemeM nizcayase avatArake rUpameM prazaMsita hue haiM jisake mandira : kaTTara aAya vargako vijaya thI, kintu aisA sama- banAye jAte haiM aura pUjA kI jAtI hai / yaha . jhautA udAra vidvAnoMko svIkRta nahIM huA hogA Azcarya kI bAta hai ki isa ahiMsA siddhAntakA :
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430. anekAnta [ jyeSTha, ASAda, vIra- nirvANa saM0 2466 unakI rucike anusAra bhojana karAyA gayA, kAraNa ve pakke zAkAhArI nahIM the / yaha bAteM hiMsA siddhAntakA mahatva tathA usakI prabalatAko spaSTatayA batAtI haiN| ye bAteM tAmila sAhitya meM bhI bhalI bhA~ti prativimbita hotI haiM, jaba ki jaina dakSiNakI ora gaye the aura unane tAmila sAhitya ke nirmANa meM bhAga liyA thaa| prAraMbhika jainiyoMne apane dharmake pracArakA kArya kiyA hogA, aura isaliye ve deza ke AdamanivAsiyoM ke sAtha niHsaMkoca bhAva se mile hoNge| AdimanivAsiyoM ke sAtha unakI maitrIse yaha bAta bhI pragaTa hotI hai / upadeza ve kSatriyavIra dete the jo dhanuSa bANa lekara bhramaNa karate the aura jinakA sagrAma saMbaMdhI kAryoM se vizeSa saMbaMdha rahA karatA thA / yaha viSaya ajJAta hai ki unakA ahiMsA se saMbaMdha kaise huA, kintu yaha bAta sandeha rahita hai ki ve loga ahiMsA-siddhAnta ke saMsthApaka the / ye kSatriya netA jahA~ kahIM jAte the apane sAtha mUla ahiMsA dharmako le jAte the, pazu-balike viruddha pracAra karate the tathA zAkAhArako pracalita karate the / ina bAtoM ko bhAratIya itihAsa ke pratyeka adhyetA ko svIkAra karanA cAhiye | yaha bAta bhavabhUtike nATaka, uttara rAma caritra meM bAlmiIki Azramake eka dRzya meM varNita hai| janaka aura baziSTha atithi ke rUpameM Azrama pahu~cate haiN| jaba janakakA atithi satkAra kiyA jAtA hai taba unheM zuddha zAkAhAra karAyA jAtA hai, Azrama svaccha aura pavitra kiyA jAtA hai kintu jaba Azrama meM vaziSTha Ate haiM taba eka moTA govatsa mArA jAtA hai / AzramakA eka vidyArthI vyaMgyake rUpameM apane sAthI se pUchatA hai ki, kyA koI vyAghra Azrama meM zrAyA thA / dUsarA chAtra vaziSThakA apamAna pUrNa zabdoM meM ullekha karaneke kAraNa use bhalA burA kahatA hai| prathama vidyArthI kSamA mA~gatA huA apanI bAtakA isa prakAra spaSTIkaraNa karatA hai ki mujhe aisA anumAna karanA par3A ki Azrama meM koI vyAghra jaisA mAMsAhArI jAnavara avazya bhAyA hogA, kAraNa eka moTA tAjA govatsa gAyaba ho gayA hai / isa para vaha vidyArthI yaha spaSTa karatA hai ki rAjaRRSi to pakke zAkAhArI haiM ataH unakA usI prakAra satkAra honA cAhiye thA kintu vaziSThako jina dezavAsiyoM ke viruddha Arya logoMko saMgrAma karanA par3A thA, ve dasyU kahe jAte the / yadyapi anyatra unakA niMdApUrNa zabdoM meM varNana kiyA gayA hai, kintu unakA jaina sAhitya meM kucha sammAna ke sAtha varNana hai / isakA eka udAharaNa yaha hai ki vAlmIki rAmAyaNa meM jo baMdara aura rAkSasake rUpameM alaMkRta kie gae haiM, ve jaina rAmAyaNameM vidyAdhara batAe gae haiN| jainasAhitya se yaha bAta bhI spaSTa hotI hai ki Arya vaMzIya vIra kSatriya vidyAdharoMke yahA~ kI rAjakumAriyoM ke sAtha svataMtratApUrvaka vivAha karate the / isa prakAra kI vaivAhika maitrI bahuta karake rAjanaitika evaM yauddhika kAraNoMse kI jAtI thI / isane ahiMsA siddhAnta ko deza ke mUla nivAsiyoMmeM pracArita karanekA dvAra khola diyA hogaa| uttarase tAmila dezakI ora prasthAna karane evaM vahA~ ahiMsA para sthita apanI saMskRtikA pracAra karane meM isa prakAra ke kAraNakI kalpanA karanI par3I hogii| kaTTara (vaidika) AyakA
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAmila bhASAkA jaina sAhitya varSa 3, kiraNa -] saMpradAya tAmIla deza ke maidAna meM bahuta vilamba se AyA hogA, kAraNa yaha bAta hindudharmake pazcAt kAlavartI uma punaruddhArasaM pUrNatayA spaSTa hotI hai, jisane dakSiNa meM jainiyoM kI prabhutAko girAyA / sAdhAraNatayA yaha kalpanA kI jAtI hai ki, candragupta maurya ke guru bhadrabAhu ke samaya meM jainiyoMne dakSiNa bhAratakI aura gamana kiyA thA aura uttara bhArata meM dvAdaza varSIya bhayaMkara duSkAla Ane para bhadrabAhu saMparNa jaina saMghako dakSiNakI ora le gae the aura unakA anusaraNa unake ziSya candraguptane kiyA thA evaM apanA rAjyAsana apane putrako pradAna kiyA thA / ve kucha samaya taka maisUra prAMta meM Thahare | bhadrabAhu aura caMdraguptane zravaNabelagolA ke * caMdragiri parvata para prANa tyAga kiyA tathA zeSa loga tAmila dezakI ora cale ge| ina bAtoM ko paurvAtya vidvAn spaSTatayA svIkAra karate haiM, kintu jaisA maiMne anyatra kahA hai, yaha jainiyoMkA dakSiNakI ora prathama prasthAna nahIM samajhanA cAhiye / yahI bAta tarka saMgata pratIta hotI hai ki, dakSiNa kI ora isa AzA me gamana huA hogA ki sahasroM sAdhuoM ko, baMdhutva bhAvapUrNa jAti ke dvArA hArdika svAgata... prApta hogA | khAravela ke hAthIgupha' vAle zilAlekha meM yaha bAta spaSTa hotI hai ki samrAT khAravelakaM rAjyAbhiSeka ke samaya pAMDya narezane kaI jahAja bharakara upahAra bhaz2e the / khAravela pramukha jainasamrATa the aura pAMDya nareza usI dhamaka anuyAyI the; ye bAteM tAmila sAhitya ke zilAlekha se spaSTa hotI haiN| tAmila graMtha 'nAlidiyara" ke sambandha meM yaha kahA jAtA hai ki, uttara meM duSkAlake kAraNa sahasra jaina sAdhu pAMDyadezameM Ae the, vahA~ .431 Thahare the tathA apane dezako vApisa jAnA cAhate the, unakA yaha vApisa jAnA pA~Dya narezako iSTa nahIM thA / ataH una sabane samudAya rUpase eka rAtri ko pAMDya narezakI rAjadhAnIko chor3a diyA / pratyekane eka2 tAr3a patra para eka 2 padya likhA thA aura usako vahA~ hI chor3a diyA thA / ina padyake samudAya se "nAlidiyara' nAmaka graMtha banA hai / yaha paramparA kathana dakSiNa ke jaina tathA zrajainoMko mAnya hai / isase isa bAtakA bhI samarthana hotA hai ki tAmila dezameM bhadrabAhuke jAnese pUrva jaina nareza the / aba svabhAvataH yaha prazna utpanna hotA hai ki, vaha kaunasA nizcita kAla thA jaba jaina loga tAmila dezakI ora gae ? tathA aisA kyoM huA ? parantu hamAre prayojanake lie itanA hI paryApta hai yadi hama yaha sthira karane meM samartha hote haiM ki, IsA se 400 varSa pUrva se bhI pahale dakSiNa meM jainadharma kA praveza honA cAhiye / yaha vicAra tAmila vidvAnoMkI vidvattApUrNa zodha se prApta pariNAmoMke anurUpa hai / zrI zivarAja pille "Adima tAmiloMke itihAsa" meM Adi tAmilavAsiyoMke sambandha meM likhane haiM 'jaisA ki maiM anyatra batA cukA hU~, AyeM logoM ke saMparka meM Ane ke pUrva drAver3a loga vizeSakara bhautika sabhyatA nirmANa karane, vaiyaktika evaM sAmAjika jIvanakI aneka suvidhAoM ko prApta karanemeM lage hue the, isalie svabhAvataH unakI jIvaniyoMne bhautika raMga svIkAra kiyA aura ve usa rUpa meM tatkAlIna sAhitya meM prativimbita huI dhArmika bhAvanA usa samaya avidyamAna thI aura vaha unameM poche utpanna huI thii| saba bAtoM evaM
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanekAnta ra [jyeSTha, ASAr3ha, vIra-nirvANa saM02466 paraMparA kathanoM para vicAra karanese vidita hotA hai UhApohake pazcAt isa prakAra likhate haiMki jaba Arya logoMkA prathama praveza prArambha huA, isa bhAMti aneka sAra garbhita kAraNoMse koI taba usameM prathama samUha jaina aura bauddha logoMkA bhI vicArazIla vidvAna saMgama viSayaka paraMparA pratIta hotA hai / tAmila bhUmimeM kisI parimANameM kathanako pUrNatayA pramANa evaM gaMbhIra aitihAsika mI pratidvaMdvitAke lie brAhmaNadharmako na pAkara ina vicArake ayogya maangaa| vaha to paurANikatA avaidika saMpradAyoMko bahudhA naitika evaM sAhi- evaM usa yugameM utpanna tatkAlIna manovRttiyoMko tyika racanAoMke nirmANa-dvArA apaneko saMtuSTa adhyayana karane ke lie eka adhyAya peza kregaa| karanA par3A / tAmilavAsI bhI isa bhAvanAse yadyapi vaha tAmila itihAsakI bAhya ghaTanAoMko prabhAvita pratIta hote haiM aura isase unakI rASTrI- pramANita karanemeM asamartha hai, tathApi vaha paraMparA yatAkI ora utmukhatA huI / aura isa prakAra rASTroyajJAna ke pratiniyata samayakI khAsa ghaTanA dUsarA kAla bhAva aura pariNAmameM sAhityika rahA hone ke kAraNa ciMtanIya hai / mujhe adhika sandeha hai jisake paricAyaka kurala, tola kAppiyama, Adi ki kahIM AThavIM sadIkA paramparA kathana jainiyoMke tAtkAlika grantha haiM / hindu loga sabake antameM pUrvavartI saMgama AndolanakI halkI punarAvRtti to zrAe aura unake Anese rASTrIya jAgatikA nUtana nahIM hai| hamAre pAsa isa bAta ke pramANa haiM ki dvAra khulA, jisa ora drAvir3oMkA usa vaktase pUrNa vajranaMdI saMgamake saMsthApanake liye madurA gaye the, jIvana aura jJAna prabhAhita huA / hama tIna ve jaina vaiyAkaraNa aura vidvAna the / ve chaTI zatAsaMgamoMkA ullekha kie binA tAmila sAhityake bdike karnATaka prAMtIya saMskRta vaiyAkaraNa, jainendra sambandhameM kucha bhI nahIM kaha sakate / tAmila vyAkaraNake racayitA aura saMskRta vyAkaraNake sAhitya khAsakara pichalA una tIna saMgamotrayI ATha prAmANika racanAkAroM meM devanaMdi pUjyapAdake yA 'ekeDemIz2a' (Academies) kA ullekha karatA anyatama ziSya the / yathArthameM vaha saMgam apane dharma hai, jinakI adhInatAmeM tAmila sAhityakA pracArameM saMlagna jaina sAdhuoM aura vidvAnoMka mahAsadbhava huA hai| saMgamkI bahutasI kathA to vidyAlayake sivAya anya nahIM ho sktaa| isa paurANikatAmeM chupI huI hai / purAtana saMgama sAhitya Andolanane tAmila dezameM saMgamke vicArako ke nAmase mAne jAne vAle aSTa saMgrahoM, daza kavi- pahilI bAra utpanna kiyA hogA / yaha adhika tAoM Adi granthoMmeM saMgama-sAhityakA ullekha saMbhava hai ki sAtavIM sadI meM jainiyoMkA nirdayatA nahIM hai| Adhunika pazcimAtya vidvAnoMkA yaha pUrvaka saMhAra karane ke anantara vaidika hindu samAja pariNAma nikAlanA ThIka hai ki saMpUrNa paraMparA ne apane gharako vyavasthita karanemeM prayatna kiyA kathana mithyoM hai aura vaha kisI uvara mastiSkakI hogA aura saMgamoMke sthApanArtha ke dharma guruoMke upaja hai / zrI zivarAna pille,jinakA Upara ullekha sAthameM saMlagna huye hoMge tAki ve apane sAhityakI phiyA jA cukA hai, saMgama paraMparAke viSayameM paryApta prAmANikatA aura mahattAko bar3hAye / yaha pUrvaka
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 8-8 ] jainadharma guruoM kA saMgama thA, jisane bahuta karake usa namUneke anusAra vaidika pakSako gha apane sAhi dipaka saMgamakI kathA kalpita karane kA mArga dikhAyA / saMgam zabda se prAcIna tAmila vAsiyoMkA aparicita honA hI usakI bAdakI utpattiko batAtA hai / usake uttejaka kAraNa saMgama nAmadhArI sAhitya para lakSita vicArako lAdanekA prayatna eka prakAra se jvalaMta aura mithyA viSamatApUrNa hai / (?)" isameM maiM jisa bAta ko jor3anA cAhatA hU~ vaha haidrAvir3a saMghakA Astitva jise dUsare zabdoM meM mUla saMgha bhI kahate haiM aura jo IsAse 100 varSa pUrva usa dakSiNa pATaliputra meM thA / jo kuDelora ahAteko vartamAna tiruppAppu liyUra samajhA jAtA hai / isa drAvir3a saMgha ke adhinAyaka mahAna jainA cArya zrI kuMdakuMda the, jo sampUrNa bhAratavarSa ke dvArA atyanta pUjya mAne jAte haiM vajranandi dvArA tAmila tAmila bhASAkA jaina sAhitya tAmila saMgama ke punaruddhAra kA prayatna zrI kuMdakuMdAcArya se saMbaMdhita Adi mUlasaMghakI avanatiko batAtA hai / yaha bAta una zodha khoja ke vidyArthiyoMkI sUcanArtha likhI jAtI hai, jinakI tAmila dezIya niyoM ke prabhAva-viSayaka itihAsa meM vizeSa ruci ho / isa prasaMga meM dUsarI manoraMjaka tathA ullekhanIya bAta prAkRta bhASA aura usakI saba dezoM meM pracAra kI hai| agastya kRta mahAna vyAkaraNa zAstra kA avaziSTa aMza samajhe jAne vAle sUtroM ke saMgraha "meM uttara prAMtakI bhASAoM - saMskRta bhASAoM para eka adhyAya hai / usameM saMskRta aura apabhraMza bhASAkA ullekha karane ke anantara saba dezoMmeM pracalita pAhatam nAmakI bhASAkA varNana hai / hameM pahale uttara ke vicArazIla netAoMse vizeSa rIti 433 se saMbaMdha rakhane vAlI prAkRta bhASA ke ullekha karane kA avasara milA thA / tAmila vyAkaraNa meM usa pradezakI pracalita bhASA ke rUpameM isakA ullekha honA vizeSa mahatva kI bAta hai / kAraNa isase prAkRta sAhityakA Adi praveza evaM tAmila deza meM prAkRta bhASA logoMke gamanakA jJAna hotA hai| isase saMbaMdhita eka bAta aura hai ki kucha saMgama saMgrahoM se nAmAMkita graMthoM meM 'vAda vikaru'ttala' yA sallekhanAkA varNana pAyA jAtA hai / isa 'vAdaviruttala' kA kucha rAjAoMne pAlana kiyA thA aura jinakA anukaraNa unake mitroMne kiyA thA / jainiyoMse saMbaMdhita eka pradhAna dhArmika kriyA ko sallekhanA kahate haiM / jaba koI vyakti roga yA kaSTa se pIr3ita hai aura vaha yaha jAnatA hai, ki mRtyu samIpa hai aura zarIrako auSadhi denemeM kAla vyaya karanA vyartha hai, taba vaha apane avaziSTa jIvanako dhyAna tathA prArthanAmeM vyatIta karanekA nizcaya karatA hai vaha maraNa paryanta AhAra evaM auSadhi svIkAra nahIM karatA / isa kriyAko 'sallekhanA ' kahate haiM / sabase prAcIna tAmila saMgrahoMmeM isakA ullekha pAyA jAtA hai / vahA~ ise 'vAdavikarutala ' ke nAmase kahA hai / isakA mahatva yadyapi bilkula spaSTa hai kintu isa zabda ke udbhava ke viSaya meM tanika sandeha hai / jainiyoMne tAmila bhASA meM jisa sAhityakA nirmANa kiyA aura jisake sAtha hamArA sAkSAt sambandha hai usakA ullekha na karate hue bhI, ye saba bAteM milakara hameM balAt yaha vizvAsa karane ke liye pravRtta karatI haiM ki, upalabdha prAcInatama tAmila sAhitya meM bhI jainiyoM ke prabhAva sUcaka cinha pAye jAte haiM / kramazaH jaina eNTokkerI meM prakAzita aMgrejI lekhakA anuvAda |
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAgamoMmeM samaya - gaNanA [ lekhaka - zrI agaracanda nAhaTA ] nAgama bhAratIya prAcIna saMskRti, sAhitya aura itihAsa ke bhaMDAra haiM / dArzanika aura sAhityika donoM vidvAnoMke liye unameM bahuta kucha mananIya evaM gaveSaNIya sAmagrI bharI par3I hai| para duHkhakI bAta ki bhAratIya jainetara vidvAnoMne ina jainAgamoMkI ora bilkula dhyAna nahIM diyA / hA~ pAzcAtya vidvAnoMmeM se DAkTara harmana jaikobI Adi kucha vidvAnoMne unakA vaidika evaM bauddha sAhitya ke sAtha tulanAtmaka adhyayana z2arUra kiyA hai aura usake phalasvarUpa aneka navIna tathya sAhityapremI saMsArake sanmukha lekhoM tathA granthoMke rUpaneM prakaTa kiye haiM / idhara kucha varSoMse hamane kaI jainAgamakA sAhityika dRSTikoNa se adhyayana kiyA, unakI sirpha sAhityaka hI nahIM balki vividha dRSTiyoM se bahumUlya pAyA / pratyeka viSayake vidyArthiyoMko unameM kucha na kucha navIna aura tattha pUrNa sAmagrI mila sakatI hai / unameM kaI viSaya to hameM tulanAtmaka dRSTise bahuta hI mahatvapUrNa pratIta hue, ataH unako sAhitya saMsAra ke samakSa rakhate hue vidvAnoMkA dhyAna usa ora AkarSita karanA hameM paramAvazyaka mAlUma hotA hai| isa dRSTise, prastuta lekhameM, 'samayagaNanA' kA jaisA rUpa jainAgamoM meM prApta hotA hai use pAThakoMke sanmukha rakhA jAtA hai| jainadarzana meM kAladravyakA sabase 'sUkSma aMza 'samaya' hai / samayakI jaisI sUkSmatA jainAgamoMmeM batalAI gaI hai vaisI kisI bhI darzana meM nahIM pAI jaatii| isa sUkSmatA kA kucha AbhAsa udAharaNa dvArA isa prakAra vyakta kiyA gayA hai: -- prazna - zakti sampanna, svastha aura yuvAvasthA vAlA Latest lar3akA eka bATIka paTTasAr3I - vastrakA eka hAtha pramANa Tukar3A bahuta zIghratAse eka hI jhaTake se phAr3a DAle to isa kriyAmeM jitanA kAla lagatA hai kyA vahI samayakA pramANa hai ?' uttara -- 'nahIM, utane kAlako samaya nahIM kaha sakate, kyoMki saMkhyAt tantunoM ke ikaTThe hone para vaha vastra banA hai, ataH jaba taka usakA pahalA tantu chinna nahIM hogA taba taka dUsarA tantu chinna nahIM hotA / pahalA tantu eka kAla meM TUTatA hai, dUsarA tantu dUsare kAla meM, isa liye usa saMkhyeya tantuyoMko tor3anekI kriyA vAlA kAla samaya saMjJaka nahIM kahA jA sakatA / '. prazna - 'jitane samaya meM vaha yuvA pasATikA ke pahale tantuko tor3atA hai kyA utanA kAla samaya-saMjJaka hotA hai ?' uttara- 'nahIM, kyoMki paTTasATikA eka tantu saMkhyAta sUkSma romoMke ekatrita hone para banatA hai, ataH tantukA pahalA - UparakA rUA~ jaba taka nahIM TUTatA taba taka nIce vAlA dUsarA rUA~ nahIM TUTa sakatA / " prazna - 'taba kyA jitane kAla meM vaha yuvA paTTasATikA ke prathama tantuke prathama royeMko tor3atA hai utanA kAla samaya saMjJaka ho sakatA hai ?'
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa :, kiraNa ..].... jainAgamami samaya-gaNanA 'uttara-'nahIM ,kyoMki ananta paramANu-saMghAtoMke ekatrita 11 2 pakSoMkA 1 mAsa hone para vaha royA~ banatA hai| ataH royeMkA prathama 12 2 mAsoMkI 1 Rtu paramANu-saMghAta jaba taka nahIM TUTatA taba taka nIce 13 3 RtuoMkA 1 ayana kA saMghAta nahIM TUTa sktaa| UparakA saMghAta eka 14 2 ayanoMkA 1 varSa kAla meM TUTatA hai, nIce kA saMghAta usase bhinna dUsare 15 5 varSoMkA 1 yuga kAla meM / isa liye eka royeM ke TUTanekI kriyAvAlA 16 20 yugoMkI 1 zatAbdI kAla bhI samaya sajJaka nahIM ho sktaa|' 17 10 zatAbdiyoM kA eka haz2Ara varSa __arthAt eka royeM ke TUTanemeM jitanA samaya lagatA 18 100 haz2Ara varSoMkA 1 lakSa varSa hai usase bhI atyanta sUkSmatara kAlako 'samaya' kahate haiM / 16 84 lakSa varSoMkA 1 pUrvIga jainadarzanameM manuSya aA~kha bandakara kholatA hai yA palakeM 20 84 lakSa pUrvIgoMkA 1 pUrva mAratA hai, isa kriyAmeM lagane vAle kAla meM asaMkhyAta (70560000000000 varSa) samayakA bIta jAnA batalAyA gayA hai| 21 84 lakSa pUrvokA 1 truTitA~ga . uparyukta udAharaNase pAThakoMko jainadarzanake samayakI 22 84 lakSa truTitAMgoMkA 1 truTita sUkSmatAkA kucha aAbhAsa avazya mila sakatA hai / ye 23 84 lakSa truTitoMkA 1 aDDAMga dRSTAnta kevala viSayako bodhagamya karane ke liye hI diye 24 84 lakSa aDaDAgAMkA 1ar3ar3a gaye haiM / samayakA vAstavika svarUpa to kalpanAtIta hai| 25 84 lakSa aDar3oMkA 1 avavA~ga aba samayake adhika kAlakI gaNanAko saMkSepase batalAyA 26 84 lakSa avavAgoMkA 1avava jAtA hai| 27 84 lakSa avavoMkA 1 huhukAMga 1 nirvibhAjya kAla rUpa 1 samaya 28 84 lakSa huhukA~goMkA 2 asaMkhyAta samayoMkI 1 zrAvalikA 26 84 lakSa huhukoNkaa| 1 utpalA~ga 3 saMkhyeya zrAvalikoMkA 1 uzvAsa (svastha yuvAkA) 30 84 lakSa utpalA~goMkA 5 utpala 4 saMkhyeya zrAvalikoMkA 1 nizvAsa (,) 31 84 lakSa utpaloMkA 1padmA~ga 5 uzvAsa yukta nizvAsakA 1prANa 32 84 lakSa padmA~goMkA 1 padma 6 sAta prANoMkA 1 stoka 33 84 lakSa padmoMkA 1 nalitA~ga 7 sAta stokoMkA .. 1 lava 34 84 lakSa nalitA~goMkA 1 nalita 8 77 lavoMkA . 35 84 lakSa nalitoMkA 1 arthaniparA~ga (isa prakAra 3773 zvAsocchnasokA eka muhUrta- 36 84 lakSa artharniparAMgoMkA 1 arthanipUra 2 ghar3I 48 miniTa-hotA hai) 37 84 lakSa arthaniparoMkA 1 ayutAMga 6 30 muhUtoMkA 1 ahorAtra (dina) 38 84 lakSa ayutAMgoMkA .. 1 ayuta 10 15 dinoMkA 1 pakSa 36 84 lakSa ayutoMkA 1 nayutAMga
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta ... jyeSTha, pASAda, vIra nirvANa saM02466 40 84 lakSa nayutA~goMkA 1 nayuta lambAI-caur3AI evaM U~cAI vAlI dhAnya bharanekI pAlI' 41 84 lakSa nayutoMkA 1 prayutAMga . ke samAna golAkAra aise eka kue~kI kalpanA kI jAya, 42 84 lakSa prayutA~goMkA 1 prayuta .. jisakI gola paridhikA nApa tIna yojanase kucha adhika 43 84 lakSa prayutoMkA 1 calikAMga hotA hai / usameM, sira mur3Ane ke bAda eka dina ke do 44 84 lakSa cUlikA~goMkI 1 cUlikA .. dina ke yAvat sAta ahorAtri taka ke bar3he hue kezoM ke 45 84 lakSa calikAaoMkI 1 zIrSaprahelikAMga Tukar3oMko Upara taka dabA dabA kara isa prakAra bharA 46 84 lakSa zIrSaprahelikAgoMkI 1 zIrSaprahelikA jAya ki unako na agni jalA sake, na vAyu ur3A sake ___ aMkomeM 756263253073010241157673 aura na ve sar3e yA galeM--unakA kisI prakAra vinAza 66675666406218666848080 183266 inake na ho sake / kue~ ko aisA bhara dene ke bAda prati samaya Age 140 zUnya arthAt isa 164 aMka vAlI saMkhyA eka eka keza-khaMDako nikAlA jAya / jitane samaya meM ko zIrSa prahelikA kahate haiM / saMkhyAkA vyavahAra yahIM vaha golAkAra kuA~ khAlI ho jAya--usameM eka bhI. taka hai / aba isase adhika saMkhyA vAle (asaMkhyAta kezakA aMza na bace-utane samayako vyavahArika varSoM vAle ) palyopama aura sAgaropamakA svarUpa dRSTAntoM uddhArapalyopama kahate haiM / ......... .. se batalAyA jAtA hai| aise dasa koDAkor3I vyavahArika uddhAra palyopamakA aupamika kAla pramANa do prakArakA hotA hai- eka vyavahArika uddhAra sAgaropama hotA hai / isa palyopama evaM sAgaropama / palpopama tIna prakArakA hotA kalpanAse kevala kAla pramANakI prarUpaNAkI jAtI hai / hai-1 uddhAra palyopama, 2 addhApalyoSama, 3. kSetra 2 sUkSma uddhAra palyopamaH-usa uparyukta kue~ko palyopama ! uddhAra palyopama do prakAra kA hotA hai-- ekase sAta dina taka ke bar3he hue kezoMke asakhya Tukar3e . 1 sUkSma uddhArapalyopama, 2 vyavahArika plyopm| karake unase use upayukta vidhise bharakara prati samaya 1 vyavahArika uddhAra palyopama--eka yojanakI eka eka kezakhaMDa yadi nikAlA jAya, to isa prakAra + jambUdvIpa prajJapti meM yojanakA pramANa isa prakAra nikAle jAne ke bAda jaba ku~yA sarvathA khAlI ho jAya, batalAyA gayA hai-- .. manuSyoMkA bAjAra, unake pATha bAjAmoMkI eka lIkha, pudgala dravyakA sUcamAtisUcama anza paramANu kaha. phira kramase. pATha guNita yukA, yavamadhya, ( utpedha ) lAtA hai, ananta sUdhama paramANugoMkA eka vyavahAra para- aMgula-6 ( utsedha ) aMguloMkA eka pAu bAraha mANu / ananta vyAvahArika paramANuoMkA eka uSNa aMguloMkA eka baita, caubIsa aMguloMkA eka hAtha, zreNiyA isa prakAra kramazaH pATha pATha guNA vaddhitaH- ar3atAlIsa aMguloMkI eka kukSI, chiyAnave aMguloMkA zaM'tazreNiyA, urdhareNu trasareNu,sthareNu, devaguru uttarakuruke eka ata yA. daMDa, dhanuSya, yugga, mUsala, nAlikA yugaliyoMkA. bAlAgra, harivarSaramyaka varSake yugaliyoMkA arthAta cAra hAthoMkA 1 dhanuSya, do hajAra dhanuSyoMkA bAlAgra, hemakya airaNavayake manu yoMkA bAlAna pUrNa eka gAu ( vartamAna kosa 2 mAila) cAra gAu kA eka mahAvidehakSetrake manuSyoMkA bAlAna: bharata airAvata kSetrake yojana hotA hai|
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 8-1] jainAgamoMmeM samaya-gaNanA utane kAlakA eka sUkSma uddhAra palyopama hotA hai| prati samaya apaharaNa karate hue jitanA samaya lage use 3 vyavahAra zraddhApalyopamaH-uparokta kue~ko sUkSma kSetra palyopama kahate haiM / vyavahArika uddhArake uparyukta vidhise bharakara dabe hue daza kroDAkor3I palyopamakA eka sAgaropama hotA hai| kezakhaNDoMmeM eka eka kezako sau sau varSoM bAda nikAle palyopamake 6 bhedoMke anusAra sAgaropamake bhI 6 bheda jAne para jaba kuMzrA khAlI ho jAya taba utane samayako ho sakate haiM / aise daza kror3A phor3I sUkSma addhA sAgarovyavahArika zraddhApalyopama kahate haiN| . pamoMkI 1 utsapiNI yA 1 avasarpiNI hotI hai / ina 4 sUkSma zraddhApalyopamaH-pUrvokta kue~ ko 1 donoMko milAne se arthAt 20 koDAkor3I sAgaropamakA dinase 7 dina ke bar3he hue kezoMke asaMkhya Tukar3e karake eka kAla cakra hotA hai / isase adhika samayako anaMta parvavat vidhise dabA kara bhara diyA jAya aura phira sau kAla kahate haiM / sau varSa anantara eka eka kezakhaMDa nikAlA jaay| isa prakAra jainAgamoMmeM varNita samayagaNanAkA jitane kAlameM vaha kuzrA khAlI ho jAya, utane kAla saMkSepase nirupaNa kiyA gayA hai / yaha nirupaNa anuyogadvAra ko sUkSma addhApalyopama kahate haiN| sUtra evaM jambUdvIpaprajJapti ke AdhArase likhA gayA hai| ___ 5 vyavahAra kSetra palyopama-vyavahAra uddhAra jo ki mUla evaM sapAMga graMtha mAne jAte haiM jyotiSa-karaMDa palyopamake kezayoMne jitane aAkAza pradezako sparza payannA aura anya bAda ke granthoM meM isa nirupaNase kucha kiyA hai, utane AkAza pradezoMmeMse eka ekako prati tAratamya bhI pAyA jAtA hai, para lekha vistArake bhayase samayameM apaharaNa karane meM jitanA kAla lage use vyava- usakI AlocanA yahA~ nahIM kI gaI / vizeSa jAnaneke hArika kSetra palyopama kahate haiM (AkAzake pradeza keza- icchuka jijJAsuoMko 'lokaprakAza' evaM arhatadarzanakhaNDoMse bhI adhika sUkSma haiN| dIpikAdi grantha dekhane cAhiye / jainAgamoMmeM varNita 6 sUkSmakSetrapalyopamaH-sUkSma uddhAra palyopamake samaya gaNanAkI bauddha evaM vaidika prAcIna sAhityase keza khaNDoMse jitane AkAza pradezoMkA sparza huzrA ho tulanA karanA Avazyaka hai| AzA hai sAhityapremI aura jinakA sparza na bhI huA ho,unameMse pratyeka pradezase isa ora prayatnazIla hoMge /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ yati samAja [ lekhaka-zrI agaracanda nAhaTA] nAgamoM evaM koSagranthoMmeM yati, sAdhu, muni, pAlana karanA 'asidhAra para calane ke samAna ho' - nirgrantha, anagAra aura vAcaMyama Adi zabda kaThina batalAyA gayA hai / kahIM kahIM 'loheke cane ekArthabodhaka mAne gaye haiM * arthAt yati sAdhukA cabAne' kA dRSTAnta bhI diyA gayA hai, aura vAstahI paryAyavAcI zabda hai, para Aja kala ina donoM vameM hai bhI aisA hii| jainadharma nivRtti pradhAna hai,aura zabdoMke arthameM rAta aura dinakA antara hai / isa manuSya-prakRtikA jhukAva pravRttimArgakI ora kA kAraNa yaha hai ki jina jina vyaktiyoM ke liye adhika hai-paudgalika sukhoMkI ora manuSyakA ina donoM zabdoMkA prayoga hotA hai, unake AcAra- eka svAbhAvika AkarSaNa-sA hai / sutarAM jaina sA. vicArameM bahuta vyavadhAna ho gayA hai / jo yati dhvAcAroM ke sAtha manuSya-prakRtikA saMgharSa avazyazabda kisI samaya sAdhuke samAna hI AdaraNIya mbhAvI hai| isa saMgharSa meM jo vijayI hotA hai, vahI thA, Aja use suna kara kAla-prabhAvase kucha aura saccA sAdhu kahalAtA hai / samaya aura paristhiti hI bhAva utpanna hote haiN| zabdoMke arthameM bhI samaya bahuta zaktizAlI hote haiM; unakA sAmanA karanA ke prabhAvase kitanA parivartana ho jAtA hai, isakA Ter3hI khIra hai| inake prabhAvako apane Upara na yaha jvalanta udAharaNa hai| lagane denA bar3e bhArI puruSArthakA kArya hai / ataH jainadharmameM sAdhuoMke AcAra bar3e hI kaThora isa prayatnameM bahutase vyakti viphala-manoratha hI aura duzcaraNIya haiM / ataeva unakA yathArIti najara Ate haiM / vicalita na hokara, moracA bA~dha * atha mumukSuH zramaNo yatiH // 7 // vAcayaMmo kara DaTe rahane vAle vIra birale hI mileMge / bhagavratI sAdhuranagAra RSimuniH, nimrantho bhikssuH| yatate / vAn mahAvIrane yahI samajha kara kaThinase kaThina mokSAyeti yatiH (mokSameM yatna karane vAlA yati hai)| AcAra-vicArako pradhAnatA dI hai| manuSya prakRti jitanI mAtrAmeM ArAmatalaba hai, utanI hI mAtrAmeM yataM yamanamastyasya yatI ( niyamana, niyaMtraNa rakhane vAlA yati hai|) kaThoratA rakhe binA patana hote dera nahIM lagatI / --abhidhAnacintAmaNi / AcAra jitane kaThora hoMge, patanameM bhI utanI ___ jai (pu0 ) yati, sAdhu, jitendriya saMnyAsI derI aura kaThinatA hogii| yaha bAta avazya hai ki (aupapAtika, supArzva, pAiprasa imahaNNavo bhA0 2 utthAnameM jitanA samaya lagatA hai, patanameM usase kahIM kama samaya lagatA hai phira bhI eka pair3Ise gire pR0 427)
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 8-6] yati-samAja hue manuSya aura pacAsa pair3Ise gire hue manuSyameM bauddha aura vaiSNavoMkI bhAMti avasthA hue binA samayakA antara avazya rhegaa| nahIM rhtii| para yaha bhI to mAnanA hI par3egA ki aba sAdhvAcArakI zithilatAke kAraNoM evaM paristhitine jaina muniyoM ke prAcAroMmeM bhI bahuta itihAsakI kucha AlocanA kI jAtI hai, jisase kucha zithilatA praviSTa kraadii| usI zithilatAkA vartamAna yati-samAja apane Adarzase itanA dUra carama zikAra hamArA vartamAna yati-samAja hai| kyoM aura kaise ho gayA? isakA sahaja spaSTIkaraNa isa paristhitike utpanna honemeM manuSya prakRti ho jAyagA; sAtha hI bahutasI navIna jJAtavya bAteM ke alAvA aura bhI kaI kAraNa haiM jaise (1) pAThakoMko jAnaneko mileNgii| bArahavarSIya duSkAla, (2) rAjya viplava, (3) abhagavAna mahAvIrane bhagavAna pArzvanAthake nya dharmoM kA prabhAva, (4) niraMkuzatA, (5) samayakI anuyAiyoMkI jo dazA kevala do sau hI varSoM meM anukUlatA, (6) zarIra-gaThana aura (7) saMgaThanaho gaI thI, use apanI A~khoM dekhA thA / ataH zakti kI kamI ityAdi / unhoMne una niyamoMmeM kAphI saMzodhana kara aise prakRtike niyamAnusAra patana ekAeka na hokara kaThina niyama banAye ki jinake liye medhAvI kramazaH huA karatA hai / hama apane carmacakSu aura zramaNakezI jaise bahuzrutako bhI bhagavAna gautamase sthUlabuddhise usa kramazaH honevAle patanakI kalpanA unakA spaSTIkaraNa karAnA par3A hai| sUtrakAroM ne bhI nahIM kara sakate, para paristhiti to apanA use samayakI AvazyakatA batalAI aura kahA ki kAma kiye hI jAtI hai| jaba vaha parivartana bodhaprabhu mahAvIrase pahaleke vyakti RjuprAjJa the aura gamya hotA hai, tabhI hameM usakA sahasA bhAna hotA mahAvIra-zAsana kAlake vyaktiyoM kA mAnasa usase hai-"are ! thor3e samaya pahale hI kyA thA aura badala kara vakra jar3akI ora agrasara ho rahA thA / aba kyA ho gayA ? aura hamAre dekhate dekhate do sau varSoM ke bhItara paristhitine kitanA viSama hI ?" yahI bAta hamAre sAdhuoM kI zithilatAke parivartana kara DAlA, isakA yaha spaSTa pramANa hai| bAremeM lAgU hotI hai| bAraha varSake duSkAla Adi mahAvIrane vastra paridhAnakI apekSA acelakatvako kAraNoMne unake AcArako itanA zithila banA adhika mahatva diyA, aura isI prakAra anya kaI diyA ki vaha kramazaH bar3hate bar3hate caityavAsake rUpa niyamoMko bhI adhika kaThora rUpa diyaa| meM pariNata ho gyaa| caityavAsako utpattikA samaya bhagavAna mahAvIrakI hI dUradarzitAkA yaha pichale vidvAnoMne vIrasaMvat 882 meM batalAyA hai, suphala hai ki Aja bhI jaina sAdhu saMsArake kisI para vAstava meM vaha samaya prArambhakA na hokara madhya bhI dharmake sAdhuoMse adhika sAtvika aura kaThora kAlakA hai * / jaisA ki Upara kahA gayA hai ki niyamoM-AcAroMko pAlana karane vAle haiM / anyathA parivartana bodhagamya hue binA hamArI samajhameM nahIM ke uttarAdhyayana sUtra "kezI-gautama-adhyayana" purAtatvavid zrI kalyANavijayajIne bhI prabhAkalpasUtra vaka caritra paryAlocanameM yahI mata prakAza kiyA hai|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 A sakatA / anekAnta hama pratyakSa dekhate haiM ki bhaviSya jaba patana yA utthAnakA hotA hai taba eka hI orase patana yA utthAna nahIM hotA, vaha cAroM ora se praveza kara apanA ghara banA letA hai / yahI bAta jainazramaNasaMsthA para lAgU hai / jainAgamoMke anuzIlanase patA calatA hai ki pahale jJAnabala ghaTane lagA / jaMbusvAmIse kevalajJAna viccheda ho gayA, bhadrabAhu se 11 se 14 pUrva kA artha, sthUlabhadra me 11 se 14 vA~ pUrva mUla aura vajrasvAmise 10 pUrvakA jJAna bhI vicchinna hogayA / isa prakAra kramazaH jJAna bala ghaTA aura sAtha hI sAtha cAritrakI utkaTa bhAvanAyeM evaM AcaraNAyeM bhI kama hone lagIM / choTI-bar3I bahuta kamajoriyoMne eka hI sAtha A dbaayaa| ina sAdhAraNa kamajoriyoMko nagaNya samajha kara pahale to upekSA kI jAtI hai / para eka kamajorI Age calakara - prakaTa hokara - par3osina bahuta sI kamajoriyoM ko bulA lAtI hai, yaha bAta hamAre vyAvahArika jIvanase spaSTa hai / prArambha meM jisa zithilatAko, sAdhAraNa samajhakara apavAda mArga ke rUpameM apanAyA gayA thA, vahI Age cala kara rAjamArga bana gaI / dvAdaza varSIya duSkAla meM muniyoMko anicchA se bhI kucha doSoMke bhAgI bananA par3A thA, para duSkAla nivartanake pazcAt bhI unameM se kaI vyakti una doSoMko vidhAnake rUpameM svIkAra kara khullamakhullA poSaNa karane lage / una kI prabalatA aura pradhAnatA ke Age suvihitAcArI + isa sambandhameM digambara mAnyatA ke liye " dhanekAnta" varSa 3 kiraNa 1 meM dekheM / [ jyeSTha, zrASAr3ha, vIra nirvANa saM0 2466 muniyoMkI kucha nahIM cala sakI / samrATa saMprati ke samaya meM jaina maMdiroM kI saMkhyA bahuta bar3ha gaI / munigaNa ina mandiroMko apane jJAna-dhyAna ke kArya meM sAdhaka samajha kara vahIM utarane lage / vanako upadravakAraka samajha kara, kramazaH vahIM Thaharane evaM sthAyI rUpa se rahane lage / isa kAraNa se una mandiroMkI dekhabhAla kA kAma bhI unake jimme A par3A, aura kramazaH mandiroM ke sAtha unakA samparka itanA bar3ha gayA ki ve mandiroM apanI paitRka sampatti ( bapautI) samajhane lage / caityavAsakA sthUlarUpa yahIM se prArambha huA mAlUma par3atA hai / eka sthAnameM rahane ke kAraNa lokasaMsarga bar3hane lagA, kaI vyakti unake dRr3ha anuyAyI aura anurAgI ho gaye / isIse gacchoMkI bAr3AbandIkI nIMva pdd'ii| jisa paramparAmeM koI samartha AcArya huA aura unake pRSThapoSaka tathA anuyAyiyoM kI saMkhyA bar3hI, vahI paramparA eka sva gaccharUpa meM pariNata ho gii| bahuta se gacchoM ke nAma to sthAnoMke nAmase prasiddha ho gye| rudrapallIya, saMDeraka upakeza ityAdi isa bAta ke acche udAharaNa haiM / kaI usa paramparA ke prasiddha AcArya ke kisI viziSTa kArya se prasiddha hue, jaise kharatara, tapA Adi / vidvattA Adi sadguNAMke kAraNa unake prabhAvakA vistAra hone lagA aura rAja kahA jAtA haiM sampratine sAdhuyoMkI vizeSa bhakti se prerita hokara kaI aise kArya kiye jisase unako zuddha AhAra milanA kaThina huA aura rAjAzrayase zithilatA bhI thA ghusii|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 8-6] yati-samAja 101 darabAroMmeM bhI unakI pratiSThA jama gaI / janatAmeM taka nahIM milatA thA / pATaNa usa samaya unakA to prabhAva thA hI, rAjAzraya bhI mila gayA; basa kendrasthAne thA / kahA jAtA hai ki vahA~ usa aura cAhiye kyA thA ? parigraha bar3hane lagA, samaya caityavAsI caurAsI AcAryoMke alaga kramazaH vaha zAhI ThATabATa sA ho gayA / gahI alaga upAzraya the / suvihitoMmeM usa samaya zrI takiyoMke sahAre baiThanA, pAna khAnA, snAna karanA, varddhamAnasUrijI mukhya the| unake ziSya jinezvarazArIrika saundaryake bar3hAneke sAdhanoMkA upayoga, sUrise jainamuniyoMkI itanI mArgabhraSTatA na dekhI jaise bAla rakhanA, sugaMdhita tela aura itraphulelAdi gaI, ataH unhoMne guru jIse nivedana kiyA ki sevana karanA, aura puSpamAlAoMko pahananA Adi pATaNa jAkara janatAko sacce sAdhutva kA jJAna vividha prakArake Agama-viruddha AcaraNa pracalita karAnA cAhiye, jisase ki dharma, jo ki kevala ho gaye / bAharake ADambaroMmeM hI mAnA jAne lagA hai, vAstavika rUpameM sthApita ho ske| ina vicAroM suvihita muniyoM ko yaha bAteM bahuta akharI, ke prabala Andolanase unameM naye sAhasakA saJcAra unhoMne sudhArakA prayatna bhI kiyA, para zithilA- huA aura ve 18 muniyoMke sAtha pATaNa padhAre / cAriyoMke prabala prabhAva aura apane parNa prayatnake usa samaya unheM vahA~ Thaharaneke liye sthAna bhI abhAvake kAraNa saphala nahIM ho ske| samartha nahIM milA, para Akhira unhoMne apanI pratibhAse AcAya haribhadrasUrine bhI apane saMbodha-prakaraNa meM sthAnIya rAjapurohitako prabhAvita kara liyA, caityavAsiyoMkA bahuta kar3e zabdoMmeM virodha kiyA aura usIke yahA~ Thahare / jaisA ki pahale socA hai| isa prakaraNase caityavAsakA svarUpa spaSTa rUpameM gayA thA, caityavAsiyoMke sAtha virodha aura prakaTa hotA hai / prasiddha kahAvata hai ki "pApakA ghaDA muThabher3a avazyambhAvI thI una logoMne jinezvarabhare binA nahIM phUTatA" / samayake paripAkake pare sUrijIke AnekA samAcAra pAte hI jisa kisI hone para hI kArya huA karate haiM / vraNa bhI jaba taka prakArase unheM lAJchita kara nirvAsita karAnekI pUrA nahIM paka jAtA, taba taka nahIM phaTatA / gyAra- ThAna lii| viruddha pracAra unakA pahalA hathiyAra havIM zatAbdImeM caityavAsiyoMkA prAbalya itanA bar3ha thaa| unhoMne apane kaI ziSyoM aura Azrita gayA ki suvihitoMko utarane yA ThaharanekA sthAna vyaktiyoMko yaha kahA ki tuma loga savatra isa - bAtakA pracAra karo ki "yaha sAdhu anya rAjoMke * vizeSa jAnaneke liye dekheM haribhadrasUrijI chadmavezI guptacara haiM, yahA~kA aAntarika bheda prApta racita saMvodha-prakaraNa, gaNadharasArddhazataka vRhada vRtti, kara rAjyakA aniSTa kareMge / ataH inakA yahA~ saMghapaTTakavRtti prAdi / 50 becaradAsajI racita, jaina rahanA maMgalajanaka na hokara ulaTA bhayAvaha hI hai / sAhitya mA~ vikAra thavAthI thayelI hAnI' granthameM bhI jitanI zIghra ho sake inako yahA~se nikAla denA saMbodha sattarIke AdhArase acchA prakAza DAlA gayA hai| caahiye| rASTrake hitake liye hameM isa bAtakA
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [jyeSTha, prASAr3ha, vIra-nirvANa saM02466 spaSTIkaraNa karanA par3a rahA hai|" phailate phailate yaha tapAgaccha Aja bhI vidyamAna haiN| vardhanAnasUrijI bAta tatkAlIna napati durlabharAjake kAnoMmeM pahu~cI ke ziSya jinezvarasUrine durlabharAjakI sabhAmeM unhoMne rAjapurohitase pUchA aura usase saccI (saM0 1070-75 ) caityavAsiyoM para vijaya prApta vastusthiti jAnane para unake vismayakA pAra na kI, ataH khare-sacce hone ke kAraNa vaha kharatara rahA, ki aise sAdhuoMke viruddha aisA ghRNita aura kahalAye aura jagaccandrasUrijIne 12 varSoM kI nindanIya prayatna ! AyaMbilakI tapazcaryA kI isase ve tapA (saM. . samayakA paripAka ho cukA thA; caityavAsiyoM 1285 ) kahalAye / isI prakAra anya kaI gacchoM ne anya bhI bahuta prayatna kiye, para saba niSphala kA bhI itihAsa hai| hue / isake uparAnta caityavAsiyoMse zrI jinezvara- isake bAda musalamAnoMkI car3hAiyoMke kAraNa sUrijIkA zAstrArtha huA, caityavAsiyoMkI burI bhAratavarSa para azAMtike bAdala umar3a par3e / unakA tarahase hAra huI / tabhIse suvihitAcAriyoMkA prabhAva zramaNa-saMsthA para par3e binA kaise raha sakatA prabhAva bar3hane lagA / jinavallabhasUri, jinadattasUri, thA ? janasAdhAraNake nAkoM dama thA / dharmasAdhanAmeM jinacandrasUri aura jinapatisUri, ina cAra AcA- bhI zithilatA A gaI thI kyoMki usa samaya yoMke prabalapuruSArtha aura asAdhAraNa pratibhAse cai- to logoMke prANoM para saMkaTa bIta rahA thA / tyavAsiyoMkI jar3a khokhalI ho gii| jinadattasUri- phalataH muniyoMke AcaraNameM bhI kAphI zithilatA jI to itane adhika prabhAvazAlI samartha AcArya AgaI thii| yaha viSama avasthA yadyapi paristhiti hue ki virodhI caityavAsiyoM se kaI AcArya svayaM ke AdhIna hI huI thI, phira bhI manuSyakI prakRtike unake ziSya bana gaye / jinapatisUrijIke bAda to anusAra eka bAra patanonmukha honeke bAda phira caityavAsiyoMkI avasthA hataprabhAva ho hI gaI thI, sa~bhalanA kaThinatA aura vilaMbase hotA hai| ataH unakI zakti aba virodha evaM zAstrArtha to dUrakI zithilatA dina-ba-dina bar3hane hI lgii| usa samaya bAta, apane gharako saMbhAla rakhanemeM bhI parNa yatra tatra paidala vihAra . karanA vighnoMse paripUrNa samartha nahIM rahI thI, kaI AtmakalyANake icchuka thaa| yavanoMkI dhAr3a acAnaka kahIMse kahIM Apar3atI, caityavAsiyoMne suvihita mArgako svIkAra dekhate dekhate zahara ujAr3a aura vIrAna ho jAte / pracArita kiyA / unakI paraMparAse kaI prasiddha lUTa khasoTa kara yavana loga hinduoMke devamandiroM gaccha prasiddha hue / kharatara gacchake mUla-puruSa ko tor3a DAlate, logoMko behada satAte aura bhA~ti varddhamAnasUrijI bhI pahale caityavAsI the / isI bhAMtike atyAcAra karate / aisI paristhitimeM zrAvaka prakAra tapAgacchake jagaccandrasUrijIne bhI kriyA. loga muniyoMkI sevA saMbhAla-ucita bhakti nahIM uddhAra kiyA / inhIMke pramiddha kharataragaccha tathA kara sakaM, to yaha asvabhAvika kucha bhI nahIM hai / ___ vizeSa varNanake liye dekheM, saM0 1211 meM zithilatA kramazaH bar3hatI hI gaI, yahA~ taka rcit--"gnndhr-saarddh-shtkvRhdvtti"| ki 16 vIM zatAbdImeM sudhArakI AvazyakatA A
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa ] yati-samAja 503 par3I ! cAroM orase sudhArake liye vyagra AvAjeM apane gacchake sudhAra karane kA nizcaya kara liyA sunAI dene lgiiN| vAstavameM paristhitine krAMti-sI aura isI uddezya se ve jinakuzalasUrijIko yAtrArtha macA dii| zrAvaka samAjameM bhI jAgRti phailii| derAvara padhAre / para bhAvI prabala hai, manuSya socatA solahavIM zatAbdIke pUrvArddha meM prathama lokAzAha kucha hai, hotA kucha aura ho hai / mArga hI meM unakA (saM0 1530 ) ne virodhakI AvAja uThAI, svargavAsa ho gayA,ataH ve apanI icchAko saphala kar3avAzAhane usa samayake sAdhuoMko dekha varta- aura kArya meM pariNata nahIM kara sake / unake tiromAna kAla (1562 ) meM zuddha sAdhvAcArakA bhAvake bAda unake suyogya ziSya zrIjinacandra sUripAlana karanA asaMbhava batalAyA aura saMvarI jIne apane gurudevakI antima Adarza bhAvanAko zrAvakoMkA eka nayA paMtha nikAlA, para yaha mUrti- saphalIbhUta banAneke liye saM0 1613 meM bIkAnerameM pUjAko mAnA karate the / lokAzAhane mUrtipUjAkA kriyA-uddhAra kiyA * / isI prakAra tapAgacchameM bhI virodha kiyA, para suvihita muniyoMke zAstrIya AnandavimalasUrijone saM0 1582 meM, nAgorI pramANa aura yuktiyoM ke mukAbale unakA yaha virodha tapAgacchake pArzvacandrasUrijone saM0 1565 meM, Tika nahIM sakA / pacAsa varSa nahIM bIte ki unhIM aJcalagacchake dharmamUrtisUrijIne saM0 1614 meM ' ke anuyAyiyoMmeMse bahutoMne puna: mUrtipUjAko svI- kriyA-uddhAra kiyaa| kAra kara liyA ,bahutase zAstrArtha meM parAjita hokara satrahavIM zatAbdImeM sAdhvAcAra yathArIti suvihita muniyoMke pAsa dIkSita hogaye / suvihita pAlana hone lgaa| para vaha paramparA bhI adhika muniyoMkI dalIleM zAstrasammata,pramANayukta, yuktiyukta dina kAyama nahIM raha sakI,phira uptI zithilatAkA aura samIcIna thIM, unake viruddha Tike rahanekI Agamana honA zurU ho gayA; 1687 ke duSkAlakA vidvattA aura sAmarthya virodhiyoMmeM nahIM thii| bhI isameM kucha hAtha thA / aThArahavIM zatAbdIke idhara AtmakalyANake icchuka kaI gacchoMke pUrvArdhameM zithilatAkA rUpa pratyakSa dikhAI dene AcAryoMmeM bhI apane apane samudAya ke sudhAra karane lagA,kharataragacchameM jinasUrijIke paTTadhara jinacandra kI bhAvanAkA udaya huA; kyoMki jo vyakti svayaM sUrijIne zithilAcAra para niyaMtraNa karane ke liye zAstravihita mArgakA anusaraNa nahIM karatA, lasakA vizeSa jAnane ke liye dekheM hamAre dvArA likhita prabhAva dina-ba-dina kama hotA calA jAtA hai / khara- 'yuga-pradhAna jinacandra sUri' grantha / taragacchake AcArya zrI jinamANikakya sUrijIne isa duSkAlakA vizada varNana kavivara samaya udAharaNake liye saM0 1557 meM loMkAmatale sundarane kiyA hai, jo ki mere lekhake sAtha zrI jinabIjAmata nikalA jisane mUrtipUjA svIkRta kI / (dharma- vijayajI dvArA sampAdita 'bhAratIya vidyA' ke dUsare sAgara-racita padAvalI evaM pravacana priikssaa)| jainetara aMkameM zIghra hI pragaTa hogaa| isa duSkAlake prabhAvase samAjameM mI isa samaya kaI mUrtipUjAke virodhI mata utpanna huI zithilatAke parihArArtha samayasundarajIne saM0 nikale para antameM unhoMne bhI mUrtipUjA svIkAra kii| 1662 meM kriyA-uddhAra kiyA thaa|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 saM0 1718 kI vijayAdazamIko ) kucha niyama / banAye | eka bAtakA spaSTIkaraNa karanA yahA~ Ava + samaya samaya para gacchukI suvyavasthAke liye aise kaI vyavasthApatra tapA aura kharatara gaccha ke AcAryoMne jArI kiye jinameM se prakAzita vyavasthApatroM kI sUcI isa prakAra hai: -- 1 jinaprabhasUri (caudahavIM zatAbdI ) kA ' vyavasthApatra' ( pra0 jinadatta sUri caritra - - jayasAgara sUri li0 ) 2 tapA somasundara sUri-racita saMvijJa sAdhu yogya kulakake niyama (pra0 jainadharma prakAza, varSa 52 aMka 3 pR03 ) 3 saM0 1983 uyeSTa paTTana meM tapAgacchIya zrAnanda vimala surijIkA 'maryAdApaTTaka' ( pra0 jainasatyaprakAza varSa 2 aGka 3 pR0 112 ) 4 saM0 1613 yu0 jinacandrasUrijIkA kriyAuddhAra niyama patra ( pra0 hamAre dvArA li0 yugapradhAna nicandrasUri ) M [ jyeSTha, ASAr3ha, vIra- nirvANa saM0 2466 zyaka hai ki yadyapi zithilAcAra apanA prabhAva dina ba dina bar3hA rahA thA phira bhI usa samaya avasthAkA bahuta kucha paricaya milatA hai / naM0 ha vyavasthApatra prakAzita honeke kAraNa usase tatkAlIna paristhitikA jo tathya prakaTa hotA hai vaha nIce likhA jAtA hai:-- 1 yatiyoM meM kraya-vikrayakI prathA jora para ho calI thI, zrAvakoM kI bhA~ti byAja baTTekA kAma bhI jA ho cukA thA, pustakeM likha likha kara becane lage the / zikSAdikA bhI kraya vikraya hotA thA / 2 ve udbhaTa ujvala veSa dhAraNa karate the| hAthameM dhAraNa karane vAle daMDe ke Upara dA~takA mogarA aura nIce lohekI sA~ba bhI rakhate the / 3 yati loga pustakoMke bhArako vahana karane ke liye zakaTa, UMTa, naukara Adi sAtha lete the / 4 jyotiSa vaidyaka yAdikA prayoga karate the; janma patriyA~ banAte va auSadhAdi dete the / 5 dhAtukA bhAjana, dhAtukI pratimAdi rakha pUjana karate the 1 5 saM0 1646 po0su0 13 pattane hIravijaya sUri paTTaka ( jainasatya prakAza varSa 2 aGka 2 pR0 75 ) 6 saM0 1677 vai0 su0 7 sAvalI meM vijayadeva sUrikA 'sAdhumaryAdApaTTaka' ( pra0 jainadharma prakAza varSa 52 aGka 1 pR0 17 ) 7 saM0 1711 mA0 su0 13 pattana, vijaya siMha sUri ( pra0 jai0 dharma prakAza varSa 52 aMka 2 go++) 8 saM0 1738 mA0su0 6 'vijaya samAsUri paTTaka' ( jaina satyaprakAza varSa 2 aMka 6 pR0 378 ) uparyukta jinacandrasUrijIkA patra prakAzita hamAre saMgraha meM hai / ina maryAdA-paTToMse tatkAlIna yati samAjakI saMgrahameM bhI haiM ) 6 sAta ATha varSase choTe evaM zrazuddha jAtike bAlakoM ko ziSya banA lete the, loca karaneke viSaya meM evaM pratikramaNa kI zithilatA thI / 7 sAdhviyoMko vihArameM sAtha rakhate the va brahmacarya yathArIti pAlana nahIM karate the / 8 paraspara jhagar3A karate the, eka dUsarekI nindA karate the | ( aThArahavIM zatAbdI ke yati aura zrI pUjyoMke pArasparika yuddhoM tathA mArapITa ke do bRhada varNana hamAre
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 8.] yati-samAja jainAcAryoMkA prabhAva sAdhu evaM zrAvaka saMgha para kara yatiniyoMko dIkSA denA banda kara diyaa| bahuta acchA thA, ataH unake niyaMtraNakA bar3A inameM kharatara gaccha ke jayapura zAkhA vAle bhI eka bhArI prabhAva par3atA thaa| unake AdezakA ullaMghana haiN| unnIsavIM zatAbdIke pUrvArddha meM to yati loga karanA mAmUlI bAta nahIM thI, ullaMghanakArIko mAladAra kahalAne laga gaye / parigrahakA bojha evaM ucita daNDa milatA thaa| Aja jaisI svacchanda- vilAsitA bar3hane lgii| rAjasambandhase kaI gA~va cAritA usa samaya nahIM thii| isIke kAraNa sudhAra jAgIrake rUpameM mila gaye, hajAroM rupaye ve byAja hone meM saralatA thii| para dharane lage, khetI karavAne lage, savAriyoM para aThArahavIM zatAbdImeM gaccha-netA gaNa svayaM car3hane lage,svayaM gAya,bhaiMsa,U~Ta ityAdi rakhane lge| zithilAcArI ho gaye, ataH sudhArakI ora unakA saMkSepameM itanA hI kahanA paryApta hogA ki ve eka lakSya kama ho gayA / isa dazAmeM kaI AtmakalyA- prakArase ghara-gRhasthose bana gaye / unakA parigraha Necchuka muniyoMne svayaM kriyA uddhAra kiyA / unameM, rAjazAhI ThATa-bATa-sA ho gayA / vaidyaka, jyo kharatara gacchameM zrImaddevacandrajI (saM0 1777 ) tiSa, maMtra taMtrameM ye siddhahasta kahalAne lage aura . aura tapAgacchameM zrIsatyavijayajI panyAsa prasiddha vAstavameM isa samaya inakI vizeSa prasiddhi evaM haiN| upAdhyAya yazovijayajI bhI Apake sahayogI prabhAvakA kAraNa ye hI vidyAe~ thIM / aThArahavIM bane isa samayakI paristhitikA vizada vivaraNa zatAbdIke suprasiddha sukavi dharmavarddhanajIne bhI upAdhyAya yazovijayajIke "zrImaMdharasvAmI" apane samayake yatiyoMkI vidvattA evaM prabhAvake vinatI AdimeM viSayameM kavitta racanA karake acchA varNana kiyA ___ aThArahavIM zatAbdIke zithilAcArameM dravya hai| rakhanA prArambha huA thA / para isa samaya taka yati auraGgajebake samayase bhAratakI avasthA phira samAjameM vidvattA evaM brahmacarya Adi sadguNoMkI zocanIya ho uThI, janatAko dhana-jana ubhaya kamI nahIM thii| vaidyaka, jyotiSa AdimeM inhoMne prakArakI kAphI hAni uThAnI par3I / ApasI lar3AacchA nAma kamAnA Arambha kiyA / Age cala iyoMmeM rAjyake koSa khAlI hone lage to unhoMne bhI kara unnIsavIM zatAbdIse yati-samAjameM donoM prajAse anucita lAbha uThA kara dravya saMgrahakI ThAna durguNoM ( vidvattAkI kamI aura asadAcAra ) kA lI / isase janasAdhAraNakI Arthika avasthA praveza hone lgaa| ApasI jhagar3oMne AcAryoMkI bahuta gira gaI; jaina zrAvakoMke pAsa bhI nagada sattA aura prabhAvako bhI kama kara diyaa| 18 vIM rupayoMkI bahuta kamI ho gaI / jinake pAsa 5-10 zatAbdIke uttarArddha meM kramazaH donoM duguNa bar3hate hajAra rupaye hote ve to acche sAhUkAra gine jAte najara Ate haiM / ve bar3hate bar3hate vartamAna avasthAmeM the, sAdhAraNatayA grAma-nivAsI janatAkA mukhya upasthita hue haiM / kaI zrIpUjyoMne yatiniyoMkA AdhAra kRSijIvana thA, phasaleM ThIka na honeke dokSita karanA vyabhicArake pracArameM sAdhaka samajha kAraNa usakA bhI sahArA kama hone lagA, taba
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ .106 anekAnta [jyeSTha, ASAda, vIra-nirvANa saM02465 zrAvaka loga, jo sAdhAraNa sthitike the, yatiyoMke bahuta kama milate haiM ) aura vaha ghaTane ghaTate varttapAsa byAja para rupaye lene lage / ataH Arthika mAna avasthAko prApta ho gii| sahAyatAke kAraNa kaI zrAvaka yatiyoMke dabelase yatisamAjakI parvAvasthA ke itihAsa para bana gaye. kaI vaidyaka-taMtra-maMtra Adi dvArA apane sarasarI taurase Upara vicAra kiyA gayA hai| isa svArtha sAdhanoMmeM sahAyaka evaM upakArI samajha unheM utthAna-patanakAlake madhyameM yatisamAjameM dhuraMdhara mAnate rahe, phalataH saMghasattA kSINa-sI ho gii| vidvAna, zAsana prabhAvaka, rAjyasanmAna-prApta aneka yatiyoMko saMghasattA dvArA bhUla vatalA kara puna: mahApuruSa ho gaye haiM, jinhoMne jainazAsana kI bar3I kartavya patha para ArUr3ha karanekI mAmayaM unameM bhArI sevA kI hai. prabhAva vistAra kiyA hai, anya nahIM rhii| isase niraMkuzatA evaM netRtvahInatAke AkramaNoMse rakSA kI evaM lAkhoM janaMtaroMko jaina kAraNa yati samAja meM zithilAcAra mvacchaMdatAse banAyA. hajAroM anamola graMtharanoMkA nirmANa kiyA panapane evaM bar3hane lgaa| yatisamAjane bhI rukha jisake liye jaina samAja unakA cira RNI badala DAlA / dharmapracArake mAtha mAtha paropakAra rhegaa| aba yati samAjakI vartamAna avasthAkA ko unhoMne svIkAra kiyA. zrAvaka Adi ke bAlakoM avalokana karate hue isakA puna: utthAna kaise ho ko ve par3hAI karAne lage, janmapatrI banAnA, mui. sakatA hai| isa para maiM apana vicAra prakaTa karatA di batalAnA rogoM ke pratikArArtha auSadhopacAra hU~ / yadyapi vartamAna avasthA * kA vAstavika cAla karane lage jinase unakI mAnyatA pUrvavat citra denese to lekhake azlIla athavA kucha bAtoM banI rhe| ke kaTu ho jAnekA bhaya hai evaM vaha sabake sAmane unakI vidvatAkI dhAka rAla darabAroMmeM bhI hI hai, ataH vizada varNanakI AvazyakatA bhI nahIM acchI jamI huI thI, ataH rAjAoMme panheM acchA pratIta hotI ! phira bhI thor3A svarUpa dikhalAye sanmAna prApta thA, apane camatkAroMse unhoMne binA bhaviSya ke sambandhameM kucha kahanA ucita nahIM kAphI prabhAva bar3hA rakkhA thA / isa rAjya-sambandha hogaa| evaM prabhAvake kAraNa sthAnakavAmI mata nikalA jo pahale sAdhu yA muni kahalAte the, ve hI taba unake mAdhuoMke liye inhoMne bIkAnera, jodha yati kahalAte haiM / patanakI karIba karIba carama pura Adise aise AjJApatra bhI jArI karavA diye sImA ho cukI hai / no zAstrIya jJAnako apanA . the jinase ve una rAjyoM meM praveza bhI nahIM kara mkeN| AbhUSaNa samajhate the, jJAnopAsanA jinakA vyasana 18 vIM zatAbdI taka yati-samAjameM jJAno sA thA,ve aba AjIvikA,dhanopArjana aura pratiSThA. pAsanA satata cAlU thI, ata: unake racita bahatase acche acche grantha isa samaya takaphe milate haiN| isakA saMkSepa meM kucha varNana kAlarAmajI barar3hiyA 11 005 prAtAjI sAnopAmanA kramazaH ghaTatI likhita 'prosavAla samAjakI vartamAna paristhiti' graMtha ..calI ataH isa zatAbdI viDatANA grantha meM bhI pAyA jAtA
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kirama -6] yati-samAja 507 rakSAke liye vaidyaka, jyotiSa aura maMtra-taMtrake jJAna ( baddhamuSTikaTigrIvA, madadRSTiradhomukham ) ko hI mukhyatA dene lage haiN| kaI mahAtmA to aise kaSTena likhyate zAstra, basnena paripAlayet // " mileMge jinheM pratikramaNa ke pATha bhI pUre nahIM aate| evaM granthoM kI surakSAkI vyavasthA karate huye gambhIra zAstrAlocana ke yogya to aba zAyada hI likhA haikoI vyakti khojane para mile / kriyAkANDoMko jo jakhAdrakSet sthalAdrakSet rakSat zithilabandhanAt / karavA sakate hoM (pratikramaNa, posaha, parva-vyA mUrkhahaste na dAtavyA evaM vadati pustikA // khyAna-vAcana, tapa udyApana evaM pratiSThA vidhi ) ve agne rakSet jalAdacet mUSakebhyo vizeSataH / aba vidvAna gine jAne lage haiN| (udakAnilacaurebhyo mUSakebhyo hutAzanAt / ) jisa jJAnadhanako unake pUrvajoMne bar3e hI kaSTa kaSTena likhitaM zAstraM yatnena paripAlayet // saM likha likha kara saMcita evaM surakSita rakhA, ve muni AdhArakI to gaMdha bhI nahIM rahane pAI; amUlya hastalikhita granthoMko sa~bhAlate taka nhiiN| para jaba hama unheM bhAvakoM ke karttavyase bhI cyuta ve graMtha dImakoM ke bhakSya bana gaye, unake pRSTa naSTa ho dekhate haiM. saba kalejA dhaDaka uThatA hai, buddhi bhI gaye, sardI Adime surakSA na kara sakane ke kAraNa kucha kAma nahIM detI ki humA kyA? bhagavAna mahAgranthoMke patra cipaka kara thepar3e ho gaye / ( hamAre vIrakI vANIko sunAne vAle upadezakoM kI bhI saMgrahagaM aise aneka graMtha surakSita haiN)| navIna kyA yaha hAlata ho sakatI hai ? jisa bAtakI racanekI vidvattA to sadAke liye praNAma kara bidA sambhAvanA to kyA, kalpanA bhI nahIM kI jA sa. huI; purAne saMcita jhAnadhanakI bhI itanI durdazA ho . katI, Aja vaha hamAre sAmane upasthita hai / bahutoM rahI hai ki sahRdaya vyaktimAtrako suna kara A~sU ke to na rAtribhojana kA vicAra, na abhakSya vastubahAne par3a rahe haiN| sahaja vicAra AtA hai ki ina oMkA paraheja, na sAmAyika pratikramaNa yA kriyAgraMthoMko likhate samaya unake pUrvajoMne kaise bhavya kANDa aura na navakArasIkA patA / Aja inameM manoratha kiye hoMge ki hamAre sapUta inheM par3ha par3ha kaI vyakti to bhAMga-gA~jA Adi nazailI cIjoMkA kara apanI AtmA evaM saMsArakA upakAra kreNge| saMbana karate haiM, yAmAroMmeM vRSTi AdikA saudA para Aja apane hI yogya vaMzajoMke hAtha ina graMthoM karate haiN| upAzrayoM meM rasoI banAte haiM, vyabhicArakA kI aisI durdazA dekhakara pUrvajoMkI svargastha zrAtmA- bolabAlA hai / ataeva jagatakI dRSTimeM ve bahuta eM mana hI mana na jAne kyA socatI hoMgI ? -- zvetAmbara samAjameM jisa prakAra yati samAja hai; unhoMne apane graMbhoMkI prazastiyoM meM kaI bAteM aisI digambara samAjameM lagabhaga vaise hI bhaTTAraka praNAlIkA likha rakhI haiM ki unheM dhyAnase par3hanevAlA koI bhI itihAsa prAdi jAnane ke liye jainahitaiSImeM zrInAthUrAmavyakti aisA kAma nahIM kara sakatA / / jI premIkA nibaMdha evaM jainamitra kAryAlaya sUratase "bhagnapRSThikaTigrIvA, vakradRSTiradhomukham / prApta "bhaTTAraka-mImAMsA" grantha par3hanA cAhiye / /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 gira cuke haiN| paMca mahAvratoMkA to patA hI nahIM, aNuvratadhArI zrAvakoM se bhI inameM se kaI to gaye haiN| gayA, kahA~ taka kaheM - vidvattA bhI gaI, sadAcAra bhI isIliye sthAnakavAsI evaM teraha panthiyoMkI bana AI, ve unake caritroMko varNana kara apane anuyAyiyoMkI saMkhyA bar3hAne lage / jainetara loga gurujI ke caritroM ko lekara masakharI ur3Ane lage jinake pUrvajoMne navIna navIna graMtha racakara ajainoM ko jaina banAyA, apanI vidvattA evaM AcAravicArake prabhAvase rAjAoM tathA bAdazAhoM para dhAka jamAI, ve hI Aja jainadharmako lA~chita kara rahe haiM ! + isIliye rAjapUtAnA prAtIya prathama yati sammelana (saMbaMta 1661, bIkAnera ) meM nimnalikhita prastAva pAsa kiye gaye the| kheda hai unakA pAlana nahIM ho sakA--- (1) udbhaTa veza na rakhanA / (2) davA Adike sivA jamIkanda Adike tyAgakA bharasaka prayatna karanA ( 3 ) davA Adike sivA paMca tithiyoM meM harI vanaspati Adike tyAgakA bharasaka prayatna karanA ( 4 ) rAtri bhojanake tyAgakI ceSTA karanA / (10) AvazyakatA ke sivAya rAtako upAzrayase bAhara na honA ( 20 ) zragrez2I phaizanake bAla na rakhanA (22) dIkSita yatiko sAga sabjI kharIdane ke samaya pragaTa hai ki vartamAna meM ina saba bAtoM ke viparIta pracAre sAIkila para baiTha bAz2Ara na ghUmanA / ( paMca pratikramaNa kIkoTamA / (22) TAA VY pApApA A anekAnta LLL ---- qq ----- And Hers hai, tabhI inakA virodha samarthanakI AvazyakatA huI / [ jyeSTha, ASAda, vIra nirvANa saM0 2466 yatiniyoMkI to bAta hI na pUchiye, unake patanakI hadda ho cukI hai, unakI caritrahInatA jainasamAjake liye kalaMkakA kAraNa ho rahI hai ! "guNAH pUjAsthAnaM guNiSu na ca liGgaM na ca vayaH !" mahAtmA bhartRharikI yaha ukti solahoM Ane satya hai / manuSyakA Adara va pUjana usake guNoM hI ke kAraNa hotA hai / guNavihIna vahI manuSya pada pada para ThukarAyA jAtA hai / yatiyoM kA bhI samAja para prabhAva tabhI taka rahA jaba taka unameM eka na eka guNa ( cAhe jJAna ho, vidvattA ho, vaidyaka ho; maMtrAdikA jJAna athavA paropakAra kI bhAvanA ho ) aneka rUpoMmeM vidyamAna rahA / jyoM jyoM una guNoMke astitvakA vilopa hotA gayA tyoM tyoM unakA Adara kama hone lagA / antameM Aja jo hAlata huI haiM usake vaha svayaM muktabhogI haiM / na to unako koI bhakti se vaMdana karatA hai, na koI M zraddhA kI dRSTi se unheM dekhatA hai / gocarI meM bhI pahale acche acche padArtha milate the, Aja binA bhAvake, kevala paripATIke lihAja se burI se burI vastue~ unhe baharAI jAtI haiM / bAtara meM unakA tiraskAra kiyA jAtA hai, kaI vyakti to unase ghRNA taka karate haiM / unakA Adara bhaktizUnya aura bhAva vihIna, kevala dikhAvekA raha gayA hai, ataH unakA bhaviSya kitanA andhakAramaya hai, pAThaka svayaM usa sIcA nahA jA sakatA / janadhamikA jJAna unasa dekhakara atizaya paritApa hai, hRdaya becaina-sA ho jAtA hai| agara yatra bhaviSya yaha + 221 SFA in KHKHh rmn F uu ra govA gata T OO / kA nAma unase kinAre ho rahA hai ataH matheraNoMkI bhAMti ye agara
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa :-] yati-samAja jainadharmako bhI chor3a baiThe to koI Azcarya nahIM hai| kiyA jAnA caahiye| jo bho sAdhAraNa mayani samAja inase asantuSTa hai, ye samAjase / ataeva banAyeM jAyeM ve pUrI mustadIse pAlana kiye karavAye sudhArakI paramAvazyakatA hai yaha to hara eka ko jAya~ / jo viruddha AcaraNa kareM unheM vahiSkRta kara mAnanA par3egA / yatisamAjakI yaha dazA A~khoM samAjase unakA sambandha tor3a diyA jAya, isa dekhakara vivekI yatiyoMke hRdayameM Ajase 35 varSa prakAra kaThoratAse kAma lenA hogaa| jo pAlana na pUrva hI sAmUhika sudhArakI bhAvanA jAgRta huI thI, kara sakeM ve digambara paMDitoMke taura para gRhastha kharatara gacchake bAlacandrAcAryajI Adike prayatna bana jAveM aura upadezakakA kAma kreN| ke phalase saM01963 meM unakI eka kAnphrensa huI eka vidyAlaya,brahmacarya Azrama kevala yatithI aura usameM kaI acche prastAva bhI pAsa hue ziSyoMkI zikSAke liye kholA jAya / yahA~ para the yathA-(1) vyAvahArika aura dhArmika zikSA amuka DigrI taka pratyeka yatiziSyako par3hanA kA suprabandha (2) bAhya vyavahAra zuddhi (3) jJAno. lAjimI kiyA jAya, upadezakake yogya par3hAIkI pakaraNakI suvyavasthA ( hastalikhita granthoMkA na suvyavasthA kI jAya / unase jo vidyArthI nikaleM becanA (4) saMgaThana (5) yati DAyarekTarI ityAdi; unake kharca AdikA yogya prabaMdha karake unheM para prastAvoMkI saphalatA tabhI hai jaba unakA ThIka sthAna sthAna para upadezakoM ke rUpameM pracAra kAryameM Thoka pAlana kiyA jAya / pAlana hone ke do hI mArga niyukta kara deM, tAki unheM jainadharmako sevAkA haiM-(1) svecchA aura (2) saMghasattA / svecchAse suyogya mile / zrAvaka samAjakA usameM kAphI jo pAlana kare ve to dhanya haiM hI, para jo na kareM, sahayoga honA Avazyaka hai / hama apanI sadunake liye saMghasattAkA prayoga karane lAyaka suvya- bhAvanA evaM sahAyatAsa hI gire huye yatisamAjako vasthAkA abhI taka abhAva hI hai| unnata banA sakate haiM, ghRNAse nhiiN| usa kaoNnphreMsakA dUsarA adhivezana huA yA AzA hai ki jainasamAjake karNadhAra evaM nahIM, ajJAta hai| abhI phira saM0 1991 meM bIkA- unnatikI mahad AkA~kSA vAle vidvAn yati nera rAjapUtAnA prAMtIya yati-sammelana huA thA zrIpUjya mArgavicAra-vinimaya dvArA bhaviSyako aura usakA dUsarA adhivezana bhI phalaudImeM huA nirdhArita karane meM ucita prayatna kreNge| thA, para sabhI kucha pariNAma zUnya hI rahA / astu / maiMne yaha nibaMdha dveSavaza yA yatisamAjako aba bhI samaya hai ki yugapradhAna jinacandra nIcA dikhalAne kI bhAvanAse nahIM likhA / mere sUrijIkI taraha X kucha sattA balakA bhI prayoga hRdayameM unake prati sadbhAvanAkA jo zrota nirantara x dekheM, hamAre dvArA likhita yugapradhAna jina- prabhAvita hai usake evaM unakI avanatiko dekha candra sUri' grantha / unhoMne jo sAdhvAcAra na pAlana kara jo paritApa huA, usako mArmika pukArase kara sake, unheM gRhasthaveSa dilavA matheraNa banAyA jisase vivaza hokara hI isa prabaMdhako maiMne likhA hai| sAdhu-saMsthA kalaMkita na ho| AzA hai pAThaka ise usI dRSTise apanAveMge aura
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta jyeSTha, mApAra, vIra nirvANa saM0246 6 .. yadi isameM koI kaTa athavA ayogya vAkya najara varNanameM maiM apanA ahobhAgya samajhatA huuN| . Ave to use dukhita hRdayake dAvAnalakI ciGgArI yatisamAja hI kyo sAdhu samAjakI dazA bhI samajha mujhe kSamA kareMge / eka spaSTIkaraNa aura vicAraNIya evaM sudhArayogya hai / usa para bhI bhI Avazyaka hai ki isa lekha meM jo kucha kahA bahuta kucha likhA jA sakatA hai / samayakA suyoga gayA hai vaha mukhyatAko lakSyameM rakhakara hI likhA milA to bhaviSyameM ina donoM samAjoM para evaM hai, anyathA kyA yati samAjameM aura kyA caitya- isI prakAra jaina dharmake kriyAkANDoMmeM jo vikRti vAsiyoMmeM pahale bhI bahuta prabhAvaka AcArya evaM . A gaI hai, usa para bhI prakAza DAlane kA vicAra mahAna AtmAe~ huI haiM evaM aba bhI kaI mahAtmA hai| bar3e ucca vicAroMke evaM saMyamI haiN| inako merA _ 'taruNa osavAla' se uddhRta bhaktibhAvase vaMdana hai / una mahAnubhAvoMke guNa. -x-- jIvana ke anubhava bAvalI ghAsa [ lekhaka-zrI harizaMkara zarmA] nAvale aAdamI, bAvale kutte, bAvale gIdar3a, bAvale sera cAyakA pAnI pIte / yahA~ taka ki baisAkha aura bandara zrAdi to sabane dekhe sune hoMge, parantu jeThameM bhI use na chor3ate the / tisa para bhI turga yaha ki 'bAvalI ghAsa' se bahuta kama loga paricita haiN| phira maje kaTorA-bhara cAyameM dudhakA nAma nahIM / agara bhUlase kI bAta yaha hai ki pazu pakSI aura manuSya to bAvale hokara cAyameM eka cammaca bhI dUdha par3a jAya, to ve use jIva-jantuaoMkI jAnake gAhaka bana jAte haiM; parantu asvIkAra kara deM / prakRti bhalA kisako kSamA karane 'gavalI ghAsa' marate hue ko amRta pilAtI hai, aura use vAlI hai ? pitAjI para bhI usakA kopa huA, aura duHkhase mukta kara varSoM jilAtI hai / eka sarvathA satya unheM bhayaMkara raktArza (khunI bavAsIra ) se vyathita ghaTanAke AdhAra para aAja hama pAThakoMko bAvalI ghAsa honA pdd'aa| yaha ghaTanA abase 30 varSa pahile kI hai| kA kucha paricaya karAte haiN| mere pUjya pitA (svargIya paM0 nAthUrAma zaGkara zarmA ) cAya ke bar3e AdI.the / unakI yaha Teva vyasana pahale to pitAjIke zauca-mArgase thor3A-thor3A khana taka pahuMca gaI thii| ve subaha-zAma donoM vakta aAdha zrAdha aAyA, phira tilliyA~ ba~dhane lgiiN| yahA~ taka ki ve
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 8.6] bAvalI ghAsa cArapAI para par3a gae / nirbalatA hada daraje kI ho gii| hAlatameM bhalA naztara kaise lagAyA jAya ? jahA~ karavaTa pitAjIke ghaniSTa mitra sAhityAcArya paM0 padmasiMha zarmA badalane meM dama nikalanekA andezA ho, vahA~ kaisI cIrabhI bImArIkA hAla sunakara haraduAgaJja A gae / usa phAr3a ?" zarmA jIko sambodhita hokara bolA-"paMDita samaya hama logokI ciMtAkA ThikAnA na thA, taraha 2 ke sAhaba ! maiMne Apake dosta ko bar3e g2aurase dekhA, maraja ilAja-mubAlaje karAe gae / kanakhala nivAsI vaidyarAja bahuta bar3ha gayA hai, mere basakI bAta nahIM rahI / bAbUsvargIya paM0 rAmacandra zarmAne Ayurvedokta auSadhiyA~ dI, sAhaba, mApha karanA, aisI hAlata dekha kara merA to aura bhI kaI prasiddha vaidyoMkI cikitsA huI; kitane hI kalejA kA~patA hai. naztarakA to koI savAla hI nhiiN| DAkTaroMkA IlAja karAyA gayA; parantu khUna bahanA banda maiM bhI khudAvanda tAlAse duA karU~gA ki vaha ina na huA / pitAjIko parezAnI aura kamaz2orIkA ThikAnA paMDitajIko jaladase jalada zafA bakhze / basa, itanA hI na rahA / unakA moTA tAjA zarIra sUkha kara kA~TA bana mere imakAna meM hai / aura kucha nhiiN| acchA, maiM jAtA gayA / karavaTa badalane aura bAta karane meM bhI kaSTa hone hU~, zrAdAba arz2a / " lgaa| hama logoMkI ciMtA nirAzAmeM pariNita ho gii| jisa jarrAha ke lie zrI sva. padmasiMha zarmAne svayaM pitAjIko acchA honekI ummeda na rahI / itanA z2ora diyA, jisake naztarakI ravAnagI para sArA bIsiyoM milane-julane vAle roja Ate aura bar3I manda ghara TakaTakI lagAe baiThA thA, jisake daste-mubArika para vANImeM, atyaMta udAsInatAke sAtha, "jaba taka sAMsa kAphI bharosA thA, vaha bhI TakA-sA javAba dekara calatA taba taka aAsa" kI lokokti sunAkara cale jAte / banA / aba zarmA jIke hRdayameM bhI nirAzAkA samudra isa samaya taka hama logoM meM agara kisIkA dhairya nahIM umar3ane lgaa| unakI bhAvukatA, jo aba taka dhairya ke chUTA thA, to vaha the paM0 padmasiMha zarmA / zarmA jI sabako bandhanase jakar3I par3I thI, A~khoMmeM jhalajhalA zrAI / dhairya baMdhAte hue barAbara prayatnazIla bane rahanekA protsA- unhoMne apaneko bahuta kucha sa~bhAlate hue, bhare hue hana dete rahe / hamAre hRdaya nirAzAse bhara cuke the, kevala kaNThase kahA "bhAI, aba hama logoMkA farz2a hai vAharI bacana-vilAsameM prAzAvAditAkI jhalaka dikhAI ki 'kavijIkI khUba sevA kareM aura unheM z2arA bhI takadetI thI, so bhI rogIko bahakAne yA dabha-dilAsA dene lIfa na hone deM, jisase jo Tahala-cAkarI bana par3e, ke lie| karanI cAhie / phira to kavijIkI sUrata bhI..." kahate 2 zarmAjIkI hicakiyA~ baMdha gaI, aura hama saba burI taraha vyAkula hone lage / merI mAtA aura hama saba burI taraha vyAkula hone lge| merI mAtAne to cintAke anta meM paM0 padmasiMha zarmAke parAmarzase eka mazahUra kAraNa kaI dinoMse anna taka tyAga diyA thA / vaha jarrAha bulAyA gayA / jarrAha aAyA, magara marIz2a ko dekha pA~ca-sAta munakke ( dAkha ) khAkara rAta-dina pitAjI kara usake hoza ur3a gae, akla cakarA gaI / kahane kI cArapAI pakar3e baiThI rahatI thIM / . lagA-"upha, aimI kamaz2orI ! itanI nakAhata ! isa * * *
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [jyeSTha, bhASAr3ha, vIra-nirvANa saM02466 pitAjI jahA~ prasiddha kavi the, vahA~ cikitsaka bhI maiM dasa mIla cala kara AyA hU~, z2arA mA~kI to kara bar3e acche the / bar3e 2 rogoMkA saphalatApUrvaka ilAja. lene dIjie / " karanA unake liye sAdhAraNa bAta thii| dUra-dUrake loga unase cikitsA karAne Ate rahate the / unhoMne cikitsA paTavArIjI pitAjIkI dazA dekhakara daGga raha ge| kAryase nirvAha avazya kiyA; parantu dhanI honekI bAta ve unheM dekhakara baiThakameM Ae aura bar3I nirAzApUrvaka kabhI svapnameM bhI na socii| unakI batAI kaur3iyoMkI eka pur3iyA dete hue bole-"dekhiye yaha eka sAdhukI davAse rogI barAbara acche hote rahate the| unakI phIsa batAI huI bUTI hai, khUnI bavAsIrako turaMta ArAma kara nizcita na thI, jisane jo de diyA le liyA, g2arIboMse detI hai / maiMne ise kitane hI marIz2oM para zrAjamAyA hai, to kucha lete hI na the balki unakI davA-dArU aura pathya- saba acche ho gae / yaha ThIka hai ki paNDitajI bahuta kI vyavasthA bhI unheM karanI par3atI thii| isa sevA-bhAvake kamaz2ora haiM, unameM sA~sa hI sA~sa bAkI hai, phira bhI kAraNa pitAjI bar3e loka-priya ho gaye the / kisAna, paramAtmAkA nAma lekara Apa isa bUTIko unheM z2arUra garIba tathA achUta loga una para apanA pUrA adhikAra pilaaiye|" samajhate the / pitAjI bhI amIroMse pIche bAta karate, paTavArIjIkI yaha pur3iyA paM0 padmasiMha zarmAne pahale garIboMkI kaSTa kathA sunate the / isaliye bImArImeM bar3e bemanase lii| kholakara dekhA, to ghAsa-phUsa kUr3Aunake bhakta darzanArthiyoMkA tA~tA lagA rahatA thaa| karakaTa ? are, yaha kyA bavAla ? * * "nahIM, nahIM, bavAla nahIM, yaha to amRta hai / "kyoM bhAI kaise pAe, kahA~ rahate ho ?" sAmane aApa isa davAmeMse dasa mAze lekara pandraha-bIsa kAlI khar3e hue eka grAmINa bhAIse paM0 padmasiMha zarmAne bar3I mirca milavAiye aura bhaMga kI taraha ghoTa pIsa tathA udAsInatAse puuchaa| Der3ha pAva jalameM chAnakara abhI pilA dIjie aura isI ___ "paNDitajIkI bImArIkA hAla sunakara AyA hU~... taraha su baha pilAie / tIna-cAra dina karake to dekhie, kA paTavArI hU~ sunA hai, unheM bavAsIrakI bImArI hai / " paramAtmAne cAhA, to ArAma ho jaaygaa|" grAmINa --moTe jhoTe kapar3e pahane hue usa aAgantukane uttara bhAIne khaa| diyaa| paM0 padmasiMha zarmAke nirAza hRdayameM eka bAra ___ "are bhaI ! aba paNDitajIko kyA dekhoge ? do- phira AzAkA saJcAra huA, unhoMne mere bhAI eka dina ke mehamAna haiM / milane julane se unheM kaSTa svargIya umAzaGkarajIse kahA- "lo ise pIso hotA hai / maiM subahase aba taka lagabhaga 50 zrAdamiyoM aura chaano| kabhI-kabhI aisI jar3I-bUTI bar3A kAma ko unake pAsa jAnese roka cukA hU~ zrApa bhI kSamA kara jAtI haiM, phira yaha to eka sAdhukI kreN|"-shrmaajii bar3I nirAzA aura duHkhase bole| batAI hai / " zAmako davAkI pahalI mAtrA dI gaI aura ___ "nahIM sAhaba, maiM paNDitajIke darzana karake lauTa phira subaha pilAI gaI / itane hI se khUnakA vega kucha jaauuNgaa| unhoMne jIvana bhara sabakA bhalA kiyA hai| kama huaa| nipaTa nirAzA-nizAmeM AzAkI kiraNa
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa -8 ] dikhAI dI / udAsInatA ghaTI, cintAmeM kamI huI, sAhasane phira udyogazIlatAkI bA~ha pkdd'ii| cAra dina meM khUna AnA banda ho gayA / pitAjIko bhI apane jIvanakI AzA hone lagI, aura unhoMne aba usa ghAsa-phUsako 'jIvana mUri' kahanA zurU kiyA / bAvalI ghAsa pur3iyA kI ATha khurAkeM cAra dinameM khatama ho gaI / maiM tA~gA lekara paTavArIjIke pAsa pahu~cA, 21) ru0 aura kucha miThAI unake Age rakhakara nivedana kiyA"dIvAnajI aba pitAjI acche haiN| khUna banda ho gayA hai, nIMda Ane lagI hai, aba to sirpha kamajorI zeSa hai / thor3I davA aura de dIjie, bar3I kRpA hogii| ApakI sevAmeM hama logoMkI taraphase yaha tuccha bheMTa arpita hai, kRpayA svIkAra kareM / " paTavArIjIkI prasannatA kA ThikAnA na rahA, ve bole - "paNDitajI acche ho gae, maiMne saba kucha bhara pAyA / aba ve saiMkar3oMkA bhalA kreNge| aise paropakArI jitane adhika jIveM, utanA hI acchA / maiM veda-hakIma nahIM hU~ / rupae Apa uThA lIjie, maiM to mufta meM yaha rahatA huuN| merA lagatA hI kyA hai / ATha zrAne meM manoM ghAsa ikaTThA ho jAtI hai| Apa cAheM, to isa miThAI ko muhalleke bAlakoMko bA~Ta sakate haiM, nahIM to ise bhI le jAie / maiM kucha bhI na lUMgA / " paTavArIjIkA do Taka inkAra dekhakara phira isarAra karanekI merI himmata na huI / rupaye uThA lie aura miThAI bAlakako bA~Ta dii| paTavArIjIne abakI bAra pracura mAtrA meM davAI dete hue kahA - "lIjie, yaha dinako kAphI hogI / isIse paNDitajI calane 213 phirane lageMge, bhUkha khUba lagegI, dasta sApha zrAvegA / yaha davA jarA sardIsI karatI hai, usakI phikra na karanA / eka bAta aura sunie, aba davA ke lie mere pAsa Ane kA kaSTa na kareM / vaha to Apake haraduAgaMjake pAsa hI kapAsa, jvAra, makke aura bAjare ke khetoMmeM bahuta hotI hai| vahIMse tAjA ukhar3avA ma~gAie aura sukhAkara rakha lIjiye / abhI to kArtika hI hai, Apako bahuta-sI ghAsa mila jAyagI / yaha ga~vArU bUTI hai / idhara gA~va ke loga ise 'bAvalI ghAsa' kahate haiM / isakA paudhA Der3ha phuTa U~cA hotA hai, pattiyA~ lambI lagatI haiM, phalI bhI zrAtI haiM, jinameM bIja hote haiM / " abhiprAya yaha ki 'bAvalI ghAsa' se pitAjI bilakula acche ho ge| unakI kRza kAyA phira moTItAjI aura tandurusta dikhAI dene lagI / pUjya zarmAjI seroM ghAsa ukhar3avA kara apane sAtha le ge| pitAjIne bhI khUba pracAra kiyaa| maiM bhI prativarSa pacAsoM paikeTa bhejatA rahatA huuN| jo mitra yA paricita milatA hai, barAbara usase usakA jikra karatA huuN| arzake jisa rogIko vaha dI gaI, usIko lAbha huA / na jAne bhagavatI vasundharAke garbha meM kyA-kyA vibhUtiyA~ chipI par3I haiN| saMsAra meM prakRti mAtAkI vyApakatA aura vicitratA samajhane vAle bahuta thor3e haiM, ve hI sacce jJAnI aura pUre paNDita haiN| ( dIpaka se ) lohAmaNDI zrAgarA ] * yaha ghAsa kvAra- kAtikameM hI hotI hai / isa "sAla jitanI ikaTThI kI gaI thI, vaha saba bA~Ta dI gii|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthaprakAzikA aura paM0sadAsukhajI [le050 paramAnanda jaina zAstrI ] zrIumAsvAtike . tatvArtha sUtrakI hindI lepa apanA upayogakI vizuddhatAke arthi tathA TIkAoM meM 'arthaprakAzikA' apanA svAsa tathA saMskRtake bodharahita alpajJAnike tattvArthasthAna rakhatI hai / isameM prAcIna jaina granthoM ke anu- - sUtranike artha samajhaneke arthi apanI buddhike sAra sUtroMkA spaSTa artha hI nahIM diyA gayA, balki anusAra likhI hai. / parantu rAjavArtikakA artha unakA vizada vyAkhyAna evaM spaSTIkaraNa bhI kiyA kahU~ kahU~ gommaTasAra, trilokasArakA artha leya gayA hai-sUtrameM AI huI prAyaH una sabhI bAtoMkA liyA hai / apanI buddhikI kalpanAte isa pranthameM isameM yatheSTa vivecana hai jinase tatvArthake jijJA- eka akSara hU~ nahIM likhA hai / jAkai pApakA bhaya suoMko tatvArtha viSayakA bahuta kucha parijJAna ho hoyagama, ara jinendrakI AjJAkA dhArane vAlA jAtA hai / TIkAkI prAmANikatAke viSayameM paNDita hopagA so jinendra ke AgamakI AjJA binA eka sadAsukhadAsajIke nimna ladgAra khAsa taurase acara smaraNagocara nahIM karegA likhanA to baNe dhyAna dene yogya haiM / jinase spaSTa hai ki isa TIkA hI kaise ? ara z2e sUtra AjJA chA~r3i apane manakI meM jo kucha vizeSa kathana kiyA gayA hai vaha saba mukti se hI apane abhimAna puSTa karane* yogya rAjavArtika, gaummaTasAra aura trilokasAra Adi ayogya kalpanA kari likheM haiM te mithyAdRSTi sUtrapranthoMkA Azraya lekara kiyA gayA hai-paMDitajIne drohI ananta saMsAra paribhramaNa kreNge"| ... apanI orase usameM eka akSara bhI nahIM likhA: isa TIkAke antameM dI huI prazasti se eka hai| ve to sUtra-viruddha likhane vAleko mithyAdRSTi bAtakA aura bhI patA calatA hai aura vaha yaha ki; aura sUtradrohI taka batalAte haiN| aura aisA karane . yaha TIkA akele paNDita sadAsukhadAsajIkI hI ko bahuta hI jyAdA anucita samajhate haiM, aura kRti nahIM hai, kintu do vidvAnoMkI eka sammilita isaliye aise sUtrakI AjJAnusAra vartane vAle tathA kRti hai| isa bAtako sUcita karane vAle prazastike pApa bhayase bhayabhIta vidvAnoM ke dvArA anyathA artha -padya nimna prakAra haiMke likhe jAnekI sambhAvanA prAyaH nahIMke barAbara ........ caupAI hai| paMNDitajIke ve udgAra isa prakAra haiM: "aisaiM artha prakAzikA nAma deza bhASA baca-. "purava meM gaMgA taTa dhAma, nikA zrI rAjavArtika nAma granthakA aspa leza. . ati suMdara ArA tisa nAma / caupAI
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 81] . ... ... arthaprakAzikA aura paM0sadAsukhajI tAmaiM jina cetyAlaya se, parameSThIMsahAyajI agravAla 'jaina the| Apane apane / agravAla jainI bahu basaiM // 13 // pitA kIratacandajIke sahayogase hI jaina siddhAnta kA acchA jJAna prApta kiyA thA aura Apa - bahujJAtA tina meM ju rahAya, .. . bar3e dharmAtmA sajjana the tathA usa samaya nAma tAsu parameSThi shaay|... ArAmeM acche vidvAna samajhe jAte the / ... jainagranthameM ruci bahu karai, ..unhoMne sAdharma bhAI jagamohanadAsakI mithyA dharamaM na cita meM dhrai|| 14 // tattvArtha viSayake jAnanekI vizeSa ruciko dekhakara dohA svaparahitake liye yaha 'arthaprakAzikA' TIkA saba so tattvAratha sUtrakI, . ..se pahale pA~ca hajAra zloka pramANa likhI thI aura phira use saMzodhanAdike liye jayapurake racI vacanikA sAra / ...... prasiddha vidvAna paM0 sadAsukhadAsajIke pAsa bhejA - nAma ju artha prakAzikA, ..... thA / paNDita sadAsukhajIne saMzodhana sampAdanAdi .:. giNatI pA~ca hajAra // 15 // ke sAtha TIkAko pallavita karate hue use vartamAna so bhejI jayapura viSa, 11 hajAra zloka parimANakA rUpa diyA hai aura isIse yaha TIkA prAyaH paNDita sadAsunajIkI nAma sadAsukha jaay| - kRti samajhI jAtI hai| ...... so pUraNa gyAraha sahasa, ....... kari bhejI tina pAsa // 16 // . - ... ukta paricaya parase itanA aura bhI sAfa savaiyA dhvanita hotA hai ki paNDita sadAsukhajIkI kRtiyoM (bhagavatI ArAdhanA TIkA Adi ) kA usa samaya agravAla kula zrAvaka kIratacanda, ArA jaise prasiddha nagaroM meM yatheSTa pracAra. ho cukA juAre mA~hi suvAsa / thA aura unakI vidvattA evaM TIkA zaktikA sikkA - parameSThI sahAya tinake suta, ... satkAlIna vidvAnoM ke hRdaya para jama gayA thA / yahI pitA nikaTa kari zAstrAbhyAsa // 17 // kAraNa hai ki ukta paNDita parameSThIsahAyajIko '' kilo graMtha nija para hita kAraNa, tattvArthasUtrakI TIkA likhane aura use jayapura lakhi bahu ruci jaga mohanadAsa / paNDitajIke pAsa saMzodhanAdike liye bhejanekI preraNA milI / itanA hI nahIM, balki usameM yatheSTa ., sasvAratha adhigama su sadAsukha, pariSardhana karane kI anumati bhI denI par3I hai| tabhI rAsa caha~ diza arthaprakAza // 18 // paMDita sadAsukhajI usa TIkAko duganese bhI aina phaloMse spaSTa hai ki pArA nivAsI paMDita dhika vistRta karanemeM samartha ho sake haiN|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 isa TIkAke sampAdanAdi karane meM paMDita sadAsukhajIkA pUre do varSakA samaya lagA thA / aura vaha vikrama saMvata 1914 meM vaisAkha zukA dazamI ravivAra ke dina pUrNa huI thii| jaisA ki prazastike : nimna padyase prakaTa hai: saMvat ugaNI se adhika, caudaha sudi dazamI vaisAkhI, ditavAra || pUraNa kiyA vicAra ||3| yaha TIkA apane viSayakI spaSTa vivecaka hone ke sAtha sAtha par3hane meM bar3I hI rucikara pratIta hotI hai / isI se isake paThana-pAThanakA jainasamAjameM kAphI pracAra hai / isa TIkAke pradhAna lekhaka paMDita sadAsukhajI terApantha AmnAyake prabala samarthaka the / Apa vikramakI 19 va 20 vIM zatAbdI ke bar3e acche vidvAn ho gaye haiM / ApakA janma khaNDelavAla jAti meM huA thA aura ApakA gotra ' kAsalIvAla ' thaa| Apa DeDarAja ke vaMzaja the aura Apake pitA kA nAma dulIcanda thA, jaisA ki artha prakAzikA prazastikI nimna paMktiyoM se prakaTa hai: dulIcandakA putra, rAjavaMza mAMhi, ika kiMcita jJAtA / anekAnta - nAma sadAsukha kaheM, kAsalIvAla vikhyAtA // 4 // AtmasukhakA bahu icchuka / [ jyeSTha, ASAr3ha, vIra- nirvANa saM0 2466 so jinavAni prasAda, viSaya bhae niricchuka || 5 // ApakA janma vikrama saMvata 1852 meM athavA usake lagabhaga huA jAna par3atA hai; kyoMki Apa kI ratnakaraNDa zrAvakAcArakI TIkA vikrama saM0 1920 kI caita kRSNA caturdazIko pUrNa huI hai aura usa samaya usakI prazasti meM Apane apanI Ayu 68 varSakI prakaTa kI hai / ApakI janma bhUmi jayapura hai / usa samaya jayapura meM rAjA rAmasiMhakA rAjya thaa| kahA jAtA hai ki paM0 sadAsukhadAsajI rAjyake khajAMcI the aura Apako jIvana nirvAha ke liye rAjyakI orase 8) ru0 mAhavAra milA karate the| inhIMse ApakA aura Apake kuTumbakA pAlana-poSaNa hotA thA / isa viSaya meM eka kimbadantI isa tarahase bhI kahI jAtI hai ki Apako jayapura rAjya se 8) ru0 mAhavAra jisa samaya se milanA zurU huA thA vaha unheM barAbara usI taraha se milatA rahA usameM jarA bhI vRddhi nahIM huI / ekabAra mahArAjAne svayaM apane karmacAriyoM Adi ke vetanAdikA nirIkSaNa kiyA, taba rAjAko mAlUma huA ki rAjya ke khajAMcIke sivAya, cAlIsa varSa ke aseMmeM sabhI karmacAriyoMke vetana meM vRddhi huI hai - vaha dugunA aura caugunA taka ho gayA hai / parantu khajAMcIke vahI ATha rupayA haiM / yaha saba jAnakara rAjA ko bahuta kucha zrAzvarya aura duHkha huaa| rAjAne paMDitajIko bulAkara kahA kimujhase bhUla huI hai jo Aja taka Apake vetana meM kisI taraha kI vRddhi nahIM ho skii| itane thor3ese kharcameM Apake itane bar3e kuTumbakA pAlana-poSaNa *
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa ..] arthaprakAzikA aura paM0sadAsukhajI kaise hotA hogA ? uttarameM paMDitajIne kahA ki rUpa jo kArya barAbara cAlU rahA hai vaha zAyada hI ApakI kRpAse saba ho jAtA hai / taba rAjAne dekhane ko miltaa| bar3e Agrahase kahA ki aba Apako jo jarUrata ho so mAMgaleM, maiM use pUrA kara dUMgA aura Ajase : paMDitajIkI jIvana-ghaTanAoMkA aura kauTuApako vetana 20) ru0 mAhavAra milA. kregaa| mbika jIvanakA yadyapi koI paricaya upalabdha itanA saba hone para bhI parama saMtoSI paNDitaH nahIM hai to bhI jo kucha TIkA granthoM meM dI gaI sadAsukhadAsajIne kahA ki yadi Apa merI prArthanA saMkSipta prazasti Adise jAnA jAtA hai usase paM0 svIkAra kareM to maiM nivedana karU~, isa samaya maiM jIkI cittavRtti, unakI sadAcAratA, Atma-nirbharatnakaraNDa zrAvakAcArako TokA likha rahA hU~, yatA, adhyAtmarasikatA, vidvattA aura saccI svayaM apanI isa asthAyI paryAyakA koI bharosA dhArmikatA pada pada para prakaTa hotI hai / ApakA nahIM hai aura mujhe kisI cIjakI koI AkAMkSA jinavANIke prati bar3A bhArI sneha thA, aura usakI nahIM hai / ataH Ajase maiM ATha ghaMTe ke bajAya 6 deza dezAntaroM meM pracAra karanekI AvazyakatAko ghaTe hI khajAMcIkA kArya kiyA karUMgA aura vetana Apa bahuta hI jyAdA anubhava kiyA karate the| bhI Apa mujhe 8) ru0 kI bajAya 6) ru0 mAsika isaliye ApakA adhika samaya zAstra svAdhyAya, hI de diyA kreN| taba rAjAna kahA ki kalase sAmAyika, tattvacitavana paThana-pAThana aura graMthoMke Apa khajAMcIkA kAya 6 ghaNTe hI kiyA kareM, anuvAdAdi kAryoMmeM hI vyatIta hotA thA / ratnaparantu vetana yadi Apa adhika nahI lenA cAhate karaNDa zrAvakAcArakI TIkAke avalokanase Apake to vaha 8) ru0se kisI taraha bhI kama nahIM kiyA saiddhAntika anubhavakA kitanA hI patA cala jAtA jA sktaa| hai aura sAtha hI ApakI vicAra paddhattikA bhI bahuta kucha jJAna ho jAtA hai| yadyapi isa TIkAmeM 1. yadi yaha ghaTanA satya ho; to isase paNDita kahIM kahIM para caraNAnuyogake viSayako usake jIko saMtoSavRttikA aura dhArmika sAhityake pAtrakI somAse kucha ghaTA bar3hAkara likhA gayA hai, nirmANakA kitanA adhika anurAga pratIta hotA jo prAyaH paNDitajIkI udAsIna cittavRtti kA hai, ise batalAnekI jarUrata nahIM rhtii| yadi bhaTTa pariNAma jAna par3atA hai| phira bhI svAmI samanta. rakIya prathAke khilApha terahapantha di0 jainasamAja bhadrake .ratnakaraNDa zrAvakAcArakA yaha mahAbhASya meM sthApita na hotA aura isa tarahase khAsakara paMDitajIke vizAla adhyayana, vidvattA aura kAryajayapura rAjyake vidvAn digambara sAhityako anu- tatparatAkI ora saMketa karatA hai / yadi Aja vAdAdise alaMkRta kara usakA pracAra na karate to digambara samAjake vidvAnoMmeM jainasAhityake uddhAra di0 jaina samAjameM dhArmika graMthoMke paThana-pAThanAdi evaM pracArakI una jaisI lagana ho jAya to nissakA aura unake graMthoMke TIkA-TippaNAdike nirmANa- ndeha kucha varSoM meM hI bahuta kucha Thosa sAhityakA
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 anekAnta nirmANa hokara saMsAra meM usakA pracAra kiyA jA sakatA hai| paNDita sadAsukhadAsajI ke eka pradhAna ziSya the / unakA nAma thA pannAlAlajI sNghii| ApakA ukta paMDitajI se vikrama saM0 1901 se 1907 ke madhyavartI kisI samaya meM sAkSAtkAra huA thA / paNDitajI ke sadupadeza evaM prabhAvase saMghIjIkI cittavRtti palaTa gaI aura jainadharmake granthoMke abhyAsakI ora unakA citta vizeSatayA utkaMThita ho utthaa| unhoMne yaha pratijJA kI, ki maiM Ajase rAtriko 10 baje prati dina paMDitajIke makAna para pahu~ca kara jainadharma graMthoMkA abhyAsa evaM pari zIlana kiyA karU~gA / jaba saMghIjI apanI pratijJA ke anusAra rAtriko 10 baje paMDitajIke makAna para pahu~ce taba paNDitajIne kahA ki Apa bar3e ghara ke haiM--sukhiyA haiM- ataH Apase aise kaThina praraNakA nirvAha kaise ho sakegA ? uttara meM saMghIjIne usa samaya apane mu~ha se to kucha bhI nahIM kahA kintu jaba taka paMDita sadAsukhajI jIvita rahe taba taka Apa barAbara niyama pUrvaka usI samaya unake pAsa pahu~cate rahe / paMDitajI ke sahayoga se Apane kitane hI siddhAnta graMthoMkA avalokana kiyA aura jainadharma ke tattvoM kA manana evaM parizIlana kiyA / [ jyeSTha, ASAr3ha, vIra - nirvANa saM0 2416 aneka uttamottama pranthoMkI sulabha bhASA vacani kAe~ kI haiM, aura aneka navIna graMtha bhI banAe~ haiM, parantu abhI taka deza-dezAntaroMmeM unakA jaisA pracAra honA cAhiye thA vaisA nahIM huA hai| aura tuma isa kArya ke sarvathA yogya ho, tathA jainadharmake marma ko bhI acchI taraha samajha gaye ho, ataeva gurudakSiNA meM maiM tumase kevala yahI cAhatA hU~ ki jaise bane taise ina graMthoM ke pracArakA prayatna karo / vartamAna samaya meM isake samAna puNyakA aura dharmakI prabhAvanAkA aura koI dUsarA kArya nahIM hai / " yaha kahane kI AvazyakatA nahIM, ki paNDitajIke suyogya ziSya- saMghI jIne guru dakSiNA dene meM ja bhI AnA kAnI nahIM kii| aura Apane apane jIvanameM rAjjavArtika, uttara purANa Adi ATha. granthoM para bhASA vacanikAe~ likhI haiM aura 27000 hajAra zloka pramANa. 'vidvajjana bodhaka' nAmake graMthakA nirmANa bhI kiyA hai| isake sivAya sarasvatI pUjA cyAdi kucha pustakeM padya meM likhI haiN| anya sAdharmI bhAiyoM kI sahAyatA se Apane jayapura meM eka "sarasvatI bhavana" kI sthApanA kI thI jisase bAharase graMthoMkI mA~ga zrAne para granthoM kI pratilipi karAkara bheja dete the 1. usa kAryako Apa paMDitajIkI amAnataH samajhate the, aura usa kA jIvana paryaMta taka nirvAha karate rahe / / * paMDita sadAsukhadAsajI ne anta samaya meM apane ziSya saMghIjI se kahA ki "abameM isa asthAyI paryAya ko chor3akara vidA hotA huuN| maiMne tathA mere pUrvavartI paMDita ToDaramalajI, mannAlAlajI aura jayacandrajI Adi vidvAnoMne asIma parizrama karake yadyapi paNDita sadAsukhadAsajIke maraNa-samaya paM0 pannAlAlajI saMghIkA paricaya 'vidujanabodhaka' ke mukti prathamabhAMgI prastAvanA se liyA gayA hai / dekhoM pRSTha 67 /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa-3, kiraNa 8-1] arthaprakAzikA ra saMsadAsukhajI kA ThIka ThIka bodha nahIM ho sakA hai / parantu rala- he bhagavati tere. parasAda karaNDa zrAvakAcArakI prazastise batAnI bAlAsara sAmati tora vivaad| nizcita hai ki ratnakaraNDa zrAvakAcArakI vacanikA paMDitajIkI antima kRti hai| vaha vikrama saMvat paMca parama gurupada kari Dhoka, .. . 1920 meM caitra kRSNA caturdazIke dina pUrNa huI hai| saMyama sahita lahU~ paraloka // 14 // usa samaya paMDitajIkI umra 68 varSakI ho cukI thI / isake bAda Apa adhikase adhika do-cAra ina padyoMse spaSTa pratIta hotA hai ki paNDita varSa hI jIvita rahe hoMge / ratnakaraNDa zrAvakAcAra sadAsukhadAsajI apane samAdhi maraNake liye kI ApakI yaha TIkA jainazAstroMkA vizeSa anu- kitane utsuka the / jarUra hI unakA marasa samAdhi bhava prApta kara leneke bAda likhI gaI hai, isI pUrvaka huA hai aura usake prasAdase ve nisandeha kAraNa isameM die hue varNanase paMDitajI, unakI sadgatiko prApta hue hoNge| . cittavRttikA aura sAMsArika deha bhogoMse / vAstavika udAsInatAkA bahuta kucha AbhAsa. paMDita sadAsukhajIne jo sAhitya sevA kI hai, mila jAtA hai| usameM samAdhi AdikA jo mahatva aura apane amUlya samayako jinavANIke adhyayana pUNa varsana diyA hai usase paNDitajIkI samAdhi- adhyApana aura TIkA kAryameM bitAnekA jo prayatna maraNa-viSayaka jijJAsA evaM bhAvanAkA bhI kitanA kiyA hai vaha saba vidvAnoM ke dvArA anukaraNIya hai| hI digdarzana ho jAtA hai / aura bhagavatI ArAdhanA saMskRta-prAkRtake jainagranthoMkA hindI bhASAmeM anukI TIkAke antake nimna do padyoMse, jinameM vAdAdi kara jo jainasamAjakA upakAra ve kara gaye samAdhi maraNakI AkA~kSA vyakta kI gaI hai, mere haiM vaha bar3A hI prazaMsanIya aura AdaraNIya hai / upayukta niSkarSakI puSTi hotI hai: isase jainasaMsArameM ApakA nAma amara ho gayA hai| isa samaya taka mujhe Apako 7 kRtiyoMkA patA merA hita honeko aura, calA hai / saMbhava hai aura bhI kisI graMthakI vaca nikA likhI gaI ho yA koI svatantra graMtha banAyA dIkhe nA~hi jagatameM Thaura / gayA ho / prastuta 'arthaprakAzikA' TIkA aura ukta yAtai bhagavati zaraNa jugahI, ratnakaraNDa zrAvakAcArakI TokAke atirikta jina maraNa ArAdhana pAU~ sahI // 13 // pA~ca kRtiyoMkA patA aura calA hai ve isa prakAra * paThasaTha varasa nu prAyuke, bIte tujha AdhAra / zeSa mAyu tava zaraNate, jAhu yahI mama sAra // 17 1-bhagavato ArAdhanA TIkA, saMvata 1908 meM -prazasti, rasnakaraNDa shraavkaacaarttiikaa| bhAdoM sudI doyajako pUrNa huii|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 prakAnta [jyeSTha, bhASAda, vIra nirvANa saM0 2466 2-paNDita banArasIdAsakRta nATaka samayasAra diyA thA use kAryameM pariNataH karanekA apanA TIkA bhI kartavya samajhegA, aura tadnusAra jaina pranthoM kA aneka bhASAoM meM anuvAdAdi kara pracAra 3-nityaniyama pUMjA baskRtakI ttiikaa| karanekA jarUra koI saMgaThita prayatna kregaa| aisA 4-akalaMka stotrako TIkA / . . karake hI vaha apane upakArIke RNase uRNa ho skegaa||... ... ... 5-tattvArthasUtrakI laghu ttiikaa| - vIra sevAmandira sarasAvA . pichalI cAra TIkAoMke sAmane na honeke tA05-5-1940 kAraNa unake viSayameM racanA saMvat aura prazasti . AdikA koI ThIka paricaya nahIM mila skaa| yaha lekha zrImUlacandA kisanadAsajI kAparikAke AzA hai samAja paMDitajIke upakArako smaraNa 'digambara jaina pustakAlaya' sUstase zIghra prakAzita hone karatA huA unake sevA bhAvakA Adarza sAmane vAlI 'arthaprakAzikA' TIkAke liye prastAvanAke rUpameM rakkhegA aura jinavANIke pracArakA jo sandeza likhA gayA hai| unhoMne apane ziSya paMDita pannAlAlajI saMghIko 7
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainiyoMkI dRSTimeM bihAra | lekhaka - paMDita ke0 bhujavalI zAstrI, vidyAbhUSaNa, sa0 " jaina siddhAntabhAskara " ] "sa mahatvapUrNa prastuta viSayakA maiM do dRSTiyoM se vicAra karU~gA, jinameM pahalI dRSTi paurANika aura dUsarI aitihAsika hogI / jainiyoM kI mAnyatA hai ki vartamAnakAla meM bhAratakSetrAntargata AryakhaNDameM eka dUsare se dIrghakAlakA antara dekara sva-para- kalyANArtha caubIsa mahApuruSa avatarita hue, jinheM jainI tIrthaMkarake nAmase sambodhita karate aura pUjate haiM / ina tIrthaGkaroMmeM 19 veM tIrthaGkara zrImallinAtha, 20 veM tIrthaGkara zrImunisuvrata, 21 veM tIrthaGkara zrInami nAtha evaM 24 veM tIrthakara zrImahAvIrakI janmabhUmi kahalAne kA saubhAgya isI bihAra prAntako hai / mallinAtha aura naminAthakI janmanagarI mithilA, munisuvratakI rAjagRha tathA mahAvIra - kI vaizAlI hai| caubIsa tIrthaGkaroMmeMse 22 veM zrInaminAtha aura 1 le zrI RSabhadevako chor3a kara zeSa 22 tIrthaGkara isI bihArase mukta hue haiN| jinameMse 20 tIrthaGkaroMne to vartamAna hajArIbAga jilAntargata samsedazikhara ( Parshwanath hill ) se muktilAbha kiyA hai aura zeSa do meM se mahAvIrane pAvAse tathA vAsupUjyane campA se / sammedazikhara, pAvApura aura campApura ( bhAgalapura ) ke atirikta rAjagRha, guNAvA, gulajArabAga (paTanA) jaise sthAnoMko bhI jainI apane anyAnya mahApuruSoMkA muktisthAna mAnate Arahe haiM / itanA hI nahIM, sammedazikhara, pAtrApura aura rAjagRhAdi sthAnoM para jainiyoMne atula dravya vyaya kara bar3e-bar3e AlIzAna mandira nirmANa kiye tathA dharmazAlAe~ Adi banavAI haiN| aura prativarSa hajAroMkI saMkhyA meM samUce bhAratavarSa se jainI yAtrArtha vahA~ jAte haiN| prAMta meM apane paramapUjya eka-do nahIM bIsa tIrthakaroMne divya tapasyA ke dvArA karma-kSaya kara mokSa lAbha kiyA hai, vaha pAvanapradeza janI mAtrake lie kaisA AdaraNIya evaM zlAghanIya hai - yaha yahA~ kahane kI AvazyakatA nahIM / itanA hI kahanA paryApta hogA ki eka zraddhAlu jainIke lie isa bihArakA pratyeka kaNa, jo tIrthaGkaroM evaM anyAnya mahApuruSoMke caraNarajase spRSTa huA hai, zirodhArya tathA abhinandanIya hai / isakI vistRta kIrtti -gAthA jaina-pranthoMmeM bar3I zraddhAse gAyI hai| prathama tIrthakara zrI RSabhadeva idavAkuvaMzIya kSatriya rAjakumAra the / hindUpurANoM ke anusAra ye svayambhU manukI pA~cavIM pIr3hImeM hue batalAye gaye haiM / inheM hindU ' evaM bauddha ' zAstrAkAra bhI sarvajJa, sarvadarzI aura yuga ke Arambha meM jaina-dharmakA saMsthApaka mAnate haiM / hindU avatAroMmeM yaha 1 1 dekho, bhAgavata 5 / 4, 5, 6 / 2 dekho, 'nyAyabindu' zra0 3 /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 522 anekAnta [jyeSTha-aSAr3ha, vIra-nirvANa saM0 2466 AThaveM mAne gaye haiM aura sambhavataH vedoMmeM bhI evaM zrI neminAtha Adi katipaya tIrthaGkaroMkA inhIMkA ullekha milatA hai / inhIM RSabhadevake ullekha mAnate haiM / Adhunika khojameM jainiyoMjyeSTha putra samrATa bharatake nAmase yaha deza bhArata- ke antima tIrthaGkara bhagavAna mahAvIrake pUrvavarSa kahalAtA hai| bIsaveM tIrthakara zrI munisuvrata- gAmI 23veM tIrthaGkara bhagavAna pArzvanAthako nAthake kAlameM hI maryAdA-puruSa rAmacandra evaM sabhI itihAsavettA sammilitarUpase aitihAsika lakSmaNa hue the / zrIkRSNa 22 veM tIrthaGkara zrI vyakti svIkAra kara cuke haiM, jo bhagavAn neminAtha ke samakAlIna hI nahIM, balki inake mahAvIrase prAyaH DhAIsau varSa pahale hue the| tAUjAda bhAI the / aba kaI vidvAna bhagavAn ataeva Adhunika dRSTise eka vizeSa vizvasanIya neminAthako bhI aitihAsika vyakti mAnane lage jaina itihAsa I0 pUrva navamI zatAbdIse prArambha haiM / gujarAtameM prApta I0 pUrva lagabhaga 11 vIM huA thA yaha nirvivAdarUpase mAnA jA sakatA zatAbdIke eka tAmrapatrake AdhAra para hindU hai| astu, yaha viSayAntara hai| aba Aiye prastuta vizvavidyAlaya banArasake suyogya prophesara DAkTara viSaya pr| prANanAtha vidyAlaMkAra to inheM aitihAsika vyakti jainiyoMkI dRSTimeM bihAra' isa viSayapara spaSTa ghoSita karate haiN| balki prophesara prANanAtha- aitihAsika dRSTise vicAra karatA huA maiM sarvajI kA kahanA hai ki 'mohonajodAro' se prathama antima tIrthaGkara bhagavAna mahAvIrako hI upalabdha pA~cahajAra pUrvakI vastuoMmeM kaI zilAe~ luuNgaa| bhagavAna mahAvIrakA janma Ajase 2538 bhI haiM jinameM se kucha meM 'namo jinezvarAya' sApha varSa pUrva caitra zu0 trayodazIke zubha dina vartamAna aMkita milatA hai| mujaphpharapura jile ke vasAr3ha nAmaka sthAnameM huA / yadyapi bhagavAna pArzvanAthake pUrvake tIrthaGkaroMke thA, jisakA prAcIna vaibhavazAlI nAma vaizAlI astitvako pramANita karaneke liye hamAre pAsa thaa| bhagavAna mahAvIrake zraddheya pitA nRpa siddhArtha sabala aitihAsika pramANa upalabdha nahIM, phira bhI the| ye kAzyapagotrIya ikSvAku athavA nAtha yA jaina-granthoMke kathana evaM Ajase lagabhaga DhAI- jJAtavaMzIya kSatriya the / inakA vivAha vaizAlIke tIna hajAra varSa pUrva nirmita avazeSa ' tathA licchivI kSatriyoM ke pramukhanetA rAjA ceTakakI zilAlekhAdi 5 se zeSa tIrthaGkaroMke astitvakA putrI priyakAriNI athavA trizalAke sAtha huA patA avazya calatA hai| balki kaI vidvAn thaa| rAjA ceTaka-jaise saMbhrAnta rAjavaMzase siddhArtharAmAyaNa, mahAbhAratAdi granthoM meM hI nahIM kintu yajurvedAdi suprAcIna vaidika sAhityameM jaina-dharma kA vaivAhika sambandha honA hI inakI pratiSThA aura gauravakA jvalanta nidarzana hai| jainapranthoMmeM 3 dekho, 'iNDiyana hisTArikala kvATalI' bhAga 7. naM0 2 / 4 dekho, kaMkAlITole vAlA mthuraa-jainstuup| 6 dekho, 'saMkSipta jaina itihAsa' prathama bhAgakI prastAvanA 5 dekho, khaNDagiri-udayagiri-sambandhI hAthI-guphAkA aura 'veda purANAdi granthoM meM jainadharmakA astitva' / shilaalekh| 7 dekho, 'uttarapurANa' pRSTha 605 /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaSa 3, kiraNa 8-9 ] jainiyoM kI dRSTi meM bihAra 523 siddhArtha nAthavaMzake mukuTamaNi kahe gaye haiN| jainasaMgha isI nAmase adhika paricita thaa| yaha Adhunika sAhityAnveSaNase prakaTa huA hai ki nirvivAda bAta hai ki bhagavAna mahAvIrake samaya jJAtrika-kSatriyoMkA nivAsa sthAna pradhAnatayA baizAlImeM jainiyoMkI saMkhyA atyadhika thii| vaizAlI (basAr3ha), kuNDagrAma evaM vaNiyagrAmoMmeM cInayAtrI huenasvAMga ( san 635 ) ke bhAratayAtrA thaa| sAtha hI, yaha bhI jJAta huA hai ki nAtha- kAlataka jainiyoMkI saMkhyAmeM vahA~ kamI nahIM huI vaMzIya kSatriya kuNDa grAmase aizAnya dizAmeM ava- thI; kyoMki unhoMne apane yAtrAvivaraNameM spaSTa sthita kollAgameM adhika saMkhyAmeM rahate the| likhA hai ki vaizAlI-rAjyakA gherA karIba eka vaizAlIke bAhara nikaTa hI kuNDagrAma vartamAna hajAra mIlakA thA, vahA~kI jalavAyu anukUla thI, thA, jo saMbhavataH AjakalakA vasukuNDa gA~va hai| logoMkA AcaraNa pavitra aura zreSTa thA, loga jainagranthoMke kathanAnusAra bhagavAna mahAvIrakA dharmapremI the, vidyAkI bar3I pratiSThA thI, aura janma yahIM para huA thA / koI koI vidvAna jainI bahuta sa~khyAmeM maujUda the / tIsa varSakI kollAgako hI mahAvIra kA janmasthAna batAte haiN| avasthAmeM bhagavAn mahAvIrane saMsArase virakta ho parantu yaha bAta digambara aura zvetAmbara donoM apane AtmotkarSako sAdhane evaM saMsArake jIvoMko sampradAyoMkI mAnyatAke pratikUla hai| nAzavaMzIya sanmArgameM lagAneke liye sampUrNa rAjyavaibhavako kSatriya vaz2ipradezIya prajAtantrAtmaka rAjasaMghameM ThukarAkara jaMgalakA rAstA liyaa| dIna dukhiyoMkI sammilita the / kauTilIya arthazAstrase spaSTa hai pakAra unake udAra hRdayameM ghara kara gayI aura ki, prajAtantrIya rAjasaMghameM kSatriyakuloMke mukhi unakI sacI sev| bajAneke liye ve dRDhapratijJa yAoMkI kauMsila mukhyakAryakI thI aura isa hogaye / vizeSa siddhike liye vizeSa tapasyAkI kauMsilake sadasyoMkA nAmollekha rAjAke rUpameM hotA thA / yahI kAraNa hai ki bhagavAn mahA. AvazyakatA hotI hai, yaha bAta nirvivAda siddha vIrake pitA siddhArthakuMDapurake rAjA kahalAte the| hai| isI liye mahAvIrako bAraha varSoM taka ghora tapazcaraNa karanA pdd'aa| kyoMki tapazcaraNa hI nAthavaMzIya kSatriya mukhyataH jainiyoMke 23veM Antarika malako chA~Takara AtmAko zuddha, suyogya tIrthaMkara bhagavAna pArzvanAthake anuyAyI the| bAda. evaM kAryakSama banA sakatA hai| isa durddhara tapazcaraNako jaba bhagavAna mahAvIrake divya kr-kmloNmeN| kI kucha ghaTanAoMko jJAtakara roMgaTe khar3e hojAte jainadharmakA zAsanasUtra AyA taba ve niyamAnusAra haiN| parantu sAtha hI sAtha Apake asAdhAraNa unake upAsaka banagaye / bauddhagranthoMmeM bhagavAn dhairya, aTala nizcaya, dRr3ha AtmavizvAsa, agAdha mahAvIra 'niggaMthatAthaputta' ke nAmase hI adhika sAhasa evaM lokottara kSamAzIlatAko dekhakara prasiddha haiM / isakA kAraNa yaha hai ki usa jamAnemeM bhaktise mastaka jhuka jAtA hai aura mukha svayameva 8 dekho, 'kauhisya-rurthazAstra' kA maisUra sa~skaraNa pRSTha 455 9 dekho, miseja sTivensan kA 'hArTa Apha jainijma' (laMDana) 10 dekho, 'baMgAla bihAra ur3IsAke prAcIna jainasmAraka' / pRSTa23
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 524 anekAnta [ jyeSTha-aSAr3ha, vIra-nirvANa saM0 2466 stuti karane laga jAtA hai| bAraha varSoM ke ugra yathArtha vastusthitikA bodha karAyA, tatvako tapazcaraNoMke bAda vaizAkha zu0 dazamI ko jRmbhaka samajhAyA, bhUleM dUra ko, kamajoriyA~ haTAI, gA~vake nikaTa, RjukUlA nadIke kinAre sAlavRkSake AtmavizvAsa bar3hAyA, kadAgraha dUra kiyA, nIce kevala jJAna arthAt sarvajJajyotiko ve prApta pAkhaNDako ghaTAyA, mithyAtva chur3AyA, patitoMko hue| isa prakAra muktimArgakA netRtva grahaNa karane- uThAyA, atyAcAroMko rokA, hiMsAkA ghora virodha ke jaba Apa sarvaprakArase upayukta hue taba janma- kiyA, sAmyavAdako phailAyA aura logoMko janmAntarameM saMcita apane viziSTa zubha saMkalpA. svAvalambI banAnekA upadeza diyA / jJAta hotA nusAra mahAvIrane lokoddhArake liye apanA vihAra hai ki Apake vihArakA prathama sthAna rAjagRha ke (bhramaNa ) prArambha kiyA / saMsArI-jIvoMko nikaTa vipulAcala aura vaibhAra parvata Adi paMca sanmArgakA upadeza deneke liye lagabhaga 30 varSo pahAr3iyoMkA puNyapradeza thaa| usa samaya rAjagRhameM taka prAyaH samagra bhAratameM avizrAnta rUpase ApakA pakA zizunAgavaMzakA pratApI rAjA zreNika yA bimbavihAra hotA rhaa| khAsakara dakSiNa evaM uttara sAra rAjya karatA thA |shrennik ne bhagavAnkI parivihArako yaha lAbha prApta karanekA adhika saubhAgya SadoM meM pramukha bhAga liyA hai aura usake praznoM para prApta hai| vidvAnoMkA kahanA hai ki isa pradezakA bahuta se rahasyoMkA udghATana huA hai| zreNikakI 'bihAra' yaha zubha nAma mahAvIra evaM gautama buddhake rAnI celanA bhI vaizAlIke rAjA ceTakakI putrI vihArakI hI cirasmRti hai| jahA~ para mahAvIrakA thii| isalie vaha riztemeM mahAvIra svAmIkI zubhAgamana hotA thA, vahA~ pazu-pakSI taka bhI AkRSTa hokara Apake nikaTa pahu~ca jAte the| mausI hotI thii| jaina granthoMmeM rAjA zreNika bhagavAna mahAvIrakI sabhAoMke pramukha zrotAke Apake pAsa kisI prakArake bheda-bhAvakI guJjAyaza rUpa meM smaraNa kiye gaye haiN| hA~, eka bAta aura hai nahIM thii| vAstavameM jisa dharmameM isa prakArakI aura vaha yaha hai ki bauddha granthoMmeM vimbasAra udAratA nahIM hai vaha vizvadharma-sArvabhaumika-hone gautama buddhake eka zraddhAlu bhaktake rUpameM varNita hue kA dAvA nahIM kara sktaa| bhagavAna mahAvIrakI haiM / prArambhAvasthAmeM bimbasArakA buddhAnuyAyI mahatI sabhAmeM hiMsaka jantu bhI saumya bana jAte the honA jainagraMtha bhI svIkAra karate haiN| ata: bahuta aura unakI svAbhAvika zatrutA bhI miTa jAtI kucha sambhava hai ki bimbasAra pahale gautamabuddhakA thii| mahAvIra ahiMsAke eka apratima avatAra hI / bhakta rahA ho aura pIche bhagavAna mahAvIrakI vajaha the. isa bAtako svargIya bAla gaGgAdhara tilaka, se jaina dharmameM dIkSita ho gayA ho| mahAtmA gAMdhI aura kavIndra ravIndra jaise jainetara vidvAnoMne bhI muktakaNThase svIkAra kiyA hai| 11 dekho, 'anekAnta' varSa 1 ki0 1 meM prakAzita aura phira bhagavAn mahAvIrane apane vihArameM asaMkhya svatantrarUpase mudrita mukhtAra zrIjugalakizorakA 'bhagavAn mahAvIra prANiyoMke ajJAnAndhakArako dUra kiyA, unheM aura unakA samaya' zIrSaka nibandha /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 8-9] jainiyoM kI dRSTimeM bihAra 525 eka dRSTi se vihArako yadi jaina-dharmakA udgama pA~coM jaina dharmAvalambI siddha hote haiM 12 / ullikhita sthAna mAnA jAya to bhI koI aisA ghora virodha granthoM meM ye sabhI zAsaka dharmAtmA, vIra evaM rAjanahIM dikhtaa| kyoM ki isa samaya jaina dharmakA jo nItipaTu kahe gaye haiN| ina rAjAoMmeM khAsakara kucha maulika siddhAnta upalabdha hai, vaha antima zreNika yA bimbasArako jainagraMthoMmeM pramukha sthAna tIrthaGkara bhagavAn mahAvIrake upadezakA hI sAra prApta hai, yaha bAta maiM pahale hI likha cukA huuN| samajhA jAtA hai| hA~, yaha bAta avazya hai ki kuNika yA ajAtazatru bhI apane samayakA eka ApakA siddhAnta apane pUrvavartI zeSa teIsa tIrthaMkaroM prakhyAta pratApI rAjA thA / isane bauddha dharma se ke siddhAntakI punarAvRtti mAtra hai / jainiyoMkI yaha asantuSTa hokara jainadharmako vizeSarUpase apanAyA dRDha zraddhA hai ki apane vandanIya caubIsa tIrthaGkaroM thaa| mAlUma hotA hai ki isIliye bauddhagraMthoMmeM yaha ke maulika upadeza meM thor3A bhI antara kabhI nahIM duSkarmo kA samarthaka evaM poSaka kahA gayA hai| rahA hai| aisI dazAmeM vijJa pAThaka svayaM vicAra kara bhagavAna mahAvIra kA nirvANa isIke rAjya kAlameM sakate haiM ki jainiyoMkI dRSTi meM vihAra kitanA huA thA / parantu eka bAta jarUra hai ki isa mahatvapUrNa agrasthAna rakhatA hai / aba maiM yahA~ para kuNika yA ajAtazatruke rAjyAdhikArI hote hI saMkSepameM isa bAtakA digdarzana karA denA cAhatA hU~ isakA vyavahAra apane pitA zreNikake prati burA hone ki bhagavAna mahAvIrake uparAnta isa vihArameM lagA thaa| jainagraMtha kahate haiM ki pUrva vairake kAraNa zAsana karanevAle bhinna bhinna rAjavaMzoMkA jaina- ajAtazatra apane pitAko kAThake piMjare meM bandakara dharmase kahA~taka sambandha rahA hai| use manamAnA duHkha dene lagA thaa| kintu bauddha zizanAgavaMza-I0 pUrva chaThI zatAbdI meM granthoMse patA calatA hai ki isane burA kArya devadatta magadharAjya bhAratameM sarvapradhAna thA / isa pramukha . nAmaka eka bauddha-saMgha-dveSI sAdhu ke bahakAnese kiyA thaa| rAjya ke paricayase hI bhAratakA eka prAmANika itihAsa prArambha hotA hai / usa samaya yahA~ke nanda-vaMza-sara vinsenTasmitha, ema0 e0 kA kahanA hai ki nanda rAjA brAhmaNa dharmake dveSI zAsanakI bAgaDora zizunAgavaMzIya vIra kSatriyoM ke pAra jainadharmake premI the| kaimbrija hisTrI bhI hAthameM thii| isa vaMzake rAjAoMne I0 pUrva 645 isa bAtakA samarthana karatI hai| nava nandoMke se I0 pUrva 480 taka yahA~ para rAjya kiyA hai| mantrI to nissandeha jainadharmAnuyAyI the| mahA. uttarapurANa, ArAdhanA-kathAkoza aura zreNika- padmakA mantrI kalpaka thA, isIkA putra paravartI caritra Adi jaina graMthoMse isa vaMzake zAsakoM- nanda kA mantrI rahA / antima nanda sakalya meM se (1) upazreNika, (2) zreNika (vimbasAra) dekho, vizeSa paricaya ke liye 'saMkSipta jaina itihAsa' (3)kuNika (ajAtazatru),(4)(darzaka, (5) udayana ye bhAga 2, khaNDa 2 / 13 dekho, 'alI hisTrI Apha iNDiyA'
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 526 aneka [ jyeSTha aSAr3ha, vIra- nirvANa saM0 2466 sI0 ema0 varDavuDa aura zrIyuta svargIya kAzIprasAda jAyasavAla pramukha haiN| " IsA kI 5 vIM zatAbdI taka ke prAcIna jaina grantha evaM bAda ke zilAlekhoM kA kathana hai ki jaba uttarabhArata meM bAraha varSokA ghora durbhikSa par3A thA taba candragupta antima zruta kevalI zrI bhadravAhuke sAtha dakSiNakI ora calA gayA aura vartamAna maisUra rAjyAntargata zravaNabelagola meM- jahA~ aba taka usake nAmakI yAdagAra hai-muni ke taura para rahakara antameM vahIM para vaha upavAsapUrvaka svargAsIna huA | zravaNabelagolakI sthAnIya anuzruti bhI bhadrabAhu aura candraguptakA sambandha jor3atI hai| itanA hI nahIM; anuzruti dvArA zravaNabelgola ke sAtha ina donoMkA bhI sambandha jur3atA hai | zravaNabelagolake do parvatoM meM se choTekA nAma 'candragiri' hai jo ki candragupta nAmaka kisI mahAn vyaktikA smRti cinha hai| isI para eka guphA bhI hai jisakA nAma 'bhadrabAhu' guphA hai / isI parvata para eka sundara prAcIna mandira bhI hai, jisakA nAma 'candraguptavasti' hai / athavA dhanananda thA / isakA mantrI zakaTAra jaina dharmAnuyAyI thA, jo anta meM muni hogayA thA / 14 isake putra sthUla bhadra aura zrIyaka the / sthUla bhadra jaina muni hogaye the aura zrIyaka ko mantrIpada milA thA / isIkA apara nAma sambhavataH rAkSasa thA / yadyapi usa samaya bhAratameM ghanananda sabase bar3A rAjA samajhA jAtA thA phira bhI isameM itanI yogyatA nahIM thI ki yaha itane vistRta rAjyako samucita rIti se sa~bhAla letA / phalataH udhara kaliMgako airavaMzake eka rAjAne isase jIta liyA; idhara cANakya kI sahAyatA se candragupta ne isapara AkramaNa kara diyaa| anta meM I0 pUrva 326 meM nanda vaMzakI itizrI hogaI / sara smitha ke kathanAnusAra isane hI jainiyoM ke tIrtha paMcapahAr3IkA nirmANa paTanA meM karAyA thA / maurya vaMza - jaina - sAhitya aura zilAlekhoMse maurya samrAT candragupta jaina-dharmakA parama bhakta pramANita hotA hai / itihAsa - lekhaka dIrgha - kAla taka isa bAta para vizvAsa karane ko taiyAra nahIM hue / parantu aba idhara kucha varSoMse aitihAsika vidvAnoMne bahumata se candraguptakA jainadharmAnuyAyI honA svIkAra kara liyA hai / ina vidvAnoMmeM mi0 vinsenTa e0 smitha, mi0 I0 thAmasa mi0 vilsana, mi0 bI0 luIsa rAisa, saM0 insAiklopIDiyA ApharilIjana, mi0jArja 14 dekho, 'ArAdhanA kathA koza' bhAga 3, pRSTha 78-81 / 15 dekho, 'hisTrI eNDa liTarecara zrApha jainijma' / samrATa candragupta kA uttarAdhikArI bindusAra bhI pariziSTa parva Adi jaina granthoM se jaina dharmAvalambI siddha hotA hai / jaina granthoM meM isakA dUsarA nAma siMhasena milatA hai| bindusAra apane zraddheya pitA ke samAna bar3A pratApI thA / isakI vijayoM kA pUrNa vRttAnta upalabdha hone para nissadeha ise bhI candragupta aura azoka jaise samrAToMkI zreNI meM avazya sthAna mila sakatA hai / 16 dekho, 'maurya sAmrAjya ke jaina vIra' pRSTha / 118-148 /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 8-] jainiyoM kI dRSTi meM bihAra jainagraMtha bhI AcArya cANakyako samrATa vindusAra zreNika ( bimbasAra ) aura usake putra kuNika kA pradhAnamaMtrI prakaTa karate haiM / bindusArake (ajAtazatru ) ke nAmoMke sAtha lagAI gayI hai| svargastha hone para I0 pUrva 272 meM isakA putra para azokake 22 3 varSakI 'bhAvarA' kI prazastimeM azoka rAjyArUr3ha huaa| kaI vidvAnoMkA mata hai jisameM usake bauddha honeke spaSTa pramANa haiM, usakI ki samrATa azokane apanI prazastiyoMmeM jo padavI kevala 'piyadasi' pAyI jAtI hai, 'devAnAMahiMsA, satya, zIla Adi guNoM para jora diyA piya' nhiiN| isI bIcameM vaha jainase bauddha huA usase pratIta hotA hai ki vaha svayaM jainadharmA- hogA / para Ajakala bahuta mata yahI hai ki valambI rahA ho to Azcarya nhiiN| pro0 kanakA azoka bauddha thA / (jaina itihAsakI pUrva pIThikA) kahanA hai ki 'ahiMsAke viSayameM azokake jo jainiyoM kI vaMzAvaliyoM aura anya granthoM meM niyama haiM ve bauddhoMkI apekSA jainiyoMke siddhAntoM ullekha hai ki azokakA pautra 'samprati' thA, se adhika milate haiM / jainagraMthoM meM isake jaina honekA usake garu 'sahasti' AcArya the aura vaha jainapramANa bhI spaSTa upalabdha hai| kavi kalhaNakI dharmakA bar3A pratipAlaka thaa| usane 'piyadasi' ke 'rAjataraMgaNI' meM azoka dvArA kAzmIrameM jainadharma- nAmase bahutasI prazastiyA~ zilAoM para kA pracAra kiye jAnekA varNana hai| yahI bAta aMkita karAyI thI / isa kathanake AdhAra para abulaphajalakI 'Aine akabarIse bhI vidita pro0 pizela aura mi0 mukarjI jaise vidvAnoMkA hotI hai| kucha vidvAnoMkA mata hai ki azoka mata hai ki jo zilAprazastiyA~ aba azokake pahale jainadharmakA upAsaka thA, pazcAt bauddha nAmase prasiddha haiM, ve sambhavataH 'samprati' ne hogayA thaa| isakA eka pramANa yaha diyA likhavAyI hoMgI / para saravinsenTa smithakI jAtA hai ki azoka ke una lekhoMmeM jinameM usake rAya isake viruddha hai / ve una saba lekhoMko spaSTataH bauddha honeke koI saMketa nahIM pAye jAte azokake hI pramANita karate haiN| azokake balki jaina siddhAntoMke hI bhAvoMkA Adhikya he, samayameM samprati yuvarAja thA aura usIne apane rAjAkA upanAma 'devAnAMpiya piyadasI' pAyA jAtA adhikArase azokako rAjakoSameM se bauddhhai| 'devAnAM piya' vizeSata: jainagranthoMmeM hI rAjA- saMghako dAna denekA virodha kara diyA thaa| kI padavI pAyI jAtI hai| zvetAmbarI 'uvAI' samrATa kunAlake zAsanameM bhI zAsana-sUtra usI (aupapAtika ) sUtragranthoMmeM yaha padavI jaina rAjA ke hAtha meM thA / dazaratha ke samaya meM bhI vahI 17 dekho, 'rAjAvilakathe' ( kannar3a) vAstavika zAsaka rahA / yahI kAraNa hai ki bahuta18 dekho, 'yaH zAntavRjino rAjA prayanto jinshaasnm| se granthoMmeM sampratiko hI azokakA uttarAzuSkale'tra vitastAtrau tastAra stUpamaMDale // 01 dhikArI likha diyA hai / jaina-sAhityameM samprati19 dekho, 'alI phraMtha Apha azoka', thaams-kRt| kA vahI sthAna hai jo bauddha-sAhityameM azoka
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 528 . anekAnta [jyeSTha-aSAr3ha, vIra-nirvANa saM0 2466 - kA / usane apane priyadharma ko phailAne ke lie yahIM saMvaraNa karanA par3atA hai| yaha bAta nirvivAda bahuta prayatna kiyA thaa|2 pariziSTa parvake katha. siddha hai ki rAjagRha, pATaliputra Adi purAtana nAnusAra sampratine anArya dezoMmeM bhI jaina-dharma sthAnoMse jainadharmakA bahuta purAnA abheda sambandha kA pracAra kiyA thaa| dAnazAlA-nirmANa Adi hai| 1937 ke pharavarI mahInemeM paTanA jaMksanase aneka lokopakAraka kArya bhI jainadharmake pracAra eka mIlakI dUrI para lohanIpura muhallemeM jo do meM sampratike paryApta sahAyaka hue haiN| digambara jaina mUrtiyA~ khodate vakta milI haiM unake bRhaspatimitrako jItakara magadhako vazameM lAne sambandhameM purAtattvake ananya marmajJa svargIya DA0 vAlA samrAT khAravela bhI kaTTara jaina-dharmAvalamvI kAzIprasAda jAyasavAlakA kahanA hai ki bhaartthaa| khAravelane jainadharmakI bahuta bar3I sevA kI varSoM AjatakakI upalabdha mUrtiyoMmeM ye sabase thii| hAthIguphA vAle zilAlekhameM khAravelako prAcIna haiM / jAyasavAla mahodaya ina mUrtiyoMko 'dharmarAja' evaM 'bhikSurAja' kahA gayA hai| kaliMgake IsAse 300 varSa pUrvakI mauryakAlIna mAnate haiM22 / kumArI parvatapara khAravela aura usakI rAnIne kulahA pahAr3a ( hajArI bAga.) zrAvaka pahAr3a aneka mandira tathA vihAra banavAye the| khAsakara (gayA), pacAra pahAr3a ( gayA ) Adi sthAnoM kI samrATake dvArA nirmita vahA~kI guphAoMkA mUlya mAnaka khoja kI bar3I AvazyakatA hai| saMbhava hai ina atyadhika hai| sthAnoMkI khojase kucha nayI bAteM itihAsako upalabdha hoN| kucha vidvAnoMkA khayAla hai ki kulahA bAdake vihArameM zAsana karanevAle guptavaMza pahAr3a bhagavAn zItalanAtha tIrthaMkara kI tapobhUmi Adi anyAnya rAjAoMkA jainadharmase kyA saMbaMdha rahA, isa bAta ko khulAsA karanese lekhakA kalevara vizeSa bar3ha jaaygaa| isaliye apanI isa icchAkA 22 dekho, 'jaina ainTIkverI' bhAga 3, naM0 1 pRSTha 17-18 23 dekho, 'digammabarIya jaina ddaairekrii|' 20 dekho, satyaketu vidyAlaGkarakA 'mauryasAmrAjya kA itihAsa / 21 dekho, vizeSa vivaraNake liye 'sakSiptajainaitihAsa' bhAga 2 khaMDa 2 /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ parigraha-parimANa-batake dAsI-dAsa [ lekhaka-zrI paNDita nAthUrAma premI ] prasArameM sthAyI kucha nahIM / sabhI kucha suvarNAdi / dhaNNa dhAnyaM brIhyAdi / kuppa "parivartanazIla hai| hamArI sAmAjika vya. kupyaM vastraM / bhaNDa bhANDazabdena hiMgumarivasthAoM meM bhI barAbara parivartana hote rahate haiM, codikamucyate / dvipadazabdena dAsadAsIyadyapi unakA jJAna hameM jaldI nahIM hotaa| bhRtyavargAdi / cauppaya gajaturagAdayaH jo loga yaha samajhate haiM ki hamArI sAmA- catuSpadAH / jANANi zivikAvibhAnAdikaM jika vyavasthA anAdikAlase eka-sI calI A yAnaM / sayaNAsaNe zayanAni AsanAni ca / " rahI hai, ve bahuta bar3I bhUla karate haiN| ve jarA gaha- arthAta-khela, vAstu (makAna), dhana (sonArAIse vicAra karake dekheM to unheM mAlUma ho| jAya ki parivartana nirantara hI hote rahate haiM, ___cA~dI), dhAnya (cAvala Adi), kupya (kapar3e), haraeka sAmAjika niyama samayakI gatike sAtha bhANDa (hIMga mircAdi masAle), dvipada (dopAye kucha-na kucha badalatA hI rahatA hai| dAsa-dAsI) catuSpada (caupAye hAthI, ghor3e Adi) udAharaNa ke lie isa lekhameM hama dAsa-prathA yAna (pAlakI vimAna Adi), zayana (bichaune kI carcA karanA cAhate haiN| prAcInakAlameM sAre aura Asana ye bAhya paripraha haiN| dezoMmeM dAsa-prathA yA gulAma rakhanekA rivAja lagabhaga yahI artha paNDita AzAdharajI thaa| bhAratavarSa meM bhI thA / isa dezake anya aura AcArya amitagatine bhI apanI TIkAoM prAcIna granthoM ke samAna jaina-granthoM meM bhI isake meM kiyA hai| ina dasameMse hama apane pAThakoMkA aneka pramANa milate haiN| dhyAna dvipada aura catuSpada arthAta dopAye aura jainadharma ke anusAra bAhyapagrihake dasa bheda haiM- caupAye zabdoMkI ora khIMcanA cAhate haiM / ye bAhirasaMgA khettaM donoM parigraha haiN| jisa taraha sonA, cA~dI, vatthaM dhaNadhaNNakupyabhaNDAni / dupaya-cauppaya-jANA makAna, vastra Adi cIja manuSyakI mAlikI Ni ceva sayaNAsaNe ya thaa|1116 samajhI jAtI haiM, isI taraha dopAye aura -bhagavatI ArAdhanA caupAye jAnavara bhii| caupAye to khaira, aba bhI isapara zrIaparAjitasUrikI TIkA dekhie- manuSya kI jAyadAda meM gine jAte haiM, parantu pUrva "bAhirasaMgA bAhyaparigrahAH / khettaM kAlameM dAsa-dAsI bhI jAyadAdake antargata karSaNAdyadhikaraNaM / vatthaM vAstu-gRhaM / dhaNaM the| pazuoMse unameM yahI bhinnatA thI ki unake
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [jyeSTha-aSAr3ha, vIra-nirvANa saM0 2466 530 cAra pA~va hote haiM aura inake do| pA~caveM parigraha (Slave) hai| isa samayake naukarakA to svatantra tyAga vratake pAlanameM jisa taraha aura saba vyaktitva hai| vaha paisA lekara kAma karatA hai, cIjoMke chor3anekI jarUrata hai usI taraha inakI gulAma nahIM hotaa| kauTilIya arthazAstrameM gulAma thii| parantu zAyada ina dvipadoMko svayaM chUTanekA ke liye 'dAsa' aura naukara ke liye 'karmakara' zabdoMadhikAra nahIM thaa| kA vyavahAra kiyA gayA hai| ___ dAsa dAsiyoMkA svatantra vyaktitva kitanA thA, ... anagAradharmAmRta adhyAya 4 zloka 121 kI isake lie dekhie TIkAmeM svayaM paM0 AzAdharane dAsa zabdakA artha saJcitA puNagaMthA kiyA hai-"dAsaH krayakrItaH karmakaraH / " vadhaMti jIve sayaM ca dukkhaMti / arthAt kharIdA huA kAma karane vAlA / paM0 pAvaM ca taNNimitra rAjamallajAne lATIsaMhitAke chaThe sarga parigilaM tassa se hoI // 1962 likhA hai"saccittA puNagaMthA vadhaMti jIvegaMthA pariyaDA dAsakarmaratA dAsI krItA vA svIkRtA satI / dAsI dAsa gomahiNyAdayo ghnanti jIvAn svayaM ca dukhitA bhavanti / karmaNi niyujya tatsaMkhyA vratazuddhyartha mAnAH kRSyAdike pApaM ca svaparigRhItajIva kartavyA sAnatikramAt // 150 // kRtAsaMyamanimicaM tasya bhavati / " yathA dAsI tathA dAsaH ...... / -vijayodayA TIkA arthAt,-dAsa-karma karane vAlI dAsiyA~ arthAt-jo dAsI-dAsa gAya-bhaiMsa Adi cAhe vaha kharIdI huI hoM aura cAhe svIkAra kI sacitta ( sajIva ) parigraha haiM ve jIvoMkA ghAta huIM, unakI saMkhyA bhI vratakI zuddhike liye binA karate haiM aura khetI Adi kAmoM meM lagAye jAne atikramake niyata kara lenI cAhiye / isI taraha para svayaM dukhI hote hai / isakA pApa inake svIkAra dAsoM kI bhii| karane vAle yA mAlikoMko hotA hai / kyoMki isase mAlUma hotA hai ki kAma karane vAlI mAlikoMke nimittase hI ve jIva-vadhAdi karate haiN| dAsiyA~ kharIdI jAtI thIM aura unameM se kucha isase spaSTa ho jAtA hai ki unakA svatantra svIkAra bhI karalI jAtI thIM / svIkRtAkA artha vyaktitva eka tarahase thA hI nahIM, apane kiye hue zAyada 'rakhaila, hogaa| 'parigrahItA' zabda zAyada pApa-puNyake mAlika bhI ve svayaM nahIM the / arthAt isIkA paryAyavAcI hai| dasa tarahake bAhyaparigrahoMmeM jo 'dAsa-dAsI' pari- yazastilaka meM zrIsomadevasUrine likhA haigraha hai usakA artha jaisA ki Ajakala kiyA vadhU-vittastriyau muktvA sarvatrAnyatra tajane / jAtA hai 'naukara naukarAnI' nahIM hai, kintu gulAma mAtA zvasA tanUjeti matibrahma gRhAzrame //
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 8-9] parigraha-parimANa-vratake dAsI-dAsa gulAma the __ arthAta-patnI aura vitta-strI ko chor3akara svAmino'syAM dAsyAM jAtaM anya saba striyoMko mAtA, bahina aura beTI sama samAkamadAsaM vidyAt / 32 / jhanA gRhasthAzramakA brahma yA brahmacaryANuvrata hai| gRhyA cetkuTumbArthacintanI mAtA vittakA artha dhana hotA hai, vitta-zrI se tAtparya bhrAtA bhaginI cAsyAH dAsyAH syuH|33| dhanase kharIdI huI dAsI honA cAhiye / isakA -dharmasthIya tIsarA adhikaraNa / artha vezyA bhI kiyA gayA hai parantu aba mujhe aisA arthAt-yadi mAlikase usakI dAsImeM pratIta hotA hai ki dAsI artha hI adhika upayukta santAna utpanna ho jAya to vaha santAna aura hogaa| kozoM meM vAra-yoSita, gaNikA paNyastrI usakI mAtA donoM hI dAsatAse mukta kara diye Adi nAma vezyAke milate haiM, jinake artha samUha jaayN| yadi vaha strI kuTumbArthacintanI honese kI, bahutoMkI yA bAjArU aurata hotA hai, para grahaNa karalI jAya, bhAryA bana jAya to usakI mAtA, bahina aura bhAiyoMko bhI / dAsatAse mukta dhana-strI yA vitta-strI jaisA nAma kahIM nahIM milaa| ' kara diyA jaay| . gRhastha apanI patnI aura dAsIko bhogatA ina sUtroMko rozanImeM somadevasUrikA brahmANuhuA bhI caturtha aNuvratakA pAlaka tabhI mAnA jA vratakA vidhAna ayukta nahIM mAlUma hotaa| sakatA hai, jaba dAsI gRhasthakI jAyadAda mAnI smRti-granthoMmeM dAsoMkA varNana bahuta vistArase jAtI ho| jo loga isa vratakI ukta vyAkhyA para kiyA gayA hai| nAka-bhauMha sikor3ate haiM ve usa samayakI sAmAjika manusmRtimeM sAta prakArake dAsa batalAye haiMvyavasthAse anabhijJa haiM, jisameM 'dAsI' eka pari- dhvajAhato bhuktadAso gRhajaH krItadatrimau / graha yA jAyadAda thI / avazya hI vartamAna dRSTi- paitriko daNDadAsazca saptaite daasyonyH|| koNase jaba ki dAsa-prathAkA astitva nahIM rahA hai arthAt-dhvajAhRta (saMgrAmameM jItA huA) aura dAsI kisIkI jAyadAda nahIM hai, brahmANuvratameM bhukta-dAsa ( bhojanake badale rahane vAlA, gRhaja ) usakA grahaNa nindya mAnA jAnA caahiye| ( dAsI-putra ) , krIta ( kharIdA huA), datrima kauTilIya arthazAstrameM 'dAsakalpa' nAmaka (dUsare kA diyA huA ), paitrika purakhoMse calA eka adhyAya hI hai, jisase mAlUma hotA hai ki AyA ), aura daNDadAsa (daNDake dhanaMko cukAneke dAsI-dAsa kharIde jAte the, giravI rakkhe jAte lie jisane dAsatA svIkArakI ho), ye sAta the aura dhana pAne para mukta kara diye jAte the| prakAra ke dAsa haiN| dAsiyoM para mAlikakA itanA adhikAra hotA thA yAjJavalkyasmRtike TIkAkAra vijJAnezvara ki vaha unameM santAna bhI utpanna kara sakatA thaa| (12 vIM sadI ) ne pandraha prakArake dAsa batalAye aura usa dazAmeM ve gulAmIse chuTTI pAjAtI thiiN| haiM, jinameM Upara batalAye hue to haiM hI, unake 48-15
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532 anekAnta sivAya jue meM jIte hue, apane Apa bike hue, durbhikSake samaya bacAye hue Adi adhika haiN| ye dAsa jo kucha kamAte the, usa para unake svAmIkA adhikAra hotA thA / pUrvakAla meM bhAratavarSa meM dAsa-vikraya hotA thA, isake apekSAkRta Adhunika pramANa bhI aneka milate haiM IsA kI caudahavIM sadI ke prasiddha bhAratayAtrI ibnabatUtAne baGgAlakA varNana karate hue likhA hai ki "yahA~ tIsa gaz2a lambA sUtI vastra do dInAra meM aura sundara dAsI eka svarNa dInAra meM mila sakatI hai| maiMne svayaM eka atyanta rUpavatI 'AzorA' nAmaka dAsI isI mUlyameM tathA mere eka anuyAyIne choTI avasthA kA 'lUlU' nAmaka eka dAsa do dInAra meM mola liyA thA arthAta usa samaya dAsa-dAsI anya cIjoM ke hI samAna mola mila sakate the / / baGgalA mAsika 'bhAratavarSa ' ( varSa 11 khaNDa 2 aGka 6 pR0 847) meM pro0 satIzacandra mitra kA 'manuSyavikraya patra' nAmaka eka lekha chapA hai / jisameM do dastAvejoM kI nakkala dI hai (1) prAyaH 250 varSa pahale barIsAla ke eka kAyasthane 7 choTe bar3e strI-puruSoM ko 31) rupayemeM becA thA / yaha dastAveja phAlguna 1316 ( baMgalA saMvata) ke 'DhAkA rivyU' meM prakAzita huI hai / (2) dUsarI dastAveja 16 pauSa 1994 (baM0 saM0) kI likhI huI hai / usakA sAra yaha hai ki, amIrAvAda paraganA ( pharIdapura - jilA ) ke goyAlA grAma - 'dekho, kAzIvidyApITha dvArA prakAzita 'ibnabatUtA kI bhAratayAtrA' kA pRSTha 361 / [ jyeSTha - aSAr3ha, vIra nirvANa saM0 2466 nivAsI rAmanAtha cakravartIne apane padamalocana nAmaka sAta varSakI umra ke dAsako durbhikSavaza anna-vastra na de sakane ke kAraNa 2) paNa lekara rAjacandra sarakArako beca diyA / yaha sadaiva sevA karegA / ise apanI dAsIke sAtha vyAha denA / byAha se jo santAna hogI vaha bhI yahI dAsa-dAsI karma kregii| yadi yaha kabhI bhAga jAya to apanI kSamatA se pakar3avA liyA jAya / yadi mukta honA cAhe to 22 mana sIsA (?) aura rasUna (lazUnaM ?) dekara mukta ho jAya / dastAveja likha dI sanada rahe / pramANoMse spaSTa ho jAtA hai ki pUrva kAla meM dAsa-dAsI eka tarahakI jAyadAda hI the, / kharIde bece jA sakate the, ve svayaM apane mAlika na the, isIlie unakI gaNanA parigraha meM kI gaI hai| yaha saca hai ki amerikA-yUropa Adi dezoMke samAna yahA~ gulAmoM para utane bhISaNa atyAcArana hote the jinakA varNana par3hakara roMgaTe khar3e ho Ate haiM aura jinako svAdhIna karaneke lie amerikA meM (san 1860) cAra pA~ca varSa taka jArI rahane vAlA 'sivila vAra' huA thA / phira bhI isa bAtase inkAra nahIM kiyA jA sakatA ki bhAratavarSa meM bhI gulAma rakhanekI prathA thI aura unakI hAlata lagabhaga pazuoM jaisI hI thI / san 1855 meM briTiza pArlameMTane eka niyama banAkara ise banda kiyA hai| yadyapi inake avazeSa aba bhI kahIM kahIM maujUda haiN| * gulAmIkA paricaya prApta karane ke lie bukara TI0 vAziMgaTanakA 'AtmoddhAra' aura miseja eca0 vI0 sTo kI likhI huI 'TAma kAkA kI kuTiyA' Adi pustakeM par3hanI caahie|
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ amara mAnava [ lekhaka - zrI santarAma bI0 90 ] ka phaujI DAkTara likhatA hai, - "cikitsAzAstra hI rogiyoMkI prANa-rakSA nahIM kara sakatA / koI bhI DAkTara, jisane yuddha kSetra meM kAma kiyA hai, yaha bAta jAnatA hai / aneka aise manuSya dekhane meM Aye haiM, jinako davA-dArU aura zastra cikitsA bacAne meM sarvathA viphala rahI aura ghAyala manuSya kevala apanI icchAzaktise hI tandurusta hokara puna: lar3aneke liye kSetra meM cale gaye / " maiM eka udAharaNa detA hU~ / san 1998 meM zerothiyarI ke morce ke pIche eka asthAyI aspatAlameM kaI ghAyala sipAhI par3e the / unameM AyovAkA eka Ayarizamaina bhI thA / eka golI usake dAhine pArzvameM, ha~salIkI haDDI ke pIchese ghusI aura usake phephar3e, DAyAphrAma ( Diaphragm ) pittakoSa aura yakRta meMse hokara nikala gayI thI / usakI aMtar3iyoM meM 13 cheda ho gaye the, unameM se cha: duhare randhra the / maiMne pUchA - " kyA vaha hoza meM thA ?" " bilakula hozameM, aura bAteM karatA thA / jaba hama usake zarIrakI parIkSA kara rahe the aura Aparezana kI taiyArI ho rahI thI, to usane itane ucca svarase kahA, jise ki aspatAlameM maujUda pratyeka saceta manuSyane sunA, - " DAkTara ! maiM bila kula tandurusta ho jAU~gA, merI kucha cintA na kIjiye / " hamane use Ithara se aceta kiyA, usakA peTa cIrakara kholA, usake chedoMko siMyA aura dUsarI sabhI Avazyaka bAteM kii| bar3e Azcarya kI bAta hai ki, vaha jItA baca nikalA / ItharakA asara dUra hote hI vaha bar3e bala ke sAtha bolA - "maiM bilakula ThIka hU~ / " usake nikaTa hI eka darjana dUsare sipAhI bhayaGkararUpase Ahata par3e the / unameM se eka khambha kI taraha uThakara baiTha gayA / usane AyovAke sipAhIko dhyAnapUrvaka dekhA aura khilakhilAkara ha~sa par3A / vaha bolA, - "yadi yaha isa kaSTa se jItA nikala sakatA hai, to maiM bhI baca sakatA hU~ / " usa dina se lekara eka saptAha pIchetaka, jaba maiM badalakara dUsare secanameM calA gayA, rogI mujhe praNAma kahane ke bajAya yahI kahA karatA"DAkTara ! maiM bilakula tandurusta ho jAU~gA, nerI kucha cintA na kIjiye / " vaha eka aisA mAnava bana gayA, jo maregA nahIM aura usane apane irda-girda ke dUsare ghAyaloMmeM jIte rahanekA nizcaya kara diyA ! usakI avasthA kaI bAra bigar3I, tApamAna bahuta U~cA ho gayA, nAr3I tejIse calane lagI aura bar3e hI duHkhada lakSaNa prakaTa hue; parantu apane bArabAra honevAle cittabhramoM meM ekabAra bhI usakA yaha vizvAsa zithila na huA ki, caGgA ho jAU~gA / usane yarsake dvArA sandeza bhejane Arambha kiye / vaha narsa se kahatA, "Apa jAkara usa
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 534 anekAnta [ jyeSTha aSAr3ha, vIra- nirvANa saM0 2466 anuprANita karate the / adhika zocanIyarUpase Ahata 12 vyaktiyoM meM se cAra mara gaye; parantu bAkI ATha itane pUrNarUpase usake prabhAvake nIce A gaye ki, ve sabake saba usa mahAsaMkaTameMse bacakara nikala Aye / DAkTara aura naraseM eka samAna anubhava karatI thIM aura itane ucca svarase ki, jise saba koI suna sakatA thA, kahatI thIM, "maiM bilakula tandurusta hU~ / " - bAdako jaba vaha AzAvAdI rogI caGgA hokara aspatAla se calA gayA, eka sarjana milaa| usane mujhe batAyA ki, aspatAla ke vArDa meM pratyeka vyakti vizvAsa karatA ki usa Ayarizamaina ne use mRtyuke mukha se thA, nikAlA hai| udAsa leTe hue sipAhI se kahiye ki, mere zarIra ke bhItara 13 se 20 taka cheda haiM aura maiM phira bhI tandurusta hokara puna: raNa-kSetrameM jAU~gA / " usa vyaktise kahiye, - jo samajha rahA hai ki, use pakSAghAta ho jAyagA, -- ki, "yaha yuddha abhItaka Arambha hI nahIM huA" aura kahiye ki - "jitanI jaldI ho sake, vaha apane kAma para calA jaay|" eka aphasarakA dAyA~ pArzva chareM se ur3a gayA thA / usase isane kahA, "jaba taka ApakI chAtI meM hRdayameM maujUda hai, Apako kucha bhI cintA nahIM karanI cAhiye | Apa jaisA navayuvaka bar3ese bar3A kaSTa sahana karake bhI jItA baca sakatA hai| jaba maiM caGgA hokara vApasa ghara jAU~gA, to apane choTe baccoMse kahU~gA ki aspatAla meM maiMne eka mAsa kI 'phalo' kI chuTTI kATI hai / " vidA ke dina maiM unako namaskAra kahaneke liye Thahara gyaa| maiMne kahA,-- DAkTara ! mujhe apanA patA batAte rahanA, maiM Apako patra likhuuNgaa| isa prakAra Apako mAlUma ho jAyagA ki, maiM kaba apanI rejImeMTa meM vApasa jAtA huuN| vIra manuSya yahA~ leTakara narasoMse sevA karAte hue jIvana nahIM bitA sakatA / DAkTara ! namaskAra, merI kucha cintA na karanA / " ye AzAjanaka zabda anivAryarUpase roja duharAye jAte the aura aspatAla meM pratyeka vyaktiko usa sipAhIne mujhe sikhAyA ki, hatotsAhita sipAhI mRtyu- mukhakI ora khisakane lagatA hai aura AzA ke binA davA-dArU kucha bhI kAma nahIM detii| maiM yuddha se jo nizAniyA~ lAyA hU~, unameM eka ciTThI hai, jo moracemeMse eka aise sipAhIkI likhI huI hai, jo tandurusta hokara puna: apanI rejImeMTa meM gayA thA / vaha maiM yahA~ pUrIkI pUrI udhRta karatA hU~ "DAkTara ! maiM bilakula tandurusta hU~, merI kucha cintA na kIjiye / " ( gRhastha se )
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUla svIkAra [ lekhaka - zrI santarAma bI0 e0 ] amerikA meM DelakAranegI nAma ke eka sajjana logoMko mitra banAne aura janatA ko prabhAvita karanekI kalA ke vizeSajJa haiN| unhoMne isa viSayapara kaI uttama graMtha bhI likhe haiM / dUsare logoM ko apane vicArakA banAnA eka gura ve yaha batAte haiM ki, yadi hama g2alatI para hoM, to hameM apanI g2alatIko mAna lenA cAhiye / isase dUsarA vyakti `zastra DAla detA hai / ve apane jIvanakI eka ghaTanA isa prakAra likhate haiM, Comedy "yadyapi maiM nyUyAka ke audyogika kendra meM rahatA hU~, to bhI mere gharase minaTakI dUrIpara jaMgalI lakar3IkA eka choTAsA naisargika vana hai, jahA~ vasanta RtumeM blekabairIke safeda phUloMkA vitAna tana jAtA hai, jahA~ gilahariyA~ ghoMsale banAkara bacce pAlatI haiM aura jahA~ ghor3A ghAsa ghor3eke sirake barAbara laMbI ugatI hai| yaha prAkRtika banabhUmi faoNrisTapArka kahalAtI hai| maiM bahudhA apane kutte, reksake sAtha isa pArka meM ghUmane jAyA karatA hU~ / reksa eka snehI aura nirdoSa kuttA hai pArka meM hameM kvacit hI koI manuSya milatA hai / isaliye maiM reksake galemeM na tasamA bA~dhatA hU~ aura na mu~ha para musakA / 1 eka dina hameM pArkameM eka ghur3asavAra pulisamaina milA / use apanA adhikAra dikhAnekI khujalI ho rahI thI / usane mujhe tIvra bhartsanA karate hue kahA, "Apane kutte ko isa pArka meM tasame aura - musakeke binA kyoM chor3a rakkhA hai ? kyA Apa nahIM jAnate ki, yaha qAnUnake viruddha hai ?" maiMne naramI se uttara diyA:-- "hA~, maiM jAnatA hU~ / parantu maiM samajhatA thA ki, yaha yahA~ koI hAni nahIM pahu~cAyegA / " "Apa nahIM samajhate the ! Apa nahIM samate the ! Apa kyA samajhate haiM, qAnUnako isakI rattI bhara bhI paravAha nahIM ho sakatI hai ki yaha kuttA kisI gilaharIko mAra DAle athavA kisI bacceko kATa khaaye| aba isa bAra to maiM Apako chor3a detA hU~; parantu yadi maiMne phira kabhI isa kutteko yahA~ binA tasame aura musakeke dekha liyA, to Apako jajake sAmane peza honA pdd'egaa|" maiMne vinIta bhAvase usakI AjJAkA pAlana karanekA vacana diyA aura maiMne zrAjJA-pAlana kiyA - thor3I bAra / parantu reksa musakeko pasanda nahIM karatA thA / aura na maiM karatA thA / 'isaliye hamane avasara dekhane kA nizcaya kiyA / kucha samaya taka pratyeka bAta manohara thI; parantu hama phira pakar3e gaye / eka dina tIsare pahara reksa aura maiM eka parvatake mAthe para daur3a rahe the / vahA~ sahasA qAnUna kI vibhUti kummaita ghor3e para savAra dekha par3A / reksa mere Age-Age sIdhA pulisa aphasara ke pIche daur3A jA rahA thAisase mujhe bar3I vyAkulatA huI / maiM isameM pha~satA thA, yaha bAta mujhe mAlUma thI / isalie maiMne pulisamaina ke bAta Arambha
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 536 anekAnta 1 karanekI pratIkSA nahIM kI / maiMne Apa hI pahala karadI | maiMne kahA - "aphasara mahodaya, Apane mujhe aparAdha karate hue pakar3a liyA hai / maiM aparAdhI huuN| mere pAsa aparAdhake samaya kisI dUsarI jagaha hone kA koI una yA bahAnA nahIM / Apane gata saptAha mujhe cetAvanI dI thI ki, yadi tuma isa kutteko binA musakA lagAye yahA~ lAye, to tumheM jurmAnA ho jAyagA / " pulisamaina ne mRdusvara meM uttara diyA, "hA~, ThIka hai, maiM jAnatA hU~ ki, yahA~ jaba koI manuSya irda-girda na ho, to isa jaise choTe kutteko khulA daur3ane dene kA pralobhana ho hI jAtA hai|" maiMne uttara diyA - "nizcaya hI yaha pralobhana hai / parantu yaha qAnUnake viruddha hai / " pulisamaina ne prativAda karate hue kahA " isa jaisA choTA kuttA kisIko hAni nahIM pahuMcAyagA / " maiMne kahA, ' 'nahIM, parantu ho sakatA hai ki, vaha kisI gilaharIko mAra DAle / " usane mujhe batAyA / - "maiM samajhatA hU~ Apa ise bahuta gambhIra bhAvase le rahe haiM / maiM batAtA hU~ ki Apa kyA kreN| Apa use vahA~ pahAr3a para daur3ane ke lie chor3a diyA kIjiye, jahA~ maiM use na dekha sakU~ aura hameM isakI kucha yAda hI na rhegii|" vaha pulisamaina hone ke kAraNa, bhAva cAhatA thA / isaliye jaba maiM dhikkArane lagA, to apanI Atma-pUjAko poSita mahattAkA apaneko [ jyeSTha aSAr3ha, vIra- nirvANa saM0 2466 karanekA eka hI mArga usake pAsa raha gayA aura vaha thA udArabhAvase dayA dikhAnA / parantu mAna lIjiye, maiMne apaneko nirdoSa siddha karanekA yatna kiyA hotA - ThIka, kyA Apane kabhI pulisamaina ke sAtha vAda-vivAda kiyA hai ? maiMne svI 1 parantu usake sAtha lar3ane ke bajAya, kAra kara liyA ki, vaha bilakula saccA hai aura maiM g2alatI rahU~ / maiMne yaha bAta zIghratA se, spaSTatA aura utsAhapUrvaka mAnalI, usake merA pakSa lene aura mere usakA pakSa lenese mAmalA anukUlatA-pUrvaka samApta hogayA / dUsaroMke mukhase nikalI huI DoTa-phaTakAra sahana karanekI apekSA kyA Atma - AlocanA sunanA adhika sahaja nahIM ? yadi hameM patA ho ki, dUsarA manuSya hama para barasegA, to kyA yaha. acchA nahIM ki usake bolane ke pUrva svayaM hI usake hRdayakI bAta kaha dI jAya apane sambandhakI ve saba nindAsUcaka bAteM kaha DAliye, jo Apa samajhate haiM ki, dUsarA vyakti Apase kahane ke lie soca rahA hai, yA kahanA cAhatA hai, yA kahanekA vicAra rakhatA hai - aura unheM use kahane kA avasara milane ke pUrva hI kaha dIjiye - aura usakA krodha zAnta ho jAyagA / sau pIche ninnAnaveM dazAoM meM vaha udAra aura kSamAzIla bhAva grahaNa kara legA aura ApakI bhUloMko yathAsambhava kama karake dikha lAyagA -ThIka jisa prakAra pulisamainane kAranegI aura unake kutte ke sAtha kiyA / - ( gRhasthase )
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ gommaTasAra-karmakANDakI truTi-pUrti . [zekhaka-paM0 paramAnanda zAstrI] grAcArya nemicandra-viracita gommaTasArake paThana tathA unake kAryoMkA varNana, krama . sthApana aura pAThanakA digambara jainasamAjameM vizeSa udAharaNa dvArA svabhAva nirdezake anantara 22vIM pracAra hai| isa granthameM kitanA hI mahatva-pUrNa gAthAmeM mUlakoM kI uttara prakRtiyoMkI saMkhyAkA kathana pAyA jAtA hai, jo anya granthoM meM bahuta kama kramika nirdeza kiyA gayA hai / isake bAda adhidekhanemeM AtA hai| isase karaNAnuyogake jijJAsu- kAra bharameM kahIM bhI uttara prakRtiyoMke kramazaH nAma oMko vastu tattvake jAnane meM vizeSa sahAyatA aura svarUpa AdikA koI varNana na karake ekadama milatI hai / isa graMthake do vibhAga haiM, eka jIva- binA kisI pUrva sambandhake darzanAvaraNakarmake nava kANDa aura dUsarA karmakANDa / inameMse prathama bhedoMmeMse pAMca nidrAoMkA kArya 23, 24 aura 25 kANDakI racanA bahuta hI susambaddha aura truTirahita naM0kI tIna gAthAoM dvArA batalA diyA gayA hai| hai / kintu usake upalabdha dUsare kANDake 'prakRti aura isase yaha kathana sambandha vihIna tathA krama samutkIrtana' nAmaka prathama adhikArameM bahuta kucha bihIna honeke kAraNa spaSTatayA asaMgata jAna truTiyA~ pAI jAtI haiM, jinake kAraNa usakI racanA par3atA hai / 22vIM gAthAke anantara to jJAnAvaraNa asambaddha-sI ho gaI hai| aneka vidvAnoMko usake karmake pA~ca bhedoM tathA darzanAvaraNa karmake prathama viSayameM kitanA hI sandeha ho rahA hai / mudrita prati cakSu, acakSu Adi cAra bhedoMke nAma svarUpAdikA ko dhyAna pUrvaka par3hanese truTiyoM aura tajjanya varNana honA cAhiye thA. taba kahIM pA~ca nidrAoMke asambaddhatAkA bahuta kucha anubhava ho jAtA hai / kAryakA varNana saMgata baitthtaa| parantu aisA nahIM hai, yadyapi saMskRta aura bhASA TIkAkAroMne ukta adhi- aura isaliye yaha spaSTa hai ki yahA~ nidrAoMse kArakI aparNatA evaM asambaddhatAko bahuta kucha parvakA kathana traTita hai| aMzoMmeM dUra kara diyA hai phira bhI usakI mUla- (2) nidrA-viSayaka 25 vIM gAthAke bAda viSayaka-truTiyA~ abhI taka jyoMkI tyoM banI huI hai| 26 vIM gAthAmeM binA kisI sambandhake mithyAtva pAThakoMkI jAnakArIke liye yahA~ unameM se kucha khAsa khAsa truTiyoMkA digdarzana karAyA jAtA hai:- * vaha gAthA isa prakAra hai: (1) ukta 'prakRti samutkIrtana' nAmaka adhi- paMca Nava doriNa aTThAvIsaM cauro kameNa tennudii| kArameM karmako mUla ATha prakRtiyoMke nAma, lakSaNa te uttaraM sayaM vA duga paNagaM uttarA hoti // 22 //
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanekAnta (jyeSTha, bhASAha, bIra nirvANa saM02416 dravyake tIna bheda kisa taraha ho jAte haiM, yaha TIkAkAroMne pUrA kiyA hai| kathana kiyA gayA hai, jaba ki kathanako saMgata (5) aMgopAMga-viSayaka 28 vIM gAthAke bAda banAneke liye yaha Avazyaka thA ki krama vihAyogati nAmakarma tathA chaha saMhananoMke nAma prApta vedanIyakarma aura mohanIya karmake bheda-prabhe.. abhaH aura unake svarUpakA koI ullekha na karake chaha dAdikA kathana kiyA jAtA; aura usake bAda 26 saMhanana vAle jIva kisa kisa saMhananase kauna kauna vIM gAthAko diyA jAtA, jaisA ki saMskRta aura gatimeM utpanna hote haiM ityAdi varNana 29-30-31bhASA TIkAkAroMne kiyA hai / binA aisA kiye graMtha 32 naM0 kI cAra gAthAoMmeM kiyA gayA hai / aura sandarbhake sAtha yaha gAthA saMgata mAlUma nahIM hotI varNana bhI mAtra vaimAnika devoM tathA nArakiyoMmeM aura apanI sthiti parase isa bAtako sUcita utpatti ke niyamakA nirdeza karatA hai tathA karma karatI hai ki usase pahalekI kucha gAthAe~ vahA~ chUTa bhamikI striyoM ke antake tIna saMhananoMkA hI udaya rahI haiN| batalAtA hai| zeSa manuSya tiryacoMmeM kitane saMhananoM __(3) darzanamoha-viSayaka 26 vIM gAthAke bAda ke bAda kA udaya hotA hai aisA kucha bhI nahIM batalAyA cAritra mohanIya karmake 25 bhedoM aura Ayu karmake / aura na guNasthAnoM, kAloM athavA kSetroMkI dRSTise cAra bhedoMkA tathA nAma karmakI piNDa-apiNDa 6 hI saMhananoMkA koI vizeSa kathana kiyA hai / aisI prakatiyoMke ullekhapUrvaka gati-jAti-viSayaka prakRti- hAlata meM ukta cAroM gAthAoMkA varNana asaMgata yoMkA koI varNana na karake aura zarIrake nAmoM taka hone ke sAtha sAtha adharA aura la~DurA jAna par3atA kA ullekha na karake 27 vI gAthAmeM audArikAdi hai| ina gAthAoMke parvameM tathA madhyameM bhI kitanA pA~ca zarIroMke saMyogI bhedoMkA kathana kiyA gayA hI hI kathana chUTA huA mAlUma hotA hai| hai / isase isa gAthAkI sthiti bhI 26 vI gAthA jaisI hI hai aura yaha bhI apane pUrvameM bahutase kathana ina gAthAoMkI aisI sthiti dekhakara hI Aja ke truTita honeko sUcita karatI hai| se koI 21 varSa pahale paM0 arjunalAlajI seThIne (4) 28 vIM gAthAkI sthiti bhI ukta donoM 'satyodaya' patrameM likhe hue apane 'strI-mukti' nAmaka gAthAoM jaisI hI hai| kyoMki isake parvameM zarIra nibandha, karmakANDake ukta 'prakRti samutkIrtana' ke bandhana, saMghAta aura saMsthAna nAmake bheda-prabhedoM adhikArako truTi-pUrNa evaM sadoSa batalAte hue kA tathA aMgoM pAMga nAmake audArikAdi mukhya saMhanana-viSayaka ukta cAroM gAthAoMko kSepaka tIna bhedoMkA bhI koI varNana athavA ullekha na karAra diyA thA aura yaha bhI batalAyA thA ki ina karake, isameM mAtra zarIrake ATha aMgoMke nAma diye kA saMkalana yahA~ para anupayukta hai| haiM aura zeSako upAMga batalAyA hai| bandhanAdikA moTI moTI truTiyoMke isa digdarzana parase koI ukta saba kathana bAdako bhI nahIM kiyA gayA hai bhI sahRdaya vidvAn yaha nahIM kaha sakatA ki nemiaura isaliye yaha saba yahA~ para truTita hai, jise candra jaise siddhAnta cakravarti vidvAn AcAryane
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 8.1] gommaTasAra-karmakANDakI truTi-pUrti apane karmakANDako aisA truTi-pUrNa banAyA hogA, nahIM pAI jAtI aura jinheM yathAsthAna jor3a denese khAsakara aisI hAlatameM jaba ki unakA jIvakANDa karmakAMDakA sArA adhUrApana dUra hokara saba kucha bahuta hI susaMgata aura suvyavasthita jAna par3atA hai, susambaddha ho jAtA hai| zeSa 84 gAthAe~ usameM avazya hI isameM lekhakoMkI kRpAse kucha gAthAe~ pahalese hI maujUda haiM / ina 75 gAthAoMmeM 70 chUTa gaI haiN| gAthAe~ to karmakAMDake ukta prakRti samutkIrtana hAlameM mujhe AcArya nemicandra ke 'karma prakRti adhikArameM upayukta baiThatI haiM aura zeSa 5 gAthAe~ nAmaka eka dUsare pranthakA patA calA aura isase / karmakANDakI 808 naMbarakI gAthAke bAda honI usako dekhane ke liye merI icchA balavatI ho cAhiyeM, kyoMki ina 5 gAthAoM ke bAda karmaprakRti utthii| prayatna karane para pArA jainasiddhAnta bhavana meM jo do gAthAe~ aura dI haiM ve ukta kANDameM ke adhyakSa paM0 ke. bhujabalIjI zAstrIke saujanyase 809 aura 810 nambara para pAI jAtI haiN| mujhe isa granthakI eka dasa patrAtmaka pratikI prApti aba ve 75 gAthAe~ kaunasI haiM aura unameM se huI, jo vikrama saMvat 1669 kI likhI huI hai| kauna kauna gAthA karmakANDameM kahA~ para ThIka baiThatI isameM kula gAthAe~ 159 haiM, parantu lipikartAne haiM use kramazaH batalAyA jAtA haigAthAoMkI saMkhyA 164 dI hai jo kucha gAthAoM karmakANDake 'prakRti samutkIrtana' nAmaka prathama para g2alata aMka par3a jAnekA pariNAma jAna par3atA adhikArameM maMgalAcaraNase lekara 15 naM0 taka jo hai, aura yaha bhI ho sakatA hai ki 5 gAthAe~ gAthAe~ haiM ve saba 'karma prakRtimeM bhI jyoMkI tyoM likhanese chUTa gaI hoM, jisakA patA dUsarI pratiyoM pAI jAtI haiM aura yaha bAta donoMke eka hI prakaraNa ke sAmane Anese hI cala sakatA hai, astu / honeko sUcita karatI hai| 15vIM gAthAmeM saptabhaMgoM isa grantha-pratiko dekhane aura karmakANDake dvArA padArthoM ke zraddhAnakI bAta kahI gaI hai, parantu sAtha usakI tulanA karanese mere AnandakA pAra ve saptabhaMga kaunase haiM yaha karmakANDase mAlUma nahIM nahIM rahA, kyoMki maiMne jina truTiyoMkI kalpanA kI hotA, karma prakRtimeM unako sUcaka nimna gAthA dI thI vaha saba ThIka nikalI aura unakI pUrtikA hai jo 16veM nambara para ThIka jAna par3atI hai - majhe sahaja hI mArga mila gayA / isa prakaraNa graMtha sivanasthi Natthi ubhayaM avvatavvaM puNo vi tattiyaM / parase karmakANDakA vaha saba adhUrApana aura asaM- davvaM kha sattabhaMgaM zrAdesavaseNa saMbhavadi // 16 // gatapana dUra ho jAtA hai jo arsese vidvAnoMko khaTaka rahA hai / isa 'karma prakRti' prakaraNakI 159 - karmakANDakI 20 naM0kI gAthAke bAda, jisakA gAthAoMmeMse 75 gAthAe~ aisI haiM jo ukta kANDameM naM0 eka gAthAke bar3ha jAneke kAraNa 21 ho jAtA hai, karma prakRti meM nimna pA~ca gAthAe~ aura dI haiM, * 'ailaka pannAlAla sarasvati bhavana' bambaImeM bhI isa jinameM karma baMdhakA vizeSa evaM saMgata varNana pAyA granthakI eka prati hai| jAtA hai:
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ - anekAnta ..[jyeSTha, bhASAr3ha, vIra-nirvANa saM02466 jIvapaesekke ke kammapaesA hu aNtprihiinnaa| jaha bhaMDayAra puriso dhaNaM NivArei rAyiNA dieNaM / hoMti ghaNaNibaDabhUvaM saMbaMdho hoi NAyabvo // 22 // . taha aMtarAya paNagaM NivArayaM hoha laddhINaM // 3 // asthi aNAIbhayo baMdho jIvassa vivihakammeNa / karmakANDakI 22vIM gAthAke bAda karma prakRtimeM tassodaeNa jAyai bhAvo puNa rAya-dosa-matro // 23 // nimna 12 gAthAe~ aura pAI jAtI haiM jinase usa bhAveNa teNa puNaravi aNNe bahupuragalA hai laggati / truTikI pUrti ho jAtI hai jisakA ullekha Upara naM01meM kiyA gayA haijaha nuppi ya gattassa ya NivaDAreNuvvalagaMti // 24 // ahimuhaNiyamayabohaNamAbhiNi bohiyamaNidaMiMdiyanaM / eka samayaNibaddhaM kammaM jIveNa sattabheyahi / bahuaAdi uggahAdika kaya chattIsA-tisaya bhedaM // 37 // * pariNamaI pAukammaM baMdhaM bhUyAu seseNa // 25 // atthAdo atyaMtaramuvalaMbhaM taM bhaNaMti sudaNANaM / so baMdho caubheyo NAyavyo hodi suttnnihitto|| zrAbhiNiyohiyapuvvaM NiyameNiDa sahajaM pamuhaM // 3 // payaDiTidiaNubhAgappaesabaMdhohu cauviho kahiyo // 26 / / vahIyaditti prohI sImANaNetti variNayaM samaye / karmakANDakI 21vIM gAthAke bAda karmaprakRtimeM bhavaguNapaccayavihiyaM jaM ohi NANattiNaM viti // 36 // nimna ATha gAthAe~ aura pAI jAtI haiM, jinameM citiyamacitiyaM vA addhaM citiya maNeyameyagayaM / ukta gAthollekhita ATha karmoM ke svabhAva viSayaka maNapajavaMti uccaija jANai taM kha Naraloe // 40 // 8 dRSTAntoMko spaSTa karake batalAyA hai, aura isaliye . saMpuNNaM tu sammaggaM kevalamasavatta savvabhAvagayaM / ye saba vahA~ susaMgata jAna par3atI haiM loyAloyavitimiraM kevalaNANaM muNedavvaM // 41* NANAvaraNaMkammaM paMcavihaM hoi suttnnittiN| masudamohimaNapaja bakevalaNANAvaraNamevaM / jaha paDimoparikhittaM kappaDayaM chAyayaM hoi // 28 // paMcavayappaM NANAvaraNIya jANa jiNabhaNidaM // 42 // dasaNAvaraNaM puNa jiha paDihAroM hu nnivduvaarmhi| sAmaraNaM gahaNaM bhAvANaM Neva kaTu mAyAraM / NavavihaM paOM puDatthavAgihi suttamhi // 26 // avisesadUNa aDhe dasaNamidi bhaNNade samaye // 43 // * mahulittakhaggasarisaM duvihaM puNa hoha veyaNIyaM tu / cakkhUNa naM payAsai dIsai taM cakkhU daMsaNaM viti / sAyAsApavibhieNaM suha-dukkhaM dei jIvassa // 30 // . sesidiyappayAso NAyanvo so acakkhutti // 44 // * mohei mohaNIyaM jaha mayirA ahava kodavA purisN| paramANuaAdiyAI aMtimakhaMdhatti mutti dvaaii| taM aDavIsa vibhieNaM NAyabvaM jiNu vadeseNa // 31 // taM ohi dasaNaM puNa naM passai tAi paccakkhaM // 4 // zrAuM cauppayAraM NAraya-tiriccha maNuya suragaIyaM / bahubihabahuppayArA ujjovA parimiyammi khettammi / haDikhitta purisasarise jIve bhavadhAraNaM samatthaM // 32 loyAloyavitimiro jo kevaladasaNujjoo // 46 // * cittaM paDaMbavicittaM NANA NAma NivattaNaM nnaam| * isa cinha vAlI gAthAe~ gommaTasAra jIvateyA NavaNiya gaNiyaM gi-jaai-sriir-aaiiyN||33|| kANDameM kramazaH nambara 305, 314, 363, 437, godaM kulAla sarisaM NIcuccakulesu pAyaNe dcchN| 456, 481, 483, 484, 485, 283, 284, 285, ghaDaraMjaNAya karaNe kuMbhAyAro jahA NevaraNo // 3 // 286, 273, 272, 274 para upalabdha hotI haiN|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 8-1] cakkhu cakkhU ghohI kevala bhAloyaNANamAvaraNaM / itto va bhaNislAmo paNaNiddA daMsaNAvaraNaM // 47 // hathagiddhiNiddA khihANiddA ya taheva payalA ya / NiddA payalA evaM NavabheyaM daMsaNAvaraNaM // 48 // karmakANDakI 25 vIM gAthAke anantara karmaprakRti meM nimna gAthAe~ aura haiM jinase usa truTi kI pUrti ho jAtI hai jisakA ullekha 'Upara naM0 2 meM kiyA gayA hai| kyoMki inameM se pahalI gAthA meM kramaprApta vedanIyakarmake sAtA zrasAtA rUpameM do bhedoM aura mohanIyakarma ke darzana mohanIya tathA cAritra mohanIya aise do bhedoMkA ullekha karake dUsarI gAthAmeM yaha prakaTa kiyA hai ki darzana mohanIya baMdhakI apekSA eka midhyAtva rUpa hI hai aura udaya tathA sattAko apekSA mithyA tva, samyagmithyAtva tathA samyakprakRtike bhedase tIna bhedarUpa haiM / aura isaliye inake bAda 26 vIM gAthAkA vaha kathana saMgata baiTha jAtA hai jisakA ukta naM0 2 meM ullekha hai: gommaTasAra karmakANDakI truTi - pUrti duhaM khu veNIyaM sAdamasAdaM ca veyaNIyamidi / puduviyapaM mohaM daMsaNacA rittamohamidi // 12 // baMdhAdigaM micchaM udayaM sattaM paDucca tivihaM khu / daMsaNamohaM micchaM missaM sammattamidi jANa // 53 // karmakANDakI 26 vIM gAthAke bAda karmaprakRti meM nimna gAthAe~ aura haiM jinase usa truTiMkI pUrti ho jAtI hai jisakA ullekha Upara naM0 3 meM diyA gayA hai: duvihaM caritamahaM kasAyaveyaNiyaNokasAyamidi / paDhamaM solaviyappaM vidiyaM evabheyamuddihaM // 55 // zrayaM apaJcakkhANaM paJcakkhANaM tahe vasaMjalaNaM / koho mANaM mAyA loho solasa kasA ede // 56 // 241 silapura vibhedadhUlI jalarA isamANazro have koho / NArayatiriyaNa rAmaragaIsu upAyo kamaso // 57 silaTThikaTTavete yibheNa / khuraMto mANaM / NArayatiriyaNarAmaragaIsu utpAyano kamaso // 58 // veNuvamUlorabbhayasiMge gomuttae ya khorape / sarisImAyANArayatiriyaNarAmaragaIsu khivadi jIvaM // 56* kimirAyacakkatakhumala hariharAeNa sarisazro boho / NArayatirikkhamANusa devesudhpAyano kamaso // 60 // * sammatta desasayalacaritta jahakhAdacaraNa pariNAme / ghAdaMti vA kasAyA cau solasazrasaMkhalog2abhidA / 61 hassa-radi- aradi-soyaM bhayaM jugucchA ya isthi-puMveyaM ! saMDhaM veyaM ca tahA eva ede No kasAyA ya // 62 // chAdayadi sayaM dose yado chAdadi paraMpi dose chAdaNasIlA jamhA tamhA so variNayA itthI // 63 // puruguNabhoge sede karedi loyahi puruguNaM kammaM / puruuttamo ya jamhA tamhA so vaNiyo puriso // 64 // virathI va pumaM NapuMsazro uhayaliMgavidiritto / iTThAvaggisamANagavedaNagaruzro kalusacitto // 65 // NArayatiriyaNarAmarakSA umidi caubheyaM have nAUM / NAmaM bAdAlIsaM piMDApiMDappabheyeNa // 66 // NArayatiriya mANusa devagaitti ya have gaI cadudhA / igivitica upaMcakkhA jAI paMcappayArehiM // 67 // orAliyavegubviyAhAraya tejakammaNasarIraM / idi paMca sarIrA khalu tArA viyappaM viyAgAhi // 68 // karmakANDakI 27veM nambarako gAthAke bAda karmaprakRti meM cAra gAthAe~ aura haiM, jinameM baMdhanasaMghAta sa MsthAna aura aMgopAMga ke bhedoMkA ullekha hai / aura jinase vaha truTi dUra ho jAtI hai jisakA ullekha Upara naM0 4 meM kiyA gayA hai| ve cAroM . gAthAeM isa prakAra haiM:
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 542 anekAnta / .. jyeSTha, ASAr3ha, vIra-nirvANa saM02466 paMca ya sarIrabaMdhaNNAmaM porAna vaha ya veuvvaM / jassa karamassa udae avajahaGgAyikhIliyA AI / AhAratejakaramaNasarIrabaMdhaNa suNAmamidaM // 70 // diDhabaMdhANi havaMti hu khIliya NAma saMhaDaNe // 81 / / paMca saMghAdaNAmaM paurAliyaM tahaya jANa deuvaM / jassa kammassa udae annnnonnmsNptthddsNdhiio|| zrAhAratejakaramaNa sarIrasaMghAdaNAma midi // 7 // Narasira dhANihave taM khu asaMpattasevaDheM // 2 // samacauraNigohaM sAdIkujaM ca vAmaNaM huddN| karmakANDakI 31vIM gAthAke bAda karmaprakRti meM saMThANaM chanbheyaM idi NihiTa jiNAgame jANa // 72 // - cAra gAthAe~ aura haiM, jinameM se pahalImeM una naska oraaliyvegubviymaahaaryshcNgussvNgmidimnnidN| bhUmiyoM ke nAma dekara jinake saMhanana-viSayakA aMgovaMgaM tivihaM paramAgamakusajasAhahiM // 73 // kathana 31vIM gAthAmeM kiyA gayA hai, zeSameM saMhanana___ karmakANDako 28 vI gAthAke bAda karma prakRti viSayaka kucha vizeSa varNana kiyA hai-arthAta meM ATha gAthAe~ aura haiM, jinameM vihAyogati guNasthAnoMkI dRSTi se saMhananoMkA sAmAnyarUpase nAma karmake do bhedoMkA aura chaha saMhananoMke nAma vidhAna karate hue yaha batalAyA hai ki mithyAtvAdi tathA unake svarUpakA pRthaka pRthaka rUpase nirdeza sAta guNasthAnoM meM chahoM, apUrvakaraNAdi cAra kiyA gayA hai| isaliye jinake anantara uktaH guNasthAnoMmeM prathama tIna saMhanana aura kSapakazreNI kANDakI 29, 30, 31 na0 kI 3 gAthAoMko ke pA~ca guNasthAnoM meM pahalA eka, vajravRSabhanArAca rakhanese unakA kathana pUrNarUpase saMgata ho jAtA hai. saMhanana hI hotA hai / vikala dhatuSakameM-ekendriya, aura phira una gAthAoMke kSepaka hotekI bhI koI do indriya, teindriya aura caturindriya jIvoMmeMkalpanA nahIM kI jA sakatI, gaura na ve kSepaka kahI asaMprAptAmRpATikA nAmakA chaThA saMhanana batAyA jA sakatI haiM / ve AThoM gAthAe~ isa prakAra haiM:- hai, asaMkhyAta varSakI AyuvAle devakuru-uttarakuru duvihaM vihAyaNAmaM pasAyaapasavyagamaNa idi nniymaa| Adi bhogabhumiyA jIvoMmeM prathama vanavRSabhanArAca vajjarisahAsayaM vajaNAsaya-NAsayaM // 7 // ... tAmake saMhananakA vidhAna kiyA hai aura caturtha, taha addha nArAyaM kIliyasaMpattapuNvasevha / - paMcama tathA chaTe kAlameM kramase chaha, aMtake tIna idi saMhaDaNaM kamviha maNAiNihaNArise bhaNiyaM // 76 // aura pAstrIrake eka saMhananakA honA batalAyA hai| jassa kammassa uDye kujamayaM aTThIrisahA syN| isI taraha sarva videhakSetroM, vidyAdharakSetroM, mleccha tassaMhaDaNaM bhaNidaM vaz2arisaNAsapaNAmamidi. 175|| khaNDoMke manuSya-tiyacoM aura nAgendra parvatase jassudaye vajamAyaM aTThINAsayameva sAmakhaNaM / Ageke tiyecoMmeM chahoM saMhananake honekA vidhAna risaho tassaMhaNaM NAmeNa ya: vaz2aNAsyaM // 58 kiyA hai / isa saba kathana ke bAda ukta kANDakI jassudaye vaja mayA haDDAmo, bjrhiynnaasyN| 32 naM0 kI gAthA AtI hai, jisameM karmabhamikI risaho taM bhaNiyavvaM NArAyasIdasaMbaddhaNaM // 7 // triyoMke anta ke tIna saMhananoMkA kathana kiyA .vajaviseseNa rahidA aTThImo aviNAsayaM // mayA hai aura yaha spaSTa likhA hai ki unake jassudaye taM bhaNiyaM NAmeNa taM paddhaNAsayaM // 40 // zrAdike tIna saMhanana nahIM hote / aura
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, viraNa 4-1] gaummadasAra-karmakANDakI eka truTi-pUrti 113 isaliye use kisI taraha bhI prakSipta nahIM kahA jA paMcaya varuNasyedaM pIdaharidAruNakirahavaeNamidi / sakatA, jise prakSipta ThaharAkara seThojIne apane gaMdhaM duvihaM NeyaM sugaMdhaduggaMdhamidi jANa // 1 // strImukti viSayakI puSTi karanI cAhI thI / 31 vIM tittaM kaDuvakasAyaM abilamahuramidi paMcarasaNAmaM / aura 32 vIM gAthAoMke madhyameM isa saba kathana maugaM kakkama gurulahu sIduNhaM Niddharukkhamidi // 12 / vAlI gAthAoMke jur3anese saMhanana viSayaka varNana phAsaM aGka viyabhyaM cattAritrANu pundhi aNukama kA vaha saba adhUrApana aura laMDApana dUra ho NiravANu tiriyANu NarANudevANupuvutti // 13 // jAtA hai jisakA Upara na0 5 meM ullekha kiyA edA coisa piMDappayaDIo variNadA samAseNa / gayA hai| ukta cAroM gAthAe~ isa prakAra haiM:- yato (1) ipiMDappayaDIo aDavIsaM varaNayissAmi // 31 khammA vaMsA meghA ajaNAschiA taheva annvjaa| agurunahugaM uvaghAdaM paradhAdaM ca jANa ulsAsaM / chuTTI maghavI puDhacI sattamiyA mAdhavI NAmA // 86 // / pAdAvaM ujjovaM chappayaDI bhagurulaghukkamidi // 1 // micchA'pavvadgA(khavA 1)visa sagacadupaNavANarosu karmakANDakI 33vIM gAthAke bAda karmaprakRtimeM himameNa / chaha gAthAe~ aura haiM, jinameMse prathama do gAthAoM par3hamAdiyAmi chattigi proNa kseisado NeyA // // meM nAmakarmakI avaziSTa 22 apiMDa prakRtiyoM ke viyanacAuke chaThaM, paDamaM tu asaMkhabhAujIvasu / nAma ginAe haiN| dUsarI do gAthAoMmeM nAmakarmakI ca utthe paMcamachaTTa' kamasocchattigeka saMhaDaNA // 8 // unhIM apiNDa prakRtiyoMkA zubha-azubha rUpase samvavidehesu tahA vijAharambAkhumaNuyatiriesu / vibhAjana kiyA hai-jinameMse trasa 12aura sthAvara chassaMhabaNA bhaNiyA NAgiparado ya tiripasu mA prakRtiyA~ 10 haiM / aura zeSa do gAthAoMmeM nAma karmakANDakI 32 vIM gAthAke bAda karma prakRti kamakI 93 prakRti yoke kathanakI samApti ko sUcita meM 5 mAthAe~ aura haiM jinameM nAmakarmakI 14 piNDa karate hue kramaprApta gotra aura antarAya karmakI prakRtiyoMmeMse avaziSTa varNa, rasa, sparza, aura prakRtiyoMko batalAkara karmoM kI saba uttara prakRtiyA~ AnupUrvI nAmakI prakRttiyoMkA kathana karake piNDa- isa prakArase 148 hotI haiM aisA nirdeza kiyA hai / prakRtiyoMke kathanako samAna kiyA gayA hai, aura ve gAthAe~ isa prakAra haiM:sAtha hI 28 apiNDaprakRtiyoM ke kathanakI pratijJA tasathAvaraM ca bAdara muhumaM pajata taha apjjtt| karake unameMse AdikI agurulaghu Adi 6 praka- pasteya sarIraM puNa sAhArakhasarIraM thiraM athiraM // 10 // tiyoMkA ullekha kiyA / jinameM prAtApa aura suha-asuha suhaga-dubbhaga-surusara-dussara taheva sAyavvA / udyota nAmakI ve prakRtiyA~ bhI zAmila haiM jinake AdijamaNAdija jasajasavittiNimipatitthayaraM / udayakA niyama karmakANDakI 33 vI gAthAmeM bata, tasavAdapajjattaM patteyasarIrathiraM suhaM suhuge| lAyA gayA hai / aura jinake binA 33 vIM gAthAkA mukhsaramAdizvaM puNajasakisiviviNatitthayaraM // 13 // kathana masaMgata jAna par3atA hai / ve gAthAe~ isa bhAvarasuGamaapajjavaM sAhAraNasamIra athira bhaNiyaM / prakAra haiM: asuhaM duSbhagadurUparaNAvijaajasakittitti // 10 //
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 544 anekAnta jyeSTha , ASAda, vIra nirvANa saM02466 idi NAmappayaDIo teNavadI una gIca midi duvihN| tRtIya bhavameM athavA usI bhavasa muktiko prApta godaM kammaM bhaNidaM paMcavihaM aMtarAya tu // 10 // karatA hai aura kSAyika samyaktva vAlA jIva taha dANa bAha bhogovabhoga vIriya aMtarAya vigaNeyaM / utkRSTarUpase caturthabhavameM mukta hojAtA hai| idi savvuttarapayaDIo aDadAlasayappamA huti // 102 . . . ina gAthAoMke bAda 19 gAthAe~ ( 103 se ... upasaMhAra 120 nambara kI ) ve hI haiM jo karmakANDameM 34 se Uparake isa saMpUrNa vivecana aura spaSTIkaraNa 51 nambara taka darja haiN| zeSa 39 gAthAoMmeMse 32 parase sahRdaya pAThakoMko jahA~ yaha spaSTa bodha hotA gAthAe~ ( naM0 121 se 152 ) karma kA~Dake dUsare hai ki gommaTasArakA upalabdha karmakANDa kitanA adhikArameM aura do gAthAe~ (naM0 158,159 ) adhUga aura truTiyoMse paripUrNa hai, / vahA~ unheM chaThe adhikAra meM pAI jAtI haiN| bAkIko pA~caH yaha bhI mAlUma ho jAtA hai ki truTiyoMko sahaja gAthAe~ jo 'karmakAMDameM nahIM pAI jAtI aura hI meM dUra kiyA jA sakatA hai-arthAt ukta 75 usake chaThe adhikArameM gAMthA naM0 888 ke bAda gAthAoMko, jo ki svayaM nemicandrAcAryakI kRti truTi na jAna par3atI haiM ve isa prakAra haiM:- rUpase anyatra ( karmaprakRtimeM ) pAI jAtI haiM aura dasaNavisuddhiviNayaM saMpaNNattaM taheva siilvde| jo saMbhavataH kimI samaya karmakANDase chUTa gaI saNadIcAro tti phuDaM NANavajogaM va saMvego // 13 // athavA judA par3a gaI haiM unheM, phirase karmakANDameM sattIdo cAgatavA sAhusamAhI taheva NAyacvA / yathA sthAna jor3a denese use pUrNa susasaMgata aura vijAvacaM kiriyaM arihaMtAyariyabahusude bhattI // 15 // susambaddha banAyA jA sakatA hai / AzA hai pavayaNayaramAbhattI zrAvassayakiriya aparihANI ya / vidvAn loga isa anusaMdhAna evaM khoja parase maggappahAvaNaM khalu pavayaNavacchallamidi jANe // 15 // samucita lAbha utthaaeNge| aura jo sajjana karmaedehiM pasarathehiM solasamAvehi kevliimuule| kANDako phirase prakAzita karanA cAheM ve usameM . titthayaraNAmakamma baMdhadi so kammamamijo mnnuso||116 ukta 75 gAthAoMko yathAsthAna zAmila karake titthayarasattakammaM tadiyabhave tabbhave hu sijhadiyaM / / use usake pUrNa saMgata aura susambaddha rUpameM hI khAiyasammatto puNa ukkasseNa du cautthabhave // 17 // prakAzita karanA zreyaskara samajhage sAtha hI jinheM ina gAthAoM meM tIrthakara nAmakarmako hetubhUta vizeSa kahanA ho ve apane una vicAroM ko zIghra isa viSayameM anukUla yA pratikUla rUpase kucha bhI SoDazakAraNa bhAvanAoM ke nAma diye hai, aura yaha hI prakaTa karane kI kRpA kreNge| batAyA hai ki ina prazasta bhAvanAoM ke dvArA kevalIke pAdamUlameM karmabhUmikA manuSya tIrthakara- tA027-6-1940 vIrasevAmandira, sarasAvA prakRtikA baMdha karatA hai| sAtha hI, yaha bhI batAyA gayA hai ki tIrthakara nAmakarmakI sattAvAlA jIva
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma bahuta dulabha hai [le0 zrI jayabhagavAva jaina bI. e., esaesa. bI. vakIla] yaha jIvana duHkhI hai:- duHkhI rahanA jIvanakA uddeza nahIM:- .. jidhara dekho, jIvana duHkhI hai / yaha samasta jIvana, prazna yaha hai ki kyA isa prakArakA duHkhI jIvana jo cAra mahAbhUtoM-dvArA AkAzako gherakara zarIravAlA jIvanakA antima dhyeya hai ? maraNazIla jIvana , hI banA hai, rUpa-saMjJA-karmavAlA banA hai, jo indriyoMse jIvanakI parAkASThA hai ? kyA jIvanaM isIke liye banA dekhane meM AtA hai, buddhise jAnanemeM AtA hai, duHkhI hai| hai-isIke liye rahatA hai ? kyA isase aAge DhUMDhane ke kyoM ? lie, isase Age bar3haneke liye jIvanameM aura kucha . isaliye ki isameM lagAtAra parivartana hai, lagAtAra nahIM ? asthiratA hai, lagAtAra anityatA hai, lagAtAra iSTatAkAinakA uttara nafImeM hI denA hogaa| cU~ki jahA~ viyoga hai| yaha Arya satya hai ki yaha jIvana duHkhI hai, vahA~ yaha bhI isaliye ki isakA zrAdi bholIbhAlI bAlya-lIlA Arya satya hai ki duHkhI rahanA jIvanakA uddezya nahIM, meM hotA hai, madhya madamasta javAnImeM hotA hai, utkarSa maranA jIvanakA anta nahIM / jIvana isase kahIM adhika cintAyukta bur3hApe meM hotA hai aura anta nizceSTakArI bar3A hai, U~cA hai, apUrva hai| mRtyumeM hotA hai| isa satyake nirdhArita karane meM kyA pramANa hai ? isaliye ki yaha prakRti-prakopase, Akasmika upa. isake liye do pramANa paryApta haiM / eka svAtmaanubhUti dravoMse sadrA lAcAra hai / bhUka-pyAsa, garmI-sardI, roga- dUsarA mahApuruSa anubhUti / vyAdhise sadA vyathita hai / cintA-viSAda, zoka-santApa svAtmAnamati kI sAkSI:se sadA santapta hai / aniSTa ghaTanAoMse sadA trasta hai, antarAtmA isake liye sabase bar3A sAkSI hai / sabase nitya naI nirAzAoMse sadA nirAza hai aura mRtyuse bar3A pramANa hai / vaha duHkhako sattAko Atmatathya mAna sadA kAyara hai| kara kabhI svIkAra nahIM karatA / vaha barAbara isase lar3atA - yaha jIvana duHkhI hai, isake mAnanemeM kisIko vivAda nhiiN| yaha sarva mAnya hai, saba hI ke anubhava rahatA hai / vaha barAbara isake prati prazna karatA rahatA hai, siddha hai| yaha Arya satya hai, zreSTha satya hai / zaMkAyeM uThAtA rahatA hai| isIliye vaha isakI nivRtti ke liye, isase bhinna sattAke liye sadA jijJAsAvAn * dIghanikAya 22 vA sutt| banA hai|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 546 anekAnta vaha isameM kabhI zrAtmavizvAsa dhAraNa nahIM karatA / vaha sadA kahatA rahatA hai - "duHkha zrAtmA nahIM, zrAtmasvabhAva nahIM, yaha aniSTa hai, anAtma hai, yaha na merA hai, na maiM isakA hU~, na yaha maiM hU~, na maiM yaha hU~ / vaha isake rahate kabhI saMtuSTa nahIM hotA, kabhI kRtyakRtya nahIM hotA / vaha isake rahate jIvasameM sadA kisI kamIko mahasUsa karatA rahatA hai, kisI pUrtike liye bhaviSya kI ora lakhAtA rahatA hai, kisI iSTakI bhAvanAko bhAtA rahatA hai, isaliye vaha sadA icchAvAn zAna banA hai / vaha duHkhake rahate nitya naye naye prayoga karatA rahatA haiM, naye naye sudhAra karatA rahatA hai, naye naye mArga grahaNa karatA hai, isIliye vaha sadA udyamazIla banA hai 1 yaha kahanA hI bhUla hai ki jIvana isa duHkhI jIvana ke liye banA hai, isa duHkhI jIvanakai liye rahatA hai / yaha na isake liye banA hai, na isake liye rahatA hai / yaha to usa jIvana ke liye banA hai, usa jIvana ke liye TikA hai jo isakI bhAvanAoM meM basA hai, isakI kAma nA rahatA hai, jo dRSTa hai, ajJeya hai / yadi jIvana itanA hI hotA jitanA ki yaha dRSTigata hai to yaha kyoM jijJAsAvAn hotA ? kyoM prApta se prApta kI ora, nIce se Upara kI ora, yahA~se vahA~kI ora, sImita se vizAla kI ora, burese acche kI ora anityase nityakI ora, apUrNa se pUrNa kI ora bar3hane meM saMlagna hotA ? [ jyeSTha, bhASAda, vIra nirvANa saM0 2466 kara letA, isameM saMtuSTa hokara raha jAtA, isameM kRtkRtya ho apanA anta kara letA / parantu yaha jIvana itanA nahIM, yaha anya bhAvanAoM ke sahAre, bhAvI AzAoMke sahAre, bhraSTa iSTa ke sahAre barAbara calA jA rahA hai, barAbara jindA hai / 17 isameM jarA bhI atizayokti nahIM ki yadi jIvana itanA hI hotA, to jIva ise sarvasva mAna kara vizvAsa. + saMyuktanikAya 21. 2. mahApuruSoMkI sAkSI: yadi yaha jAnanA ho ki vaha dRSTa iSTa kaunasA hai, usakA svarUpa kaisA hai, vaha kahA~ rahatA hai, use pAnekA kyA mArga hai, to isake liye antarAtmAko TaTolanA hogA / yadi antarAtmAko TaTolanA kasAdhya dikhAI de to una mahApuruSoMke anubhavoMko adhyayana karanA hogA jinhoMne tamAvaraNako phAr3akara antarAtmA ko TaTolA hai, jinhoMne tRSNA ke umar3ate pravAhako roka kara apanA samasta jIvana satya-darzana meM lagAyA hai, jinhoMne bhayarahita ho AtmAko manthanI, duHkhako peya cintavanako balonI banAkara saMsAra sAgarako mathA hai, jinhoMne mAyAprapaJcako phA~dakara satyakI gaharAI meM gotA lagAyA haiM, jinhoMne rAgadveSako miTAkara mauta aura amRtako apane vaza kiyA hai, jinhoMne zuddha-buddha divyatAkA sandeza diyA hai, jo parama puruSa, divyadUta, deva, bhagavAn zrarheta, tIrthaMkara, siddha prApta Adi nAmoM se vikhyAt haiM, jo saMsArake pUjanIya haiM / isa kSetrameM inhIMkA vacana pramANa hai # * (a) prAptaH khalu sAkSAtkRtadharmA yathAdRSTasyArthasya cikhyApayiSayA prayukta upadeSTA / - nyAyadarzana - vAtsAyana TIkA 1-1-7 (A) yenAtaM paramaizvaryaM parAnaMdasukhAspadaM / bodharUpaM kRtArtho'sAvIzvaraH paTubhiH smRtaH // - AptasvarUpa // 23 //
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma bahuta durlabha hai varSa 3, kiraNa 8-6]. inheM chor3akara sAdhAraNa janase isa tathyakA patA pUchanA aisA hI hai jaisA ki andhese mArgakA patA pUchanA / vaha aNDe meM banda zAvaka ke samAna andhakArase vyApta haiM / ve svayaM prakAzake icchuka haiM / unhoMne antarAtmA ko bhI nahIM dekha pAyA hai / unakA vacana isa kSetra meM pramANa nahIM ho sakatA / 1 ye saba hI Ata jana eka svarase uccAraNa karate haiM ki jIvanakA iSTa isa jIvanase bahuta U~cA hai, bahuta mahAn hai, bahuta sundara hai, bahuta Anandamaya hai / vaha iSTa sukhasvarUpa hai, sukha pUrNatA meM hai, pUrNatA zrAtmA meM hai* zrataH zrAtmA hI iSTa hai zrAtmA hI priya hai, zrAtmA hI dekhane, jAnane aura Asakta hone yogya hai | | ye saba hI AzvAsana dilAte haiM ki jIvana aura jIvanakA iSTa do nahIM, dUra nahIM, bhinna nahIM, eka hI hai / donoM eka hI sthAna meM rahate haiM / kevala antara avasthA kA hai - inameM se eka bhoktA hai, dUsarA kevala jJAtA hai / eka karmazIla hai dUsarA kRtkRtya hai / jaba zrAtmA isa vasthAkI mahimAko dekha pAtA hai to vaha svayaM mahAn ho jAtA hai| (i) sa devo yo arthaM dharmaM kAmaM sudadAti jJAnaM ca / sa dadAti yasya asti tu zrarthaH karma ca pravrajyAH // --bodhaprAbhRta (saMskRtachAyA) 24 * "yo vai bhUmA tatsukham, nArupe sukhamasti, bhUmaivasukham" - chA0 upa0 7-23-1 1 na vA ghare sarvasya kAmAya sarva priyaM bhavatyAtmanastu kAmAya sarva priyaM bhavati / AtmA vA ghare dRSTavyaH zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH // " - vRha0 upa02.4... + (a) dvA suparNA sayujA sakhAyA samAnaM vRttaM pariSasva ye saba hI AzA baMdhAte haiM, ki iSTa-siddhikA mArga bhI svayaM zrAtmAmeM chupA hai / zrAtmA svayaM bhAva hai, svayaM bhAvanA hai, svayaM mArga hai isa mArgakA nAma satya hai, cUMki yaha martyako mRta se milA detA hai / / isakA nAma dharma hai cUMki yaha jIvanako saMsAra duHkhase ubhAra kara sukha meM ghara detA hai $ / yaha nIce se uThAkara sarvoccapada meM biThA detA hai / / yaha asambhava cIja nahIM, pratyeka hiteSI isakA sAkSAt kara sakatA hai / aura svayaM dekhalo || *99 ye saba hI preraNA karate haiM "uTho, jAgo, pramAdako tyAgo, saceta bano, satsaMgati karo, satyako pahicAno, dharmakA AcaraNa karo * / " dera karanekA samaya nahIM, jAte / " -Rgveda 1.164.20 = muNDaka upa03-1-1-3. - zvetAzvatara upa04-6-7 (A) "I and my fother are one." -Bible-St. John. 10.30 * (a) tatvAnuzAsana // 32 // (zrA) "I am the way, the truth and the life" -- Bible St. John 14.6. chA0 upa0 8 3.5. $ (a) "saMsAraduHkhataHsattvAn yo dharatyuttame sukhe / " -ratnakaraNDa zrAvakA 0 // 8 // (a) tAmila veda - prastAvanA 4. 1 paJcAdhyAyI 2 - 715 + aMguttaranikAya 3-52 * (a) uttiSTha jAgrata prApya varAn nibodhat" (bA) dhammapada // 168 // kaTha0 upa0 6.14
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ camekAnta [jyeSTha, bhASAr3ha, vIra-nirvANa saM02456 zaMkA samAdhAnakA samaya nahIM, mauta mu~ha phAr3e khar3I hai, hamAre samAna zraddhAvAna, prajJAvAna, kAryakuzala ho jAtA isase pahale ki roga zarIrako nikammA kare, bur3hApA hai, parama sukhI hojAtA hai / vaha phira janmamaraNameM nahIM zaktiyoMko jIrNa kare, tuma apane Apako dharmasAdhanAmeM par3atA hai| laMgAdojo AtmAko jAne binA, mautako jIte dharma mArga grahaNa karanekI kaThinatAH-- binA isa bhava se vidA ho jAtA hai vaha sadA yamakA atithi banA rahatA hai| parantu kitane haiM jo isa dharma-mArgako jAnate haiM ? isa parivartanazIla jagameM eka hI cIz2a avicala kitane haiM jo ise jAnanekI sAmarthya rakhate haiM ? kitane hai, vaha dharma hai / usIkI zaraNa jaaii| sallakSya isa + (4) mAM hi pArtha vyapAbhitya ye 'pi syuH pApayonayaH kA zira hai, sadjJAna isakA netra hai aura sadAcAra isa khiyo vaizyAstathA zUdrAstepi yAnti parAM gatim // ke paga haiM, ina tInoMkI ekatAse hI isakI sattA sudRr3ha -gItA 1.32. banI hai / yaha sadA lakSyako dRSTi meM gAr3akara, sadjJAnase (yA) gItA 18-66 heya upAdeyakA viveka karatA huA usa pAra calA (i) muNDaka0 upa0 3.1.3. jAtA hai / yaha nAza hone vAlI cIz2a nahIM, yaha nisya (I) tulyA bhavanti bhavato nanu tena kiMvA / hai, dhruva hai, zAzvat hai / isa para calakara hI pUrvameM bhUtyAzritaM ya iha nAsmasamaM karoti // " manuSyoMne siddhikA lAbha kiyA hai| isa para calakara -bhaktAmara // 10 // manuSyaM bhaviSya meM siddhikA lAbha kareMge / (u) I am the light of the world, he that ye saba hI acalapada para khar3e huye apane Adarza- followeth me shall not walk in darkness, but dvArA zikSA dete haiM, "yadi iSTa jIvanakI kAmanA hai, shall have the light of life." -Bible-St. John 8-12 usake utkRSTa svarUpako jAnanA hai, usake mArgako (55) "He that hearth my word, and beliesamajhanA hai to hamArI ora dekho, jo hamArA jIvana hai, veth on him that sent me hath everlasting vahI iSTa jIvana hai, jo hamArA pada hai, vahI utkRSTa pada life and shall not come into condemnation but is passed from death unto life," hai, jo hamArA mArga hai, vahI siddhIkA mArga hai, jo hama Bible-St. John 5-24 para vizvAsa lAtA hai, hamAre batalAye huye tattvoMko (e) "And whosoever livethi and believeth ThIka samajhatA hai, hamAre cale hue mArga para calatA hai, in me shall never die," vaha punaH andhakArameM nahIM par3atA, vaha idhara udhara nahIM -Bible-St. John. 11-26 bhaTakatA, vaha vyartha hI zakti kA hAsa nahIM karatA / vaha (ai) "If ye had known me, ye should have known my Father also... he that hath + uttarAdhyapana 4.1, majjhimanikAya 63vA~ sutta / seen me hath seen the Father.... Believe me + vRha upa0 4.1.14; kena upa02.1. that I am in the Father and the Father in me. Verily verily I say unto you, he that believeth * uttarAdhyayana 23, 18-44, sUtrakRtAGga 1.8.1,6. on me, the works that I do, shallibe do also" *nirgranthapravacana 3.15, majjhimanikApa-1vauM -Bible-St. John. Chapter 14.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa ma-1] dharma bahuta durlabha hai haiM jo ise jAnane kI koziza karate haiM ? kitane ke sahAre hI apanI jIvana-naukAko calAte hue Age haiM jo jAnakara isapara zraddhA lAte haiM ? kitane haiM jo cale jArahe haiM / inhoMne duHkhakI samasyA samajhane; sukha zraddhA lAkara isa para calate haiM ? kitane haiM jo calakara kA rahasya mAlUma karane, vartamAna dazAse dUra lakhAne, iSTakA sAkSAt karate haiM, manorathameM saphala hote haiM, duHkha vartamAna jIvanase bhinna jIvanako lakSya karane, rUDhika ke vijetA hote haiM ? mArgako chor3a anya mArgako apanAne kI zaktikA hI lopa bahuta virale, kucha gine cune manuSya-jo jIvana- kara diyA hai| inheM dharmatattvako samajhane, dharmatattvameM lokake uttaGga zikhara kahalA sakate hai : / zeSa samasta zraddhA lAne, dharma-mArga para ArUr3ha honekA sAmarthya hI jIvana-loka pahAr3I ghATiyoMke samAna andhakArase vyApta prApta nahIM hai / manuSya-jIvana hI aisA jIvana hai, jisameM haiM, pahAr3I nadiyoM ke samAna zIghratAse saMsAra-sAgarakI duHkhAnubhUtike sAtha du:khasukhake rahasyako samajhane, ora calA jA rahA hai| unake kAraNoMko mAlUma karane, eka lakSyako chor3a ___ yaha kyoM ? kyA zeSa jIvana-loka duHkhakA anubhava dUsareko lakSya banAne eka mArgako tyAga dUsareko grahaNa nahIM karatA ? duHkhase chuTakArA nahIM cAhatA ! zeSa karanekI tAkata maujUda hai / manuSya jIvana hI heyopAdeya jIvana-loka duHkhakA anubhava z2arUra karatA hai, duHkhase buddhi, tarka vitarka-zakti udyama puruSArthakA kSetra hai / / chuTakArA bhI cAhatA hai| parantu vaha duHkhase apanA manuSyabhavameM hI dharma-sAdhanA sambhava hai * / uddhAra karane meM asamartha hai / manuSyako chor3akara samasta jaba manuSya-bhavameM dharmasAdhanA sambhava hai, to manuSyaprANiyoMkA jIvana-samasta ekendriyaloka samasta vanaspati meM dharma-sAdhanA kyoM nahIM ? manuSyakA jIvana sukhI kyoM loka, samasta vikalendriya loka, samasta pazupakSiloka nahIM ? saphala kyoM nahIM ? kRtArtha kyoM nahIM 1 manuSyagAr3ha andhakArase DhakA hai, mohase vyApta hai, bhaya aura jIvanameM bhI itanA saMkleza kyoM ? itanI duHkha pIr3A, duHkhase grasta hai / ina para bhayane, duHkhane itanA kAbU kyoM ? itanA bheda bhAva kyoM ? itanA saMgharSa kyoM ? pAyA hai ki yaha bhaya aura bhayake kAraNoMkI ora, duHkha nissandeha manuSya-bhavameM hI dharmasAdhanA sambhava hai aura duHkhake kAraNoMkI aora lakhAnese bhI bhayabhIta haiN| isIliye yaha unakI zrorase mu~ha phera kara raha gaye haiM, . parantu samasta manuSya dharma sAdhanAke yogya nahIM, dharmake adhikArI nahIM / inameM se bahutase to nAmamAtrake hI A~kha maiMdakara raha gaye haiM. jJAna roka kara raha gaye haiN| isIliye inakI jJAnazakti, dekhane bhAnanekI zakti, manuSya haiM / zrAkRtiko chor3akara ve zIla zakti, prAcAra vyavahAra meM pazu samAna hI haiM, pazu samAna hI buddhihIna smaraNa rakhanekI zakti, kalpanA karanekI zakti, saba hI haiM, jJAnahIna haiM, jar3a aura mUr3ha haiN| unake hI samAna sva. AcchAdita hogaI haiM, khoIsI ho gaI hai / inhoMne duHkha ko zromala karane kI ceSTAmeM jJAnako hI aojhala kara __ cchanda aura anargala gatise calane vAle haiN| unheM dIna cha diyA hai, samasta jAnane vAlI cIz2oMko hI aomala kara paJcAstikAya // 36 // diyA hai, samasta loka aura AtmAko hI projhala kara kArtikeyAnuprecA // 29 // gommaTasAra (jIvakAMDa668) diyA hai / ye yantrakI bhA~ti abhyasta saMskAroM, saMjJAoM ke prazna upa0 5.3.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradekAnta [jyeSTha, ASAr3ha, vIra-nirvANa saM02466 %3 aura duniyAkA kucha patA nahIM, bhUta aura bhaviSyakA uccheda karanA cAhate haiM, bhava-utpati dvArA bhayako kucha patA nahIM, unake lie vartamAna kSaNa hI kAla hai, nirmUla karanA cAhate haiM / vartamAma jIvana hI jIvana hai| bahutase sAtvika buddhi haiM, sarala hRdaya haiM, namrabhAva ___ bahutase pazu-samAna to nahIM haiM, parantu durvaddhi haiM. haiM, ve apane sukha-duHkhakA vidhAtA apanese bAhira,apane zrAlasI aura zaktihIna haiM / ve pazusamAna aceta jIvana se bhinna, apanese dUra mAnate haiM / ve usa sattAko samasta ko, puruSArthahIna jIvanako sukhI mAnate haiN| ve jAna bajha zakti, samasta mana, samasta sukha, samasta pUrNatAkA kara pazu-samAna ajJAnamArgake anuyAyI bane haiN| ve bhaNDAra jAnate haiM / ve usakI bhakti upAsanAse, prArthanA nidrA-tandrAmeM par3e hue, surApAnameM jhamate hue, nazailI yAcanAse dukhakA abhAva, sukhakA lAbha honA samajhate vastuoMke nazemeM U~ghate hue, duHkhako bhulAnemeM lage haiN| bhI haiN| ye yAjJika mArgake anuyAyI haiM / ye apaneko dharmako _ jAnane vAlA, dharma para calane vAlA mAnate haiM / parantu bahu tase vicAravAn haiM, rasika aura bhAvuka haiM, ye dharma jAnate hue bhI dharma nahIM jAnate, dharma mAnate parantu zaktihIna haiM, ve binA puruSArtha prAnanda mogI hae bhI dharma nahIM mAnate. dharma para calate hue bhI dharma honA cAhate haiM, ve bhogamArgake anuyAyI bane haiM / ve para nahIM calate / ye saba mithyAtvase pakar3e hue haiM / viSayavAsanAmeM sane hue, saMgIta-surAsundarImeM rame hue, moha mAyAse hage hue haiM / sukha-AsvAdanameM lage haiM, duHkha-kAraNoMko bahakAnemeM - ye yakSa-vanaspati meM, pazu-pakSiyoMmeM, havA pAnImeM, lage haiN| nadI parvatoMmeM, banakhaNDa-dezabhUmimeM, cAndasUrajameM, graha... bahutase kuzAgra buddhi haiM, bar3e puruSArthI aura udyamI nakSatrameM, AkAza-kAla meM, prakRti-vibhUtimeM, parama zaktihaiM; vyavahAra-kuzala aura karmayogI haiM; parantu bAhyasukhI vAna devatAkA darzana karate haiM / vizeSa dizAko haiM, apanese bAhira sukha DhUMDane vAle haiM, prapaJcameM vizvAsa divya dizA, vizeSa dezako divya deza, vizeSa kAlako rakhane vAle haiM, ye lokako vijaya karanemeM lage haiN| divyakAla, vizeSa rUpako divyarUpa mAnate haiM / ye vibhinna vastuoMke jamA karanemeM lage haiM / ye dhana-dhAnya vizeSa bhASAko divya bhASA, vizeSa vAkyako. divyakaJca ne pASANa, z2ara-z2amIna, mahalamAr3I baTorane meM lage vAkya, vizeSa vAkya-saMgrahako divya zAstra samajhate haiM / haiM. / ye svArthasiddhi meM vizvAsa karane vAle haiM, ye siddhi. ye vizeSa jAti vAle, vizeSa karmAcArI, vizeSa rUpadhArI mArgakI ziSTatA-aziSTatAmeM vizvAsa karane vAle nahIM / ko guru grahaNa karate haiM / ye vizeSa prakArakA rUpa dhAraNa isIlie ye Apasa meM lar3ate-bhir3ate, kaTate-marate, laTave- karanA, vizeSa bhASA bolanA,vizveSa vAkyakA japa karanA, khasoTate yathA tathA Age bar3ha rahe haiM / ye vyavahAra mArga vizeSa vidhi anusAra vizeSa 2 karma karanA dharma mAnate ke anuyAyI haiM, udyoga-mArgake anuyAyI haiM / ye haiM / inameM bhalA devatA kahA~ ? divyatA kahA~ ? dharma parigraha-dvArA apUrNatAkA anta karanA cAhate haiM, vyava. kahA~ ? sAya-dvArA duHkhakA abhAva karanA cAhate haiM / ye 'zaThaM ye saba apanese bAhira, apanese bhinna tattvake bhakta prati zAThyaM' ke anuyAyI haiM / kaira saMzodhana dvArA bairakA bane haiM, ye saba nAma, rUpa,karma ke upAsaka bane haiM / ye
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 5-8 ] dharma bahuta durlabha hai deza-kALa parimita saptAke sevaka bane haiM / ve saba dharmake dharma tattvakI sUkSmatA:lobha meM bhAsake pIche calane vAle haiM, jala ke lobha meM marIcikA ke pIche daur3ane vAle haiM, amRtake lobha meM saMsAra-vanameM ghUmane vAle haiM / ye saba dharma hIna haiN| isakA kyA kAraNa hai ? jaba saba hI jIva sukhake milI haiM, * saba hI sukhake lie prayatnazIla haiM, to ve sukha mArga para kyoM nahIM calate ? unakI dRSTi dharmakI aura kyoM nahIM jAtI ? ve dharmakA AcaraNa kyoM nahIM karate ? kyoM yaha dharma eka DhakosalA hai ? bhrama hai ? dila bahalAnekI vastu hai ! kevala eka zubha kAmanA hai ? vAstavika hai: nahIM, dharma DhakosalA nahIM, bhrama nahIM, bahalAnekI cIz2a nahIM, yaha vAstavika hai / yaha itanA hI vAstavika hai jitanA ki sukha aura sukhakI bhAvanA, pUrNatA aura pUrNatAkI bhAvanA, amRta aura amRtakI bhAvanA / yadi sukha aura sukhakI bhAvanA vAstavika haiM to sukhakA mArga vAstavika kyoM nahIM ? koI bhAvanA aisI nahIM, jisakA bhAva na ho, koI bhAva aisA nahIM, jisakI siddhI kA mArga na ho / jahA~ bhAvanA rahatI hai, vahIM usakA bhAva rahatA hai, jahA~ bhAva rahatA hai vahIM usakA mArga rahatA hai / sukhakI bhAvanA, pUrNatAkI bhAvanA mRtakI bhAvanA zrAtmA meM basI haiN| isaliye sukhamayI tasva, pUrNatAmayI tattva, amRtamayI tattva bhI AtmA meM rahatA hai / zrAtmAmeM hI usakI siddhIkA mArga parantu isa tatvako samajhane, isa mArgako grahaNa karane meM do kaThinAiyA~ haiM - 1. dharma tatvakI sUkSmatA 2. jIvana kIM vimUDhatA / hai / * bhASAbhUta // 110 // chupA 251 yaha dharma-tatva yadyapi bahuta sIdhA aura sarala hai, bahuta nikaTa aura svAzrita hai / yaha aisA hI sIdhA hai jaise dIpa-zikhA, aisA hI sarala hai jaise dIpa prakAza, aisA hI nikaTa hai jaise dUdha meM ghI, aisA hI svAzrita hai jaise zarIra meM svAsthya / yadyapi yaha sarvaprApya hai, sakala bheda bhAva rahita prANimAtra meM maujUda hai / yadyapi isIke sahAre samasta jIvanakA vikAsa nIce se Upara kI ora ho rahA hai - zArIrika jIvanase sAmAjika jIvanakA cora, sAmAjika Arthika kI ora Arthikase mAnasika kI ra, mAnasika se naitikakI ora, naitikase AdhyAtmika kI ora - parantu isa tatvakA mAnanA kaThina ho gayA hai, isake jAnanekA jo sAdhana antajJIna hai, vaha kAma meM na zrAnese - abhyAsa meM na rahane se kuNThita ho gayA hai, malIna ho gayA hai, khoyA sA ho gayA hai, caura jo isake viparIta tatvako dekhane jAnanekA sAdhana hai, vaha indriyajJAna, buddhijJAna, nitya prati abhyAsa meM lAne se adhika adhika tIkSNa ho gayA hai / dharmakA tattva koI aisI bAhya vastu nahIM jo indriyoM se dikhAI de, buddhi se samajha meM Aye, hAtha pAvase pakar3a meM zrAye, rupaye-paisese kharIdI jAe, yaha antaraGga vastu hai, tarka aura buddhise dUra hai, hAtha aura pA~voMse pare hai / yaha jIvana meM chupA hai, jIvanako vikala karanevAlI anubhUtiyoMgeM chupA hai, jIvanako Upara ubhAranevAlI bhAvanAtroM meM * chupA hai / yaha avyanta gaina hai, yaha sUkSmatA se dikhAI dene vAlA hai, antarjJAnase samajha meM AnevAlA hai jo anubhavI paNDita haiM, vehI ise dekha sakate haiM * / - * kaTha0 upa03.12.1 mItA 7. 25 / majjhimanikAya 26bA~ suca
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 anekAnta isIliye aneka viSa jAnane para bhI yaha batalAyA nahIM jAtA, aneka prakAra zAstroMke par3hane aura manana karanese bhI yaha dRSTimeM nahIM AtA / isakA bodha bahuta durlabha / hai isa dharmake marmako jAne binA, jIvana uddezyako jAnanA, uddeza - siddhi ke mArga ko jAnanA, utthAna upAyoM ko jAnanA, zarIra, gRhastha, samAja aura rASTra prati kartavyoMko jAnanA, unake anusAra jIvanako banAnA, nitAnta asambhava hai / jaba lakSyakA hI patA nahIM, maMjila kAhI patA nahIM, to mArgakA patA kaise laga sakatA hai ? isIlie jIvana meM vividha prasaMga zrA par3ane para bahuta bAra sAdhAraNa jana hI nahIM bar3e2 buddhimAna bhI karma-karma ke mAmale meM kartavya vimUDha ho jAte haiM / usa vakta yaha nirNaya karanA ki amuka sthiti meM kyA karanA cAhiye, kyA nahIM karanA cAhiye bahuta muzkila ho jAtA hai / jahA~ dharma-tatvako jAnanA durlabha hai, dharma-mArgako nizcita karanA kaThina hai, vahA~ dharmatatva para zraddhA lAnA, dharma-mArga para calanA aura bhI muzakila hai, dharma mArga bAlA se bhI adhika ner3A hai, tura dhArase bhI adhika tIkSNa hai / bahuta thor3e haiM, jo dharmako jAnate haiM bahuta hI kama haiM jo isa para zraddhA lAte haiM / bahuta ho birale haiM jo isa para calate haiM / muraDaka0 upa0 3.2.3 * "vohiM accattadulahaM hodi" dvAdazAnuprekSA // 83 // kiM karma kimakarmeti kavayo'pyatra mohitAH" - gItA 4.16. [ jyeSTha, ASAra, vIra nirvANa saM01466 yaha mArga lakSyameM z2arAsI bhrAnti hone se, jarAsA pramAda hone se nIcese nikala jAtA hai / isakA pathika mohake paidA ho jAnese zrAcArameM viSamatA ajAne se pathase skhalita ho jAtA 1 * (a) "surasya dhArA nizitA duratyayA, durgaM pathaH tata kavayo vadanti" --kaTha0 u0 3.14. (A) uttarAdhyayana sUtra 3.20; 10,4; 16.4. dharma-mArgapara kauna cala sakatA hai ? jo nirbhrAnta hai, Astika buddhi vAlA hai, jIvanalakSyako sadA dRSTimeM rakhanevAlA hai, jo AdhyAtmika jIvanako sAdhya aura anya samasta jIvanako arthAt zArIrika, gRhastha sAmAjika, rASTrika, naitika jIvanako sAdhana mAnane vAlA hai, jo mokSa puruSArthako parama purusamajhane vAlA hai| jo samadRSTi hai, saba hI 'prANiyoMko pArtha aura anya samasta puruSArthoMko sahAyaka puruSArthaM apane samAna dekhane vAlA hai' jo samabuddhi hai; saba hI avasthA meM eka samAna rahane vAlA hai jo sukha ke samaya harSa ko aura duHkha ke samaya viSAdako prApta nahIM hotA vaha hI dharmamArga para cala sakatA hai| jo tatvajJAnI hai, zrAtma anAtmakA bheda jAnane vAlA hai / jo bhAvanAmayI tatvako AtmA aura nAma, rUpa, karmAtmaka tatvako anAtma mAnane vAlA hai, jo vivekazIla hai, hita hitakA vicAra rakhane vAlA hai, jisake liye na kucha acchA hai, na kucha burA hai / jo hita-sAdhaka hai vahI acchA hai, jo hita-bAdhaka hai vahI burA hai| jo pratyeka karmake acchepana aura bupinako kevala usake abhiprAyase nahIM jA~catA, balki usake phala, usake pariNAmase jA~cane vAlA hai| jo vizAla (i) "Because strait is the gate and narrow is the way which leadeth unto life, and few there are that find it." ---Bible St. Matthew, 7-14.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 5-6] dharma bahuta durlabha hai 553 dRSTi hai, anekAntI hai, pratyeka tatvako, pratyeka ghaTanAko unnati karatA huA dUsaroMkI unnatiko nahIM rokatA, pratyeka puruSArthako aneka apekSAoMse dekhane vAlA hai| jo apane uThane ke sAtha dUsaroMko uThAtA calatA hai aneka apekSAoMse samajhane vAlA hai, jo sarvagrAhaka ubhAratA calatA hai; vahI dharma mArga para cala sakatA hai / hai, jo apanI dRSTiko ekAntameM DAlakara saMkIrNa nahIM jo jitendriya hai, vazI hai, zAnta citta hai, viSayoM hone detA / jo svahita-parahita, vyaktigata hita kI Asaktise lakSyako nahIM bhUlatA, kaSAyoMkI tIvratAse smaSTi gata hita, vartamAna hita, bhAvi hita saba hI hitoM kartavyako nahIM chor3atA, bAdhAoMse ghabarAkara dhIratAko kI apekSAse puruSArthake heya upAdeyapanakA nirNaya nahIM khotA, vahI dharma para cala sakatA hai| karane vAlA hai, jo prajJAvAna hai, jo sAdhya aura sAdhana, jo zrAtma-vizvAsI hai; jo sahAyatA-artha bAhya vyavahAra aura nizcaya meM se kisIkI bhI upekSA nahIM devI devatAoMkI ora nahIM dekhatA,unake prati yAcanAkaratA, jo yathAvazyaka apane samaya aura zaktiko saba prArthanA nahIM karatA, unake prati yajJa havana, pUjA bhakti meM hI puruSArthoM meM bA~Tane vAlA hai / jo sadA apaneko samaya nahIM khotA, jo svayaM AtmazaktiyoMmeM bharosA sthiti anurUpa banAne vAlA hai, vahI dharma-mArga para cala rakhane vAlA hai, dRr3ha saMkalpa zakti vAlA hai, nirbhaya hai, sakatA hai / sAhasI hai, udyamI hai, vahI dharma-mArga para cala sakatA ___ jo nirmohI hai; nAma-rUpa-dharmAtmaka jagatameM rahatA hai| huzrA bhI kabhI usako apanA nahIM mAnatA, kabhI usakA jo sadA jAgarUka aura sAvadhAna hai, jo atikrama, hokara nahIM rahatA, jo kamala samAna sadA Upara hokara vyatikrama, aticAra, anAcArase apane mArgako dUSita rahatA hai, sadA aAtmahitakA vicAra rakhatA hai / jo nahIM hone detA / jo nirahaMkAra hai, "maiM" aura "mere" samasta jagata, usake samasta padArtha, samasta sambandha, ke prapaMcameM nahIM par3atA; jo niSkAma hai, nirAkArI hai, samasta rItirivAja, samasta saMsthAprathA, samasta vidhi- jo koI bhI kAma mAna, mithyAtva, nidAnake vazIbhUta vidhAna, samasta kriyAkarmako vyavahAra mAnatA hai, Upara hokara nahIM karatA, jo apane kiyekA phala dhana-daulata, uThanekA sAdhana mAnatA hai, sAdhana mAnakara unako putra-kalatra, mAna-pratiSThA zrAdi kisI bhI duniyAvI artha grahaNa karatA hai, rakSA karatA hai, prayoga karatA hai, yathA- ke rUpameM nahIM cAhatA, jo apanI samasta zakti, samasta vazyaka unameM heraphera karane, sudhAra karanemeM tatpara rahatA puruSArtha, samasta jIvana, brahmake liye arpaNa karatA hai, hai, yathAvazyaka sadA 'unheM tyAgane, Ahuti denemeM samasta vicAra, samasta vANI, samasta karma brahmake liye tayyAra rahatA hai, vahI dharmamArga para cala sakatA hai| homa karatA hai, vahI dharma-mArga para cala sakatA hai / ___ jo ahiMsAvAna hai, dayAvAna hai, sabake hitameM jo karma-kuzala hai, yogI hai, jo bAlaka-samAna apanA hita mAnatA hai, sabake uddhArameM apanA uddhAra eka bAra hI cAndako pakar3anA nahIM cAhatA, jo sahAyaka mAnatA hai; jo sabakA hitaiSI hai, sabakA mitra hai, jo zaktiyoMko bar3hAtA huA, vipakSa zaktiyoMko ghaTAtA Apa rahatA hai dUsaroMko rahane detA hai, jo khuda svatantra huA, zreNIbaddha mArgase Uparako uThAtA hai, vahI dharma hai, dUsarokI svatantratAkA zrAdara karatA hai, jo apanI mArga para cala sakatA hai /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 554. anekAnta arthAt jo samyakadRSTi hai, sthitaprajJa hai, sthira buddhi hai, samadarzI hai, yogI hai, zrAstikya- prazama-saMvega anu kampA guNa vAlA hai| nizaMkita Adi zraSTa aGga vAlA trimUDhatA aura aSTa mada rahita hai, trizalyase khAlI hai, maitrI-pramoda-karuNA, mAdhyastha bhAva se bharA hai, avirodha rUpase dharma-artha-kAma- puruSArthoMkI sevA karane vAlA hai, vahI dharma-mArga para cala sakatA hai, vahI vAstava meM dharmAtmA hai, vahI sukhakA adhikArI hai / [ jyeSTha, ASAda, vIra nirvANa saM02466 bhinna aura jIvana hI kaunasA hai ? isa indriya-jJAna se bhinna aura jJAna hI kaunasA hai ? isa lokako chor3a kara aura kidhara jAye ? isa jIvanako chor3a kara aura kidhara lakhAye ? isa jJAnako chor3akara aura kisakA sahArA le ? isa taraha dekhatA jAnatA huA yaha bahirAtmA banA hai / yaha nAstika banA hai / apanese vimukha banA hai / isa prakAra sakti meM par3A hai, parAsakti meM rata 'hai' parAsakti meM prasanna hai, usake lie duHkhako sAkSAt karanA, duHkhake kAraNoM ko samajhanA, dukha-nirodhakA * saMkalpa karanA, duHkha-nirodhake mArga para laganA bahuta kaThina hai / jo isa prakAra indriya bodhako hI bodha mAnatA hai, indriya pratyakSako hI vastu mAnatA hai, usake liye zradRSTameM vizvAsa karanA, zradRSTa ke liye udyama u karanA bahuta muzakila hai / loka vimUr3ha hai: 1. jahA~ dharma tattva itanA sUkSma hai, dharma-mArga itanA . kaThina hai, vahA~ yaha loka andhA hai, yahA~ dekhane vAle bahuta thor3e haiM + / yahA~ jIvana anAdi kI bhUlabhrAnti se DhakA hai, avidyAse pakar3A huA hai, mohase prasA huA hai, yaha apane ko bhulAkara parakA banA huA hai, apaneko na dekhakara bAhirako dekha rahA hai, apaneko na TaTolakara bAhirako TaTola rahA hai, apaneko ma pakar3a kara bAhirako pakar3a rahA hai| isakI sArI ruci, sArI zrAsakti, sArI zakti bAhirakI ora lagI huI hai, sArI indriyA~ bAhira ko khulI huI hai, sArI buddhi bAhira meM ghasI huI hai, sAre ara bAhirako phaile hue haiM / isake liye isa dikhAI dene vAle lokase bhinna aura loka hI kaunasA hai ? isa sukha duHkha vAle jIvana se + andhabhUto ayaM loko tanukeratha vipassati - dhammapada // 104 + (a) "parAci khAni tatuNat svayambhUstasmAt parAG pazyati nAntarAtmana - kaTha0 upa0 4. 1. (zrA) bahirAtmendriyadvA rairAtmajJAnaparAGmukhaH / sphuritaH svAtmano dehamAtmatvenAdhyavasyati // - samAdhitaMtra // 7 // dharma dRSTi loka dRSTise bhinna hai : lokakI isa dRSTimeM aura dharmakI dRSTi meM bar3A aMtara hai z2amIna AsmAnakA antara hai / inameM yadi koI samAnatA hai to kevala itanI ki donoMkA antima uddezya eka hai - dukha-nivRtti, sukha-prApti | isake . zrutirikta donoM meM vibhinnatA hI vibhinnatA hai / donoMkI sukha-duHkha kI sImA~sA bhinna hai| donoMkA nidAna bhinna hai / donoM kA nidAna sAdhana bhinna hai| donoMkI cikitsA bhinna hai donokI cikitsA-vitri bhinna hai aura donoMke svAsthyamArga mitra haiM - pahilI dRSTi prAnanda, sundaratA, vaibhava aura zakti kA Aloka bAhya jagatameM karatI hai, dUsarI inakA + kaTha0 upa0 2. 6; taita0 upa02. 6.1. + moca prAbhRta // 8, 11 // yogasAra // 7 // * majjhimanikAya 26vAM sutta /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 8-1] dharma bahuta durlabha hai Aloka antarAtmA meM karatI hai / pahilI bAhya lokako uccagati-nIcagatike karane vAle haiM . / AtmA hI mahAn aura AzAvAna mAnatI hai| dUsarI antaHlokako saMsArakA hetu hai, AtmA hI saMsArakA ucchedaka hai, mahAn aura AzAvAna ThaharAtI hai / pahilI. bAhyalokake zrAtmA hI zrAtmAkA mitra hai, aAtmA hI AtmAkA prati kAmanA, Asakti, parigrahakA vyavahAra karanA zatru hai / sikhAtI hai| dUsarI bAhya lokake prati prazamatA, udA. pahileke lie duHkha kA kAraNa bAhya zaktikA sInatA aura tyAgakA vartAva batalAtI hai| kopa hai. devI-devatAoMkA prakopa hai, IzvarakA prakopa pahilIkI bhAvanA hai dhana-dhAnyakI prApti, santAnakI hai, dUsarI ke lie duHkha kA kAraNa svayaM AtmAkI dUSita prApti, dIrgha Aya kI prApti, ArogyakI prApti, pitaloka vRtti hai, usakI apanI viparIta zraddhA, ajJAna avidyA, aura svarga lokakI prApti hai| dUsarIkI bhAvanA hai sat moha-tRSNA hai / kI prApti, jJAnakI prApti, uccatAkI prApti, anantakI prApti, akSaya sukhakI prApsi, amRtakI prApti, apavarga dhamakA bhAga - dharmakA mArga loka mArgase bhinna hai:--... kI prApti hai| . pahilIke lie duHkha nivRttikA upAya duHkhavismRti - pahilIke liye prazna hala karanekA sAdhana, tattva- hai, ajJAna hai, nidrA-tandrA hai, surApAna hai| dUsarIke nirNaya karane kA pramANa indriya-jJAna hai, buddhi-jJAna hai, lie duHkha nivRtikA upAya zAna hai| duHkha ko sAkSAt dusarIke liye jAnanekA sAdhana, nirNaya karanekA pramANa karanA hai, duHkha ke kAraNoMko jAnanA hai,una kAraNoMkA antarjJAna hai, zrutajJAna hai| viccheda karanA hai| pahilo ke lie jIvanakA vidhAtA, zrAtmAse bhinna, pahilIke lie duHkha nivRttikA upAya bAma zamAtmA bAhira prAkRtika zakti hai-zaktiyoMke adhi- ktiyoM-devI-devatAoM IzvarakI-yAcanA-prArthanA hai, SThAvA devI devatA haiM,devI devatAoM ke nAyaka Izvara hai| pUjA vaMdanA hai, bhakti-upAsanA hai / dUsarIke lie duHkha dUsarIke lie jIvanakA vidhAtA-jIvanakA adhiSThAtA nivRtti kA upAya prArama-vizvAsa hai, zrAtma-puruSArtha svayaM zrAtmA hai, AtmAke hI zubhAzubha bhAva haiM, zubhA- hai, Atma-zakti hai / jo zrAtmAkI zaraNa jAtA hai, zubha karma haiM / ye hI jIvanameM sukha-duHkha, utthAna-patana AtmAke lie hI saba kucha samarpaNa karatA hai, vaha atharva 6. 120.3 / yaja0 11.30 / agveda dukha nahIM pAtA hai / jo bAhya devI devatAoMkI upA-- 10.161.4 / atharva 12.1 / dhammapada // 165 / / , sAmAyikapATha // 30 // * (a) asato mA sad gamaya, tamaso mA jyotirgamaya, samayasAra / / 102 // kozikI. upa. 1.2, kaTha. mRtyormA amRtaM gamayeti-chA0 upa08.14 upa0.1.2, 7, zvetAzvatara upa0 1.23 (A) amRtasya devadhAraNo bhUyAsam" gItA 6.5, vindhapravacana 1.3.. -taita0 upa01.4.1. dviAdazAnuprekSA // // 1 //
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ - anekAnta [jyeSTha, ASAr3ha, vIra-nirvANa saM02416 sanA karatA hai, vaha dharma tatvako nahIM jAnatA, vaha deva- prakRtimeM vizvAsa rakhane vAlA prakRtirUpa ho jAtA tAoMke pazuke samAna hai / . . hai| pazupakSiyoMkI ajJAnamaya bhogadazAko pasanda karane pahilIke liye duHkha nivRttikA upAya prAkRtika vAlA pazu pakSirUpa ho jAtA hai / devatAoMmeM zraddhA vijaya hai, laukika vijaya hai| usakA sAdhana vazIkarana rakhane vAlA devatArUpa, pitaroMmeM zraddhA rakhane vAlA mantratantra hai vaijJAnika AviSkAra hai| dUsarIke liye bhUtapretarUpa hojAtA hai| aura AtmAmeM zraddhA rakhane duHkha-nivRttikA upAya . aAtma-vijaya hai / usakA vAlA zrAtmasvarUpa hojAtA hai| sAdhana indriya-saMyama hai, mana-vacana kAyakA vazIkaraNa isa taraha bAhya dRSTi vAlA saMsArakI ora calA hai, AdhyAtmika zilpa hai| ___ jAtA hai aura anta dRSTivAlA mokSakI ora calA jAtA pahilIke liye sukhakA mArga icchAvRddhi hai; pari- hai| saMsArakA mArga aura hai aura mokSakA mArga aura hai| graha-vRddhi hai, bhogavRddhi hai / dUsarIke lie sukhakA mArga saMsAra-mArgase calakara dhana-daulata kI prApti ho icchAtyAga hai, parigraha syAMga hai, bhogatyAga hai| sakatI hai, parigraha zrADambarakI prApti ho sakatI hai, bhoga pahilIke lie sukhakA mArga ahaMkAra, vijJAna - upabhogakI prApti ho sakatI hai| bala vaibhava kI prApti aura viSayavedanAmeM basA hai| dUsarIke liye sukhamArga ho sakatI hai, mAna maryAdAkI prApti ho sakatI hai / sAmyatA, antardhyAna aura antarlInatAmeM rahatA hai| parantu pUrNatAkI prApti nahIM ho sakatI, sukha kI prApti pahilIkA mArga pravRti mArga hai / dUsarIkA mArga nhaa| hI nahIM ho sakatI, amRta kI prApti nahIM ho sktii| ___dharma mArga hI aisA mArga hai jisa ke dvArA manuSya nivRtti-mArga hai / pahilIkA phala saMsAra hai, duusriikaa| ' laukika sukha, laukika vibhUti ko prApta hotA huA phala mokSa hai| , anta meM nirmANasukha ko prApta kara letA hai| ____ jo.jaisI zraddhA rakhatA hai vaisI hI kAmanA karatA yadi parNatAkI icchA hai to siddha puruSoMkI ora hai, jaisI kAmanA karatA hai vaisA hI mArga grahaNa karatA dekha, yadi akSaya sukha kI abhilASA hai to nirAkula hai, vaisA hI karma karatA hai, jaisA karma karatA hai vaisA hI sukhI puruSoMkI ora dekha / yadi amRta kI bhAvanA hai saMskAra, vaisI hI zaktiko upajAtA hai, vaisA hI vaha ho to amara puruSoMkI ora dekha / jo unakA mArga hai use jAtA hai / hI grahaNa kr| mitha yo anyA devatAm upAste, anyo 'sau anyo...... -- bham asmIti, ma sa veda, atha phreva sa devAnAm" . --yaha upa0 1.4.10 . (mA) bhaddhAmayo'yaM puruSo yo yacchUchaH sa eSa (a) bhaya khasvAhaH kAmamayaH evAyaM puruSa iti, sa . saH--gItA 10.3. yathA kAmoM yavati, tAturbhavati yatnurbhavati (i) niskapariziSTa 3.6; tatkarma kurute, yatkarma kurute tadapisampadyate / / gotA 7.21-23, 1. 25. -bRha0 upa0 4-4-5. *dhammapada // 5 //
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrazAsana- jayantI - utsava isa varSa vIra sevA maMdira meM zrAvaNa kRSNA pratipadA tA0 20 julAI san 1940 zanivArako vIrazAsana jayantIkA utsava gata varSa se bhI adhika samAroha ke sAtha manAyA gayA / niyamAnusAra prabhAta pherI nikalI, phaMDAbhivAdana huA, madhyAnha ke samaya gAje bAje ke sAtha jalUsa nikalA aura phira ThIka do baje paM0 zrI0 makkhanalAlajI adhiSThAtA RSabha brahmacaryAzrama caurAsI- mathurAke sabhApatitvameM jalsekA prArambha huA aura vaha 5 // baje taka rahA | jalsemeM bAhara se sahAranapura mujaphpharanagara, dehalI, mathurA, nakur3a kairAnA abadullApura, jagAdharI aura nAnautA Adi sthAnoMse aneka sajjana padhAre the / maMgalAcaraNa, tithi- mahatva aura Agata patroM kA sAra sunAne ke anantara sabhA bhASaNAdikA kArya Arambha huA, jisameM nimna sajjanoMne bhAga liyA lA0 nAharasiMhajI sampAdaka jaina pracAraka sarasAvA, ci0 bhAratacandra, zramaprakAza, mA0 rAmAnandajI gAyAnAcArya, pro0 dharmacandrajI, ba0 kauzalapramAdajI, lA0hulAzacandajI, paM0 rAmanAthajI vaidya, paM0 rAjendrakumArajI kumareza, paM0 jugalakizorajI mukhtAra, sau0 indrakumArI ' hindIratna' zAradAdevI aura sabhAdhyakSa paM0 makkhanalAlajI / bhASaNoMmeM pro0 dharmacandajI, bA0kauzalaprasAda jI, mukhtAra sAhaba aura sabhApati mahodaya ke bhASaNa bahuta hI prabhAvaka evaM mahatvake hue haiM / ina bhASaNoM meM vIra zAsana ke mahatvakA digdarzana karAne ke sAtha sAtha unake pavitratama zAsana para amala karane kI ora vizeSa lakSa diyA gayA hai / vIra bhagavAn ke ahiMsA Adi khAsa siddhAntoM kA isa Dha~gase vivecana kiyA gayA ki usase upasthita janatA bar3I ho prabhAvita huI / aura sabhI ke diloM para yaha gaharA prabhAva par3A ki hama vIrazAsanakI vAstavika caryAse bahuta dUra haiM aura use apane jIvanameM ThIka ThIka na utAra sakane ke kAraNa hI itanI avanata dazAko pahu~ca gaye haiM / .. aba ki vIrakI hiMsA aura satya ke eka aMzakA... * pAlana karanese gA~vIjI mahAtmA ho gaye aura sAre saMsArako dRSTimeM pratiSThAko prApta hue, taba vIra ke una ahiMsA aura satya Adi siddhAntoM kA pUrNatayA pAlana karake unheM apane jIvana meM utAra kara athavA vIrake nakze kadama para cala karakesaMsArakA aisA kaunasA pratiSTita pada hai jise hama prApta na kara sakeM / phira bhI hama vIrazAsana ke rahasya ko bhUle hue haiM - usake anekAnta aura sthAdvAda siddhAntase aparicita haiM - isI kAraNa hama bIra- zAsanakA svayaM AcaraNa nahIM karate aura na dUsaroMko hI karane dete haiM; mAtra use apanI bapautI samajha kara hI prasanna ho rahate haiM ! jo zAsana saMsAra ke samasta dharmose zreSThatama, avAdhita evaM sukhazAntikA mUla hai, jisase dunayAke sabhI
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. No. L. 4328. virodhoMkA samanvaya ho sakatA hai tathA jo jIvA- liye kaTibaddha ho| tmAkI pragati evaM vikAsakA khAsa sAdhana hai aura bhASaNoMkA janatA para acchA asara par3A aura jisakA Azraya pAkara adhamase adhama manuSya evaM usane apanI bhUla tathA g2alatIko bahuta kucha mahapazu-pakSI taka sabhI jIva apanI AtmAkA utthAna sUsa kiyaa| kara sakate haiM usameM hama anAbhijJa raheM, use svayaM bhASaNoMke atirikta gAyanoMkA bhI acchA amalameM na lAe~ aura na dUsaroMko hI usa para Ananda rhaa| mA0 rAmAnandajIkA mahAvIrake amala karane deM, yaha kitanI bar3I lajjA evaM kheda jIvana sambandhameM bahuta hI acchA gAyana aura kI bAta hai ! aisI hAlatameM hamArA apaneko prabhAvaka upadeza huA / ci0 bharatacandakA gAyana ' vIrakA anuyAyI upAsaka thA sevaka batalAnA bahuta hI sundara evaM cittAkarSaka thA / ci0 bharatakitanA hAsyajanaka hai use batalAnekI jarUrata candakI avasthA isa samaya 13 varSakI hai, itanI nahIM rahatI / vIra-zAsanakA saccA upAsaka choTIsI vayameM vaha gAyanakalAmeM pravINa vidvAnakI yA anuyAyI vahI ho sakatA hai jo vIrake nakze bhA~ti manomohaka gAnA gAtA hai| usakI AvAz2a qadama para calatA ho / athavA unake siddhAntoM bahuta hI madhura aura surIlI hai aura vaha eka honapara svayaM amala karatA hubhA dUsaroMko bhI amala hAra bAlaka jAna par3atA hai / usakA bhaviSya ujjvala karaneke liye prerita karatA ho, aura jo amala ho yahI hamArI bhAvanA hai / isa taraha yaha karaneko udyamI ho unheM saba prakArase apanA saha- jalsA bahuta hI zAnadAra evaM prabhAvaka huA hai| yoga pradAna karatA ho aura isa taraha tana mana dhanase borake siddhAntoMkA pracAra karane karAneke -paramAnanda jaina zAstrI vIra-sevAmandirako sahAyatA hAlameM vIrasevA mandira sarasAvAko nimna sajjanoMkI orase 48 ru0 kI sahAyatA prApta huI hai, jisake liye dAtAra mahAnubhASa dhanyavAdake pAtra haiM:-- 21) lA0 muralIdhara banavArIlAla jaina kacaurA ji0 iTAvA (pitAzrIke svargavAsake samaya nikAle hue dAnameMse) 15) lA* vizvambharadAsa jinezvaradAsa bajAja maiMsI ji0 mujjapharanagara (vedI pratiSThAke avasara pr)| 7) bA. bAsmala ugrasaina jaina, magAdharI ji. ambAlA (putra vivAhakI khuzImeM) 5) lA* manoharalAla tArAcanda jaina mAitI bar3auta ni meraTha (vivAhakI khuzImeM) 48) adhiSThAtA-'vIrasevAmaMdira sarasAvA, ji0 sahAranapura / 'bIra presa oNpha iNDiyA' kanaoNTa sarkasa nyU dehalI meM chapA /