Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
VW WERS
ANE
RAN
અજાતશત્રુની
અમરવાણી
iઝકડો
*
s
.
5
1
.
– લેખક – પરમ પૂજ્ય પરમશાસનપ્રભાવક
આચાર્યદેવ શ્રીમદ વિજય રામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ. નાં શિષ્યરત્ન અજાતશત્રુ અણુગાર
સ્વ પૂ. પં. શ્રી. ભદ્રંકરવિજ્યજી ગણિવર
NANABAA[ www.Bhagat કોઇ
– પ્રકાશક –
પ્રકાશચંદ્ર વિજાપુરવાળા જયંતિલાલ પાટણવાળા
: સંપાદક : પૂ. મુનિશ્રી પૂર્ણચંદ્રવજિયજી મહારાજ
genews
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
=
=
==
=
=
=
=
==
=
=
=
=
=
=
=
-
-
-
-
– પ્રાપ્તિ સ્થાન – શા. જયંતિલાલ મણીલાલ
૮૭, વાલકેશ્વર રેડ, ફલેટ નં. ૯, ત્રીજે માળે, સુંબઈ- ૪૦૦ ૦૦૬.
મૂલ્ય : વાંચીને બીજાને વાંચન માટે આપે.
ચંપકલાલ મગનલાલ પટેલ
મુદ્રણાલય :અખિકા આર્ટ પ્રિન્ટરી હિંગળાચાચર, પાટા. (ઉગુ) ૩૮૪૨૬૫
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
नमो प्ररिहत नमा सद्भाण नमो प्रायरियाण
निमा उवज्झायाण जमी लोएसव्वसहि
आरसा पंचनमुक्का सव्वपावप्पणास मंगलाणं च सब्वेसि पढम हवइ मंगल
તિલાલ તરી
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવ:
Eઈવેaણવાયુ વાઘage L2000RQUABBONDALIADODBOOOOO0583
- ન મ ૫૮ ૨ મહિછે. તેમના રૂપી લોખંસ્કૃ વ હલ ન ી છે નમસ્કાર અ
શક્ત મહા દિd છે, 8 આ ત્મા રૂપી સુ વહન-પારસ બના વદ ના મ પ ૨ ચ ર તે
ન મ રૂાર સ મ પ ૨.૮ વ 4 નામ એ જ ઇ . છે ને કે ૨ ૨ ઓ જિયt 4 નામ રૂ પી ઉતા ન વનમરજી ૨ રૂપી ૫૨ ન ધય ? નામ વ સ્તર નમ ૨-૨ એ કુરૂષ તંત્ર છે, ન તેમ તુ ના बी५१५२१ साल्माना ૧/૨enત પલ આય ,
|
Easy Egg E ="TEE ESI
રીદ્યalalaellaneolellaneeris)
પૂ.પં.શ્રી. ભર્દક વિંજયજી ગણીવર્ય ના હસ્તાક્ષર
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુત્ર વૃંદના R
સ્વગત પૂ. પંન્યાસજી મહારાજ શ્રી ભદ્રંકર વિજયજી ગણિવર !
વિકરાળ એવા કલિકાળમાં જન્મીને આપે ભૂતને જીવી જાણ્યુ . સમતા અને શક્તિના તેજપુર સમ્રા માપે મંત્રી ભાવનાને સમ સસાવ્યા અને ‘શિવસસ્તુ રાજગતઃ 'તી ભાવનાની ભવ્યતા ખુલ્લી કરીને આપે સ્વપાપકારની એક ગગેાત્રી વડાલી. ગાન-દાન-~ ચારિત્રની આપની સાધના અગાધ હતી. આપનું સાધના-પૂત સાહિત્ય આજે પણ અનેક વેશ માટે માદક ખૂનીને ઉપકારક બની રહ્યું છે. આપની દૃષ્ટિમાંથી એવુ વાત્સહ્ય નીતરતુ હતુ કે એકવાર પણ આપના દર્શન પામનારી વ્યક્તિ જીવનભર એની ધન્યતા અનુભવી શકતી.
• વ્હેતા મનમાં શ્રીનવકાર, તેને શું કરશે સસાર ?” ની ફિન આપે કથન દ્વારા પ્રરિધ્ધિ કરી અને જીવન દ્વારા સિધ્ધ કરી બતાવી ! આપના ચરણાવિંદમાં અમારી લાવી ભીની અગણિત વંદનાવલ !
~ પ્રકાશચંદ્ર વિજાપુરવાળા જયતિલાલ પાટણવાળ
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ. પૂ. અધ્યાત્મમૂર્તિ સૂક્ષ્મતત્વચિંતક પંન્યાસ શ્રી ભદ્રંકર વિજયજી ગણીવર
S
આ
છે.
જ
+ :
૧
ઇક જ
*
...
ર
-
આ
ને
જન્મ : વિ. સં. ૧૫૯ માગશર સુદ ૩ પાટણ દીક્ષા : વિ. સં. ૧૯૮૭ કારતક વદ ૩ મુંબઈ-ભાયખલા પન્યાસપદ : વિ. સં ૨૦૦૭ મહા સુદ ૧૨ પાલીતાણું સ્વર્ગવાસ : વિ. સં. ૨૦૩૬ વૈશાખ શુદ ૧૪ પાટણ
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના...
મંગળ પ્ર કાશ
વર્તમાન વિષમકાળના પ્રભાવે સાચી તવજિજ્ઞાસાઅધ્યાત્મચિ દેહલી બની રહી છે. સંત કેટિના તરવચિંતક અને તત્ત્વચિંતન સભર સાહિત્ય અતિ અલ્પ પ્રમાણમાં જોવા મળે છે ત્યારે–
અહિંસા, સંયમ અને તપની પવિત્રતમ આરાધનામાં ઓતપ્રેત, મંત્રાધિરાજ શ્રી નવકારના અનન્ય ઉપાસક શ્રી પંચ પરમેષ્ઠિ ભગવતે સાથે એકાકારતા સિદ્ધ કરનાર પ્રશમરસનિધિ પૂજ્યપાદ પંન્યાસ પ્રવર શ્રી ભદ્રંકરવિજયજી મહારાજની આ કૃતિ ભૂખ્યાને ઘેબરના ભજન જેવી, તરસ્યાને અમૃતના પાન સમી પ્રતીત થાય છે.
આ પુસ્તક અંગે પ્રસ્તાવનારૂપે કંઈક લખી આપવાની માગણે આવી ત્યારે શું લખવું? એ એક સવાલ બની જાય છે. અમૃતમાં સાકર ભેળવવા જેવું કે ચંદ્રમાને ધવલિમા લગાડવા જેવું લાગે છે, છતાં ભક્તિથી પ્રેરાઈને કંઈક લખવા પ્રેરા છું.
આ પુસ્તકમાં પીરસાયેલી વિવિધ ચિંતન-મનનની અમૃત રસધારાનું જે કે તત્વપિપાસુ રસપૂર્વક પાન કરશે, તેના આત્માના પ્રદેશ-પ્રદેશ વ્યાપી ગયેલા અજ્ઞાન, મેહ અને અવિવેકના ઝેરી રજકણેની ઉગ્રતા શાંત-પ્રશાન્ત થયા વિના નહિ રહે.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
{ >
ક્
કણમાં મણ જેવા આ અમૃતમય વચના કેવાં રસાળ, કામણગારા અને ચેતનવ'તા છે, તે જાણવા અને તેને આસ્વાદ માણવા આ પુસ્તકન્નુ' વિહંગાવલેાકન કરીએ.
સૂચના પહેલા કરણ જેવા પુસ્તકના પહેલા પાના પરનું લખાણ પ્રકાશરૂપે કહે છે કે
“શ્વમ એ સર્વાંત્કૃષ્ટ મંગળ છે. તે ધમની સ્તુતિ અને પ્રશસા શ્રી તીથ કર ભગવતે અને શ્રી ગણધર ભગવ ંતે પણ કરે છે, કારણ કે તે ધર્મના મહિમા તેમણે સાક્ષાત્ જોયા છે, અનુભવ્યે છે, સ્વય' સ્વીકાર્યાં છે અને અન્ય સને તેના સ્વીકાર કરાવવા માટે તે ઉપદેશ આઢિ આપવા સતત પ્રયત્નશીલ રહે છે.
ધર્મના માહાત્મ્યના શ્રદ્ધાપૂર્વક સ્વીકાર કર્યાં વિના ધમ નું પાલન થઈ શકતુ નથી, અને છત્રનમાં ધર્મના પાલન વિના તેના વાસ્તવિક લાભ મેળવી શકાતા નથી. ”
ન ઈચ્છવા છતાં આ ચંચળ ચિત્ત વાર'વાર રાગ, દ્વેષ અને માહુને વશ બની આત્ત રૌદ્ર ધ્યાનમાં ચડી જાય છે, તેના રિહાર માટે વસ્તુના સ્વભાવને વિચાર કેટલેા ઉપકારક છે, તે નીચેના લખાણમાં છે.
“ વસ્તુના એ ધર્યું ઉત્પાદ અને વ્યય અનુક્રમે રાગ અને દ્વેષ ઉત્પન્ન કરે છે, પરંતુ વસ્તુમાં રહેલા પ્રૌવ્ય-ધમ રાગ-દ્વેષના પ્રસંગમાં પણ મધ્યસ્થ પરિણામ પેદા કરે છે. પણ જો એકલા ધ્રૌવ્ય-ધમ જ માનવામાં આવે તે માહ-મૂર્છા
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્પન્ન થાય. તેને નિવારવાનું સામર્થ્ય, ઉત્પાદ અને વ્યય ધર્મોમાં છે.
આ રીતે ત્રિધર્મયુક્ત વસ્ત-સ્વભાવ પરમ ઓદાસીન્ય ભાવ પેદા કરે છે.
ધર્મનું અંતિમ લક્ષણ “વધુ સહા ધમ્મ” કહેલું છે, વસ્તુને સ્વભાવ એજ ધર્મ છે.
જડ ને ચેતન વસ્તુ માત્રમાં તે ધર્મ પોતાનું કાર્ય કરે છે એવું જ્ઞાન થવું, તેની શ્રદ્ધા થવી એટલે કે હૈયાથી
સ્વીકાર કરે અને સ્વીકાર મુજબ આચરણ કરવું એજ મેક્ષને માર્ગ છે.”
ખળખળ વહેતા નિર્મળ ઝરણાં જેવા આ પુસ્તકના પ્રવાહમાં શ્રદ્ધા અને ભક્તિના સુમેળની વાત કેવી આલ્હાદક છે તે જોઈએ.
ક્રિયાનું મૂળ શ્રદ્ધા, શ્રદ્ધાનું મૂળ ભક્તિ, ભક્તિનું મૂળ ભગવાનના અતીન્દ્રિય સામર્થ્યનું જ્ઞાન અને જ્ઞાનનું મૂળ આત્મદ્રવ્ય છે, માટે જ તેને ઓળખાવનાર પરમાત્મ તવ પ્રત્યે ભક્તિ જાગે છે. ભક્તિ સમ્યકકિયા તરફ આદર પેદા કરે છે. આદર સુપ્રયત્નમાં પરિણમે છે.
પ્રભુના અનુગ્રહથી જ આત્મજ્ઞાન, સતશ્રદ્ધા અને સક્રિયા વગેરે ઉત્પન્ન થાય છે, એ દઢ નિશ્ચય સમ્યગૃષ્ટિ જીવને અવશ્ય હાય છે.”
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનનીય આ જ પુસ્તકમાં આત્મ-સાક્ષાત્કારને ઉપાય વર્ણવ્યું છે તે જોઈએ. : “શુદ્ધ ધર્મ એટલે નિર્વિચાર ચૈતન્યમાં થયેલો બેધ. વિચાર મનમાં થાય છે, નિર્વિચાર ચૈતન્ય અતીન્દ્રિય
છે. નિર્વિચાર અવસ્થા ચરમબિંદુએ પહોંચે છે, ત્યારે આત્મ-સાક્ષાત્કાર થાય છે.
ઈન્દ્રિ અને વિચારને સીમા હોય છે. અસીમ એવા આત્માને જાણવા માટે તેનાથી ઉપર ઉઠવું પડશે.
આત્માને જોવાની આંખ અનેખી જ હોય છે. તે આંખને સમાધિગ” કહેવાય. ચિત્તવૃત્તિઓના વિસર્જનથી જ્યારે એ બંધ આંખો ઉઘડે છે, ત્યારે આપણું સમગ્ર જીવન અનુભવ–અમૃતના સિંચનથી પાવન બને છે. દિવ્ય પ્રકાશથી પ્રકાશિત બને છે. તે સમયે વિચાર નહિ, પણ માત્ર દર્શન હેય છે.”
હવે જોઈએ કરૂણ વિષે. કરણગુણ જાત અને જગત માટે કે અનન્ય ઉપકારક ગુણ છે! શ્રી તીર્થંકર પરમાત્મા જેવા અસાધારણ લકત્તમ પુરુષ શ્રેષ્ઠની જગતને ભેટ ધરનાર આ કરણગુણ છે.
રસાધિરાજ કરૂણરસ વિષે પૂજ્ય શ્રી આ પુસ્તકમાં ફરમાવે છે કે
જીવરૂપી તામ્રને સુવર્ણ બનાવનાર કરૂણરસ છે. શ્રી જિનેશ્વર પરમાત્માની મૂર્તિમાં કરૂણને સાગર ઉભરાતે
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ
દેખાય છે, એનું કારણ એ છે કે તેએમાં ગત ત્રીજા ભવમાં સર્વાં જીવરાશિ પ્રત્યે પરમેષ્કૃષ્ટ કરૂણાને પ્રવાહ નિરંતર વહે છે, જે ભાવ કરૂણારસના પ્રભાવે શ્રી તીથ કર ભગવામાં પરમ તારક તીની સ્થાપના કરવાનું સામર્થ્ય પ્રગટે છે.
પ્રગટ
જીવમાત્રમાં એ કરૂણારસ પ્રચ્છન્નપણે રહેલા છે. તેને કરવા માટે મલખન અને ઉદ્દીપન જોઈએ. તેમાં આલંબનરૂપે જગતના દુ:ખી છવા છે અને ઉદ્દીપનરૂપે તેમની યાતનાઓ છે. તે યાતનાઓને જોતાં જ કરૂણા રસ ઉછળી પડે છે.
કેવળજ્ઞાન અને અવ્યાબાધ સુખ, એ અનુભવ કરનારને આનંદ આપે છે, પરંતુ કરૂણારસ તે સ્વ-પર ઉભયને સુખકારક—આનંદદાયક નીવડે છે. ધર્મનું ધત્વ કરૂણામાં છે. ધમ કરૂણામય-દયામય છે.
પ્રભુની આજ્ઞા એજ મેાક્ષ છે. અહીં કારણુમાં “કાય ના ઉપચાર થયેા છે. પ્રભુની કરૂણા પ્રભુઆજ્ઞા છે, પણ પ્રભુની આજ્ઞાનું કારણ, પ્રભુમાં રહેલી ભાવ કરૂણા છે.
આપણે પણ પ્રભુની આજ્ઞાનું યથાર્થ પાલન ત્યારે જ કરી શકીએ, જ્યારે સવ જીવાને આત્મતુલ્ય માનીને તેના દુઃખને દૂર કરવા પ્રયત્નશીલ બનીએ.
સ્વયંભૂરમણુ સમુદ્ર કરતાં પણ અતિશય વિશાળ કારસના સિંધુ સમા શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માની કરૂણા
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
એજ સર્વ જગજીવકલ્યાણકારિણી અને ભવજલતારિણી શક્તિ છે.”
અત્યંત દુર્લભ એવા આત્મતત્તવના દર્શન માટે જીવનમાં કયે અભ્યાસ જરૂરી છે? અનાદિના અશુદ્ધ આત્મતત્ત્વના શુદ્ધિકરણના મૂળમાં કઈ વસ્તુ અગત્યની છે? અને ધર્મની મંગલમયતા કેને આભારી છે? આ જિજ્ઞાસાને સંતોષવા વિચારે આ આત્મૌપજ્યની ભાવના.
વ્યવહારથી સમ્યગ દર્શન ગુણની પ્રાપ્તિ તે જૈનકુળ માં જમ્યા ત્યારથી કહી શકાય. પરંતુ નિશ્ચયથી સમ્યમ્ દર્શનની પ્રાપ્તિ તે પ્રબળ પુરુષાર્થથી ગ્રન્થિભેદ થવાથી જ થઈ શકે. તેની પ્રાપ્તિ વખતે અપૂર્વ આનંદ અનુભવાય છે. સભ્ય દર્શન, તવરૂચિરૂપ છે.
તત્વમાં પણ આત્મતત્વ મુખ્ય છે. આત્મા વડે આત્મતત્ત્વનું દર્શન થવું દુર્લભ છે. આપણને જીને વિશેષ પ્રકારને બેધ છે, પણ સામાન્યથી જીવત્વરૂપે સર્વ જી એક પણ છે, એ અભેદ બોધ થતું નથી. તેથી આપણે ધર્મ મૈત્ર્યાદિભાવ સંયુકત બનતું નથી.
ધર્મને મૈથ્યાદિ સંયુકત બનાવવા માટે આત્મૌપજ્ય અભેદભાવને અભ્યાસ અત્યંત આવશ્યક છે.
અભેદની દૃષ્ટિ, પ્રાણું માત્ર પ્રત્યે મત્રીભાવ કેળવવાથી પુષ્ટ બને છે. એ મૈત્રીભાવ કેળવાય તે જ દુખીના દુઃખને દૂર કરવાની કરૂણાવૃત્તિ, ગુણાધિક પ્રત્યે પ્રવત્તિ અને જડ એવા અપાત્ર પ્રત્યે માધ્યચ્ચ કે તટસ્થવૃત્તિ
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંભવી શકે.
એવી વૃત્તિ આવે તે જ અહિંસાદિ અને ક્ષમાદિ ધર્મો સાર્થક બની શકે.
જેમ જેમ સંકલેશ દૂર થવાથી પરિણામની શુદ્ધિ થાય છે, તેમ તેમ બીજા જીવે સાથે આત્મૌપમ્ય ભાવ વધારે સ્પષ્ટ થતું જાય છે અને જીવનમાં ઉતરતે જાય છે.
સર્વ પ્રાણુઓને આત્મ સમાન જેવા, આત્મરૂપે જોવા, પિતાના જ અંગરૂપ માનવા–અનુભવવા એ ધર્મ છે, એ જ ઉત્કૃષ્ટ મંગળ છે.
આવી આત્મૌપજ્ય દૃષ્ટિમાંથી પરમ કૃપાળુ શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માએ વિશ્વને અહિંસા, સંયમ અને તરૂપ ધર્મ આવે છે. માટે આત્મૌપજ્ય દષ્ટિ ધર્મનું મૂળ છે. તેના જતનથી ધર્મનું જતન છે અને તેના વિજયથી ધર્મને જ વિજય છે. તેના વિકાસથી ધર્મને જ વિકાસ છે.”
બીજાના સુખ અને બીજાની સિદ્ધિને પિતાના બનાવવા હોય તે ચિત્તમાં મૈત્રી, પ્રદ, કરૂણા અને માધ્યસ્થ આ ચાર ભાવનાઓને સદા રમતી રાખે. ચાર ભાવનાઓને પ્રભાવ જાણવા વાંચે....!
રાગષાદિ દેને નિર્મૂળ કરવાનું સામર્થ્ય મૈત્ર્યાદિ ભાવનાઓમાં રહેલું છે. તે આ રીતે –
ધર્મનો રાગ :- પુણ્યવાન પ્રત્યે અસૂયાને બદલે અનુરાગ પેદા કરે છે. (મૈત્રી)
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાપને દ્વેષ - પાપી પ્રત્યે તિરસ્કારને બદલે અનુકંપાયુક્ત માધ્યથ્ય પેદા કરે છે.
પુણ્યવાન પ્રત્યે હર્ષ એ પ્રમાદરૂપ છે અને પાપી પ્રત્યે માધ્યશ્ય એ ઉપેક્ષાભાવ છે.
- જે વ્યક્તિના જીવનના મૂળમાં મૈત્રીભાવનાં અમી સિંચાએલાં હોય છે. તે પ્રમેહ, કરૂણા અને માધ્યસ્થભાવની પાત્રતા પ્રગટાવીને સ્વ–પરને શ્રેયસ્કર જીવન જીવી જાય છે.
• સારાંશ કે મથ્યાદિભાવ એ ધર્મમય જીવનનું જીવન છે. તેના સેવનમાં સ્વ–પરનું કલ્યાણ સમાએલું છે.
અહિંસા-દયા–મૈત્રી આ ત્રણેની શાબ્દિક ભિન્નતા છે, છતાં અર્થ-કાર્યરૂપે એક્તા છે ”
“શ્રમ છેડે અને ફળ ઘણું” શ્રી જેનશાસન દત્ત આ અનુપમ કળા સાધવા આપણે પ્રયત્નશીલ બનીએ.
આ રહ્યો તેને ઉપાય અનુમોદના-અનુબંધ
“આપણે જે પૂજા, જાપ, સામાયિક, વ્રત, નિયમ વગેરે અનુષ્ઠાન કરીએ છીએ તેની અનુમોદના કરવી જોઈએ. તેમજ તે અનુષ્ઠાને જ્યાં જ્યાં થતાં હોય તેની પણ વિશેષ ભાવપૂર્વક અનુમોદના કરવી જોઈએ.
એ રીતે ત્રણ કાળ અને ત્રણ લોકના ધર્મ (શ્રી જિનેક્ત અનુષ્ઠાન) ની અનુમોદના થવી જોઈએ. તે વિશેષ ફળદાયી બને છે. અનુમંદનાથી ધર્મના અનુબંધ પડે છે.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુદનાનાં ચિન્હો :ઉત્તમ દૃશ્ય, પ્રસંગ ઉજવાતા જોઈ હદયમાંથી હર્ષના ઉદ્દગાર નીકળવા, આંખમાં હર્ષના આંસુ આવવા, જબાનમાં મીઠાશ પેદા થવી, ધન્ય! ધન્ય! અહે! અહે! એવા આશ્ચર્યવાચી શબ્દ બોલવા વગેરે લક્ષણોથી જાણી શકીએ કે આ વ્યક્તિમાં અનુમોદના ગુણ ખીલી ઉઠે છે.”
આ રીતે મલિન જળને નિર્મળ કરતા કતકફળના ચૂર્ણની જેમ મલિન આત્માને નિર્મળ કરનારા અનેક ગુણે આ ગ્રંથ-રત્નમાં ઝળઝળે છે.
તેમાં અનેકાંતની આત્મહિતકર વાતે છે. દુકૃતગહ, સુકૃતાનુદન અને ચતુઃ શરણગમનને અલૌકિક મહિમા છે. આજ્ઞાની આરાધનાનું જીવંત મહાગાન છે. દેવ-ગુરૂની અસીમ કૃપાને અપાર પ્રભાવ છે.
ગાગરમાં સાગર સમા આ મનનીય ગ્રંથનું મન દઈને અધ્યયન કરવાથી જીવનમાં સાગરની ગંભીરતા અને અદભુત ગુણ–૨નેની આગવી ઝલક અનુભવવા મળે છે.
પરમ સામાયિક રોગની સાધનામાં આકંઠલીન પ. પૂ. પંન્યાસજી મહારાજનાં અમાપ ઉપકારને કૃતજ્ઞભાવે પુનઃ પુનઃ નમસ્કાર...
લી. આ. શ્રી કલાપૂર્ણસૂરિ,
મનફરા શ્રા. સુ. ૧૫
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
15000ADDADAAAAAHH:MADY
SOUMILIVUILO QUIHUUUUMLA
અજાતશત્રુની
અમરવાણી
490000000000000304
48AM &
SHAHAHA
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧) ધમ સત્કૃષ્ટ મંગળ !
ધમ ઉત્કૃષ્ટ મંગળ છે. સવ કારીની સિદ્ધિ ધમ થી
થાય છે.
ધની સ્તુતિ અને પ્રશંસા શ્રી તીથંકર અને ગણધર ભગવંતા પણ કરે છે, આ જગતમાં ધર્મ ઉત્તમ અને શરણભૂત છે, એમ તેએ ઉપદેશમાં ફરમાવે છે કારણ કે, તે ધર્મના મહિમા તેમણે સાક્ષાત્ જોંચે છે, અનુભવ્યે છે, સ્વય' સ્વીકાર્યાં છે, અને અન્ય સને તેને સ્વીકાર કરાવવા એ તારકા સતત પ્રયત્નશીલ રહે છે.
*
ધર્મ અર્ચિત્ય શક્તિ-સંપન્ન છે, અને તે પેાતાનુ કાર્ય પ્રતિસમય અટકયા વિના કચે જ જાય છે. પરંતુ જ્યાં સુધી તેના માહાત્મ્યના શ્રદ્ધાપૂર્વક સ્વીકાર કરવામાં ન આવે, ત્યાં સુધી તેના લાભ ઉઠાવીશકા તા નથી.
ધર્મ સિવાયની વસ્તુ અને તેના પ્રભાવ, મન:કલ્પિત છે, ધર્મના પ્રભાવ તાત્ત્વિક છે. પરંતુ તે તાત્ત્વિક પ્રભાવને અનુભવવા માટે તેના સ્વીકારની આવશ્યકતા છે. એ સ્વીકાર શ્રી જિનવચનથી, પેાતાની બુદ્ધિથી, ઉહાપાહુ અને સ્વસંવેદનથી પણ થઈ શકે છે. ગમે તે પ્રકારે પશુ ધના પ્રભાવને સ્વીકાર શ્રદ્ધાપૂર્વક થાય તે તરત જ જીવનું કલ્યાણ થાય! એ ગ્રાસ વાત છે,
'
ધમના બે પ્રકારઃ
તુમ એ પ્રકારના છે. એક શ્રુતરુપ અને ખીજે ચારિત્રપ
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રુતરુપધર્મ વસ્તુ-સ્વભાવને જણાવે છે.
ચારિત્રરુપધર્મ વસ્તુ–સ્વભાવના થયેલા જ્ઞાન મુજમ આચરણ કરવાનુ કહે છે. એ આચરણ જ મેાક્ષને આપનારુ થાય છે.
જ્ઞાનરુપધર્મ વસ્તુના સ્વભાવને જણાવે છે. ચારિત્રરુપધ એ સ્વભાવ મુજબ આચરણ કરાવી, તેના ફળને જીવને ભેસ્તા અનાવે છે.
વહ્યુ સહાવા ધમ્મ :
વસ્તુના સ્વભાવરૂપ ધર્મ-ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રૌવ્યાત્મક છે, વસ્તુ માત્ર પ્રતિસમય ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રૌવ્યથી યુક્ત છે. પૂર્વ-પર્યાયના વ્યય, ઉત્તર-પર્યાંયના ઉત્પાદ અને વસ્તુરૂપે કાયમ વાપણું, એ વસ્તુના ધર્મ છે. જેમ જડમાં તેમ ચેતનમાં પણ તે ધર્મ પ્રતિસમય પેાતાનુ કાર્ય કરી રહેલ છે એવુ ́ જ્ઞાન થવું, તેના શ્રદ્ધામાં સ્વીકાર થવા અને એ સ્વીકાર મુજબ આચરણમાં ઉતારવું એ મુક્તિપ્રદાયક છે, અને એથી વિપરીત જ્ઞાન શ્રદ્ધા અને આચરણ ભવપ્રદાયક છે.
ચેતનમાં પાંચ ભાવ :
જડના ધમ જડ-સ્વરૂપ છે. ચેતનના ધમ ચેતનસ્વરૂપ છે.
સુખ અને દુઃખ, પુણ્ય અને પાપ, બંધ અને મેાક્ષ, જને નહિ પણ ચેતનને છે.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
જડમાં માત્ર પરિણામિક અને ઔદયિભાવ છે, જ્યારે ચેતનમાં પાંચ ભાવે છે.
. પરિણામિક અને ઔદયિક ઉપરાંત ઔપશમિક કાપશમિક અને ક્ષાયિક ભાવે પણું જીવમાં રહેલા છે. કેમકે, જીવને કર્મની સાથે સંબંધમાં આવવાની ચેગ્યતા છે, અને કર્મ-પુગલમાં પણ જીવની સાથે સંબંધમાં આવવાની યેગ્યતા છે. પરસ્પરની આવી ગ્યતાને કારણે જીવમાં દયિક ઉપરાંત ક્ષાયિકાદિભાવ ઉત્પન્ન થાય છે.
ઔદચિકભામાંથી છૂટી લાપશમિક અને સાયિક ભામાં જીવની ગતિ કરાવનાર વસ્તુ, એ સ્વભાવરૂપ ધર્મનું જ્ઞાન, ધર્મનું શ્રદ્ધાન અને એ જ્ઞાન તથા શ્રદ્ધાન મુજબનું આચરણ છે.
જીવ જ્યારે પ્રતિક્ષણ ઉત્પાદ– વ્યય – ધ્રૌવ્યાત્મક પિતાનું સ્વરૂપ જાણે છે, સ્વીકારે છે ત્યારે તેનું આચરણ સ્વભાવે—ખ થાય છે અને એ આચરણ તેને મોક્ષહેતુક બને છે.
ધર્મનું જ્ઞાન અને શ્રદાન : વસ્તુના બે ધર્મો ઉત્પાદ અને વ્યય, અનુક્રમે રાગ અને શ્રેષનાં ઉત્પાદક છે.
ધ્રૌવ્યધર્મ રાગ અને દ્વેષમાં મધ્યસ્થ પરિણામ પ્રકટાવે છે. પરંતુ એકલે ધ્રૌવ્યધર્મ જ માનવામાં આવે, ને ઉત્પાદ તથા વ્યય ધર્મોને અંગીકાર કરવામાં ન આવે તે તે મહોત્પાદક બને છે.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્રૌવ્યધર્મથી ઉત્પન્ન થતા મેહમચ્છને નિવારણ કરવાનું સામર્થ્ય ઉત્પાદ-વ્યય ધર્મોમાં છે અને ઉત્પાદ-વ્યય ધર્મો વડે થતાં રાગદ્વેષનાં ભાવેનું નિવારણ કરવાનું સામર્થ્ય, વસ્તુના ધ્રૌવ્યધર્મમાં છે.
એ રીતે રાગદ્વેષ અને મેહ જે ચિત્તના સંકલેશકારક પરિણામે છે તે ત્રણેનું નિવારણ, ઉત્પાદ-વ્યય અને ધ્રૌવ્ય યુક્ત વસ્તુ–સ્વભાવના ચિંતનમાં રહેલું છે.
રાગ-દ્વેષ, રતિ–અરતિ, હર્ષ–શેકાદિ કંઠોના ઉત્પાદક ઉત્પાદ-વ્યય ધર્મો છે. તેમાં પ્રૌવ્ય ધર્મનું જ્ઞાન ભળવાથી તે ઢંઢોમાં માધ્યસ્થ પેદા થાય છે અને એકલા ધ્રૌવ્ય ધર્મના સ્વીકારથી થતા મોહ અને મૂચ્છને નિવારવાનું સામર્થ્ય ઉત્પાદ–વ્યય ધર્મના ચિંતનમાં રહેલું છે. • દાસિન્ય ભાવને જનક આવે ત્રિધર્મ યુક્ત વસ્તુ–સ્વભાવ છે. તેથી જ ધર્મનું અંતિમ લક્ષણ વઘુ સહા ધમે એ રીતે કહેલું છે. વસ્તુને સ્વભાવ એ જ ધર્મ છે. ધર્મ એ વસ્તુ–સ્વભાવથી ભિન્ન નથી અને વસ્તુ–સ્વભાવ એ ધર્મથી ભિન્ન નથી.
ધર્મને ન ઉત્પન્ન કરાતો નથી, તે તે. અનાદિ સિદ્ધ, સહજ સ્વભાવરૂપ છે. તેના અજ્ઞાન અને અશ્રદ્ધાનથી જ જીવ પિતાના ઉપર બધો ભાર લઈને ભય, શોક, ચિતા,
ગાદિ ઢંઢોને આધીન થાય છે. તે બધાથી મુક્ત થવાને ઉપાય વસ્તુ-વભાવરૂપ ધર્મના સ્વીકારમાં રહેલું છે.
આ જાતને સ્વીકાર કરવાથી જીવને કરવાનું કાંઈ રહેતું નથી, માત્ર જાણવાનું સ્વીકારવાનું, અને જાણ તથા
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વીકાર કરીને તે જ્ઞાન અને શ્રદ્ધામાં સ્થિર રહેવાનું છે. આ સ્થિરતા જ ચારિત્ર છે. વસ્તુના ધર્મનાં જ્ઞાન અને સ્વીકારથી, તે સ્થિરતા આપે આપ ઉત્પન્ન થાય છે. જેટલા અંશે સ્થિરતા ઉત્પન્ન થાય, તેટલા અંશે ધર્મ છે; જેટલા અંશે અસ્થિરતા રહે તેટલા અંશે અધર્મ છે. અધર્મને ટાળવાનું અને ધર્મને પાળવાનું સાધન વસ્તુ–સ્વભાવના જ્ઞાન અને શ્રદ્ધાનમાં રહેલું છે.
શ્રદ્ધાનું સ્વરૂપ પ્રયત્ન ફળદાયી છે એવી ખાત્રી તે ટેક છે, શ્રદ્ધા છે. કૃપા ફળદાયી છે એવી ખાત્રી તે નેક છે, ભક્તિ છે.
કૃપા એ ભગવાનના સામર્થ્યને સૂચક શબ્દ છે. યત્ન એ ભક્તની શ્રદ્ધાને સૂચક શબ્દ છે. શ્રદ્ધા ને ભક્તિ બે મળે તે કાર્યની સિદ્ધિ થાય છે. -
ભક્તિના પ્રમાણમાં શ્રદ્ધા સ્કુરે છે અને શ્રદ્ધાના પ્રમાણમાં જ ભક્તિ ફળે છે.
ચાલ્યા વિના ઈષ્ટ સ્થાને પહોંચાય નહિ, એ માન્યતા ચાલનારની શ્રદ્ધા સૂચવે છે. ઈષ્ટ સ્થળમાં ઈષ્ટત્વની બુદ્ધિ જ ન હોય તો ચાલવાની ક્રિયા થઈ જ કેમ શકે? ઈષ્ટત્વની બુદ્ધિમાં ઈષ્ટ સ્થળની પ્રધાનતા છે. પ્રધાન ઈષ્ટ સ્થળ ભક્તિ પેદા કરે છે. એ ભક્તિ ચાલવાની ક્રિયા કરાવે છે. ચાલવાની ક્રિયા કર્યા વિના ઈષ્ટ સ્થળે પહોંચી નહિ જ શકાય, એ જ્ઞાન ક્રિયાની મુખ્યતા કરાવે છે. આમ કિયાનું મૂળ શ્રદ્ધા છે. શ્રદ્ધાનું મૂળ ભક્તિ છે, અને
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભક્તિનું મૂળ (ભગવાનને માહાભ્યનું) જ્ઞાન અને તેનું મૂળ આત્માનું માહાસ્ય છે.
ભકિતનું સ્વરૂપ • આત્મા એ મહિમાશાળી દ્રવ્ય છે. તેથી જ તેને ઓળખાવનાર પરમાત્મા પ્રત્યે ભકિત જાગે છે, એ ભકિતક્રિયા તરફ આદર જગાડે છે, અને એ આદર પ્રયત્નમાં પરિણામ પામે છે.
ક્રિયા વિના ફળ નથી એવી શ્રદ્ધા જે જ્ઞાનની અપેક્ષા રાખે છે, તે જ્ઞાન આત્માનું તેમજ આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપનું જ્ઞાન છે અને એ શુદ્ધ સ્વરૂપનું જ્ઞાન થવાથી પરમાત્માની ભકિત જાગે છે.
પરમાત્માનાં નામસ્મરણથી શુદ્ધ આત્માનું સ્મરણ થાય છે અને પરમાત્માની મૂર્તિના દર્શનથી આત્માના શુદ્ધ. સ્વરૂપનું દર્શન થાય છે.
આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપની પ્રતીતિ કરાવનાર પ્રભુના દર્શન અને સ્મરણ, પ્રભુની મૂર્તિ અને પ્રભુના નામથી થાય છે; તેથી તે થવામાં પ્રધાન અનુગ્રહ પ્રભુને ગણાય છે. એ અનુગ્રહ કરવાની શકિત, પ્રભુ સિવાય બીજું કઈમાં ન હોવાથી ભવ્ય પ્રાણીમાત્રને પ્રભુ સેવ્ય છે ઉપાસ્ય છે, આરાધ્ય છે અને તેમનું વચન–આજ્ઞા શિરસાવધ છે, મસ્તકે ચઢાવવા ચિગ્ય છે. પ્રભુના અનુગ્રહથી જ આત્મજ્ઞાન સતક્રિયા અને સતશ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થાય છે. એ નિર્ણય સમ્યગ્દષ્ટિ જીવને દઢ હોય છે.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
Soni જ્ઞાન ક્રિયામાં છે કે
જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ, ધ્યાન અને ભક્તિની અપેક્ષા રાખે છે. આજ્ઞાપાલન વિના મેક્ષ નથી એમ શ્રદ્ધા કહે છે.
આજ્ઞાકારના ધ્યાન વિના આજ્ઞાપાલન નથી એમ ભકિત કહે છે.
આજ્ઞાપાલકને અનુરાગ અને આજ્ઞાકારકને અgગ્રહ એ બે મળીને મોક્ષમાર્ગ બને છે.
આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ તે મેક્ષ છે તેની પ્રાપ્તિ ભક્તિ અને શ્રદ્ધા ઉભયની સમકાળે અપેક્ષા રાખે છે.
શ્રદ્ધા સાધનનિષ્ઠ છે અને ભકિત સાધ્યનિષ્ઠ છે.
ભકિતમાં આરાધ્યની મુખ્યતા છે. સાધ્યની શ્રેષ્ઠતાનું જ્ઞાન ભકિતવર્ધક છે.
સાધનની શ્રેષ્ઠતાનું જ્ઞાન શ્રદ્ધાવર્ધક છે.
શ્રદ્ધા સાધનમાં જોઈએ. ભકિત સાધ્યમાં જોઈએ. સાધ્ય પ્રત્યેની ભક્તિ જ સાધનમાં શ્રદ્ધા પેદા કરે છે. સાધન પ્રત્યેની શ્રદ્ધા જ સાધ્યની સિદ્ધિ કરી આપે છે,
મનુષ્યને થન, શ્રદ્ધા અને ટેક એ એક જ વસ્તુ છે. ઈશ્વર કૃપા ભક્તિ અને નેક એ પણ એક જ વસ્તુ છે. પ્રયત્ન ફળદાયી છે એવી ખાત્રી એ ટેક છે, શ્રદ્ધા
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. કૃપા ફળદાયી છે એવી ખાત્રી એ નેક છે, ભકિત છે, કૃપા એ ભગવાનના સામર્થ્યના સૂચક શબ્દ છે; યત્ન એ ભક્તની એકનિષ્ઠા સૂચક શબ્દ છે.
ભકિતના પ્રમાણમાં જ શ્રદ્ધા સુરે છે અને શ્રદ્ધાના પ્રમાણમાં જ ભકિત ફળે છે.
ક્રિયાનું મૂળ શ્રદ્ધા, શ્રદ્ધાનુ' મૂળ ભકિત, ભકિતનું મૂળ ભગવાનના અચિત્ત્વ સામર્થ્ય નુ જ્ઞાન, અને એનુ' મૂળ આત્મદ્રવ્ય છે.
આત્મતત્ત્વ દ્રવ્યની કિંમત છે, માટે તેને એળખાવનાર · પરમાત્મતત્ત્વ પ્રત્યે ભક્તિ જાગે છે. એ ભકિતક્રિયા તરફ આદર જગાડે છે અને એ આદર પ્રયત્નમાં પરિણમે છે.
પ્રભુના અનુગ્રહથી જ આત્મજ્ઞાન, સક્રિયા અને સભ્રદ્ધા વગેરે ઉત્પન્ન થાય છે, એવા નિણુય સમ્યગ્ દૃષ્ટિ જીવને દૃઢ હાય છે.
આત્મામાં અવસ્થાન :
આત્મામાં સ્થિર થવાથી જીવ એવા સ્થળમાં સ્થિત થાય છે, કે જે સ્થળે સૂર્ય ચંદ્ર કે અગ્નિના પ્રકાશની આવશ્યકતા જ રહેતી નથી.
આત્મામાં અવસ્થાન એ મુકિતત્તુ શિખર છે, એ શિખરે સ્થિત મનુષ્યના આત્માના વૈભવ આગળ ત્રણ લેાકના વૈભવ તુચ્છ છે. આ સ્થળને કરાડામાંથી કાઈક જ શોધે છે અને પ્રયત્ન કરનાર કરાડામાંથી કોઈક જ તેને પ્રાપ્ત કરી શકે
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. તે ગુસ અને કઠણ છે માટે નહિ પણ તેને માટે પ્રયત્ન કરનાર અને એમાં વિશ્વાસ ધરાવનાર વિરલ છે માટે કેઈકને જ એ પ્રાપ્ત થાય છે. સર્વ સામર્થ્ય આપનાર તે સ્થળ છે. બૃહસ્પતિ જેવા ઉપદેશકેથી પણ કેટલીક વખત તે અગમ્ય હેય છે.
તે રત્નની પેટી છે, કંચન-રત્નને એ કરંડિયો છે.
તે પિતાનાં અમૂલ્ય રત્ન આજે જ તમને આપવા તૈયાર છે. તમારા ઉઘાડવાની જ તે રાહ જોવે છે.
જે થવા ઈચ્છતા હે, જે પામવા ઈચ્છતા હે, જે કરવા ઈચ્છતા હો, તે સર્વ કરવાનું સામર્થ્ય પૂર્ણપણે તમારી સમીપે છે. તમારા પિતાના સ્વરૂપમાં, તમારા પિતાના આત્મામાં તમે પોતે છે. તમારી અશ્રદ્ધાને, તમારા અવિશ્વાસને, તમારા સંશયવિપસને તમારે જ જીતવાના છે.
સંશય એ બુદ્ધિને સ્વચ્છેદ છે. અસંયમ એ ઈન્દ્રિ અને મનને સ્વચ્છેદ છે.
બ્રહત્વને અનુભવ કરવાની તમન્નાવાળા સાધકે સર્વ અવસ્થામાં પોતાના જીવ ભાવનું સ્મરણ ન કરતાં પોતાના બ્રહ્મ ભાવનું સ્મરણ કરવું જોઈએ.
આ બ્રહ્મ ભાવનું સ્મરણ વૃત્તિમાં સદૈવ જાગૃત રહે તે માટે ઈશ્વર તરવની ભાવના કરાવનાર મંત્રપદને પોતાના હૃદયમાં સ્થાપવું જોઈએ. તે મંત્રપદ છે નમે અરિહંતાણું
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩)
ધર્મનું માર્મિક સ્વરુપ
-
-
-
વ્ય
ધમધ : ધર્મ એ તર્કને વિષય નથી, કારણ કે, ધર્મ કઈ વિચાર નથી. વળી ધર્મ વિચારની અનુભૂતિ પણ નથી, કિંતુ નિર્વિચાર-ચતન્યમાં થયેલ બેધ છે.
વિચાર ઈન્દ્રિયજન્ય છે. નિર્વિચાર-ચૈતન્ય, એ અતીન્દ્રિય છે. નિવિચાર–ચૈતન્ય જ્યારે ચરમબિંદુએ પહેચે છે ત્યારે તેને આત્માને સાક્ષાત્કાર થાય છે. આથી આત્માના સંબંધમાં કેવળ “વિચારણું” વ્યર્થ છે સાર્થક છે, તે સાધના, કે જે નિર્વિચારણું તરફ લઈ જાય!
વિચારની પાછળ પણ એક સભાનતા છે, બુદ્ધિ છે. વિચારમાં પ્રસ્ત અને વ્યસ્ત માણસ એને (ધર્મને) જાણું શકતો નથી.
વિચાર પરાયા છે. જ્ઞાનને અગ્નિ આપણે પિતાને છે વિચાર આપણું સીમા છે, ઈન્દ્રિયે આપણું સીમા છે. આથી એ બધા વડે જે જાણી શકાય તે સીમાવાળું જ હોય છે. અસીમને–અનંતને જાણવા માટે એનાથી ઉપર ઉઠવું પડશે. ઈન્દ્રિયોથી પર, ચિત્તની વિચારશૂન્ય અવસ્થામાં જેને સાક્ષાત્કાર થાય છે તે જ અનંત-અસીમ–અનાદિ આત્મા છે.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
આત્માને જાણવાની આંખ અનેાખી જ છે તે જ સમાધિ છે અને તે જ ચેાગ છે. ચિત્તવૃત્તિઓના વિસર્જનથી એ બંધ આંખેા ખૂલે છે અને આખુંચે જીવન અમૃતં પ્રકાશથી આલેકિત અને રૂપાંતરિત થઈ જાય છે. ત્યાં વિચાર નથી, દૅશન છે.
જ્યાં વિચારવૃત્તિ
અને ચિત્ત નથી ત્યાં દન
છે. શૂન્ય વડે પૂછ્યુંતું દન થાય છે. ખસ, · માત્ર જોવુ’ એ બિંદુ પર સ્થિરત્ન આવતાં જ વિચાર ક્રમશ: વિલીન થવા લાગે છે
પૂર્ણ થવાની જેને ચિંતા લાગી છે, તે ભૌતિકતાથી કિત અને શૂન્ય બની જાય છે. જે શૂન્ય બને છે તે પૂને પામે છે; અને આધ્યાત્મિક રીતે પૂર્ણતા સિદ્ધ કરે છે.
ધર્મ એ મનુષ્ય જીવનનું ચરમ સાહસ છે, કારણકે; તે પાતાની વિભાવ દશાને શૂન્ય અને વિસર્જિત કરવાના મા છે. ધર્મ એ ભયભીત લેાક માટેની ક્રિશા નથી, સ્વના લેાભથી પિડાતા અને નરકના ભયથી કંપતા લેાકેા માટે ધમ પુરુષાર્થ નથી એ બધા પ્રવેશના અને ભચે: સ્વરૂપ ટીપાં વડે જ બનેલી પોતાની જાતને મિટાવી ઢવા માટે એ ટીપાંને મીટાવવાનાં છે, તેને મૃત્યુ આપવાનુ છે. જેએ એટલા નિર્ભય અને સાહસિક છે, તે જ પૂર્ણ સ્વરૂપ સાગરના નિમ ત્રણના સહર્ષ સ્વીકાર' કરી શકશે.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
સારી વસ્તુ પકડવા માટે પણ હાથમાં રહેલી ખરાબ વસ્તુને છેડી દેવી પડે છે, તેમ પૂર્ણ ને પામવા માટે અપૂર્ણ, નાશવંત અને ચંચળ એવી સર્વ બાહ્ય વસ્તુ પ્રત્યેની આસક્તિઓના સમૂળ ત્યાગ કરવા પડે.
હું બિંદુ નહિ, પણ સિંધુ છું' એ સત્યને સાક કરવા માટે આપણે પૂણમાં વિલીન થવુ" પડશે, કારણ કે સાચા વિરામ પૂર્ણ માં છે,
GDP
P
આપણુ* આ શરીર એકી સાથે અનેક સ્વરૂપે ધરાવે છે. કુટણખાનું, કસાઈખાનું, જુગારખાનું, કેદખાનું અને પાયખાનું – આ બધા ખાનાઓને આપણાં શરીરમાં વાસ છે. શરીર દ્વારા અનેક પાપાચારાની લીલા રમાય છે, એથી એ કુટણખાનું છે. એ અનેક જીવેાની હિંસા કરતુ હોવાથી કતલખાનુ છે. પાંચ ઇન્દ્રિયાના જુગાર શરીરમાં ચાલતા હેાવાથી એ જુગારખાનુ છે. સ્વતંત્રતાના ઈજારા ધરાવતા આત્માને એણે કેદ કર્યો છે, એથી કેદખાનું તેા છેજ અને અશુચિથી ભરેલુ હોવાથી એના જેવું બીજું પાયખાતું મળવુ શક્ય જ નથી. ♥♥♥♥♥♥♥♥♥♥♥♥♥♥♥♥♥♥♥♥♥♥
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪) રસાધિરાજ કરુણુારસ
સુવર્ણ સિદ્ધિ માટે જરૂરી રસની પ્રાપ્તિ આમુની આમેહવામાંથી સાધકને મળી આવે એમાં કાંઈ આશ્ચય નથી. આયુની વનરાજીમાં રહેલી વનસ્પતિ વિવિધ પ્રકારની છે. તેને એકત્ર કરવાથી અને તેમાં રહેલા રસ ઉકાળવાથી સુવણસિદ્ધિની પ્રાપ્તિ પૂર્વે અનેક પુણ્યવાન પુરુષાને પ્રાપ્ત થઈ છે, એમ ઇતિહાસ સાક્ષી પૂરે છે. પેથડ મંત્રી અને તેમના પિતા દેદાશાનું પ્રસિદ્ધ દૃષ્ટાંત છે.
આબુ ઉપર આવેલા દેલવાડાના દહેરાસરામાં વિમલ વસહી મુખ્ય છે. તેની છતામાં કંડારેલી કમળાની કારીગરી જોતાં જાણે કમળનું વન મહેંકી રહ્યુ ન હેાય તેવી પ્રતીતિ થાય છે. એ કમળ-વનની આકષ ક કળા-કારીગરી અને દેવ-દેવીઓનાં વિવિધ પ્રકારનાં નૃત્ય-નાટક જોતાં નયનાને તૃપ્તિ થતી નથી.
ચારે બાજુ દેવાધિદેવાના ભિખા અને નેત્રા કરૂણારૂપી અમૃતરસના કચેાળા સમાન દીપી રહ્યા છે. તે નિરખનારા નયનાને અનહદ આનંદ આપી રહ્યા છે. જાણે સર્વત્ર કરૂણા રસ છલકાઈ રહ્યો હોય તેવુ' સચાટ ભાન થાય છે.
બાહ્ય સુવર્ણ સિદ્ધિની જેમ જીવરૂપી તાઅને સુવણ અનાવનાર અભ્યંતર સુવણૅસિદ્ધિ આશ્રુના બાહ્ય વનેમાં નહિ પણ દેલવાડાના દહેરાસરામાં રહેલી છે, અને તે જો
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
પુણ્યવંત સાધક અને શોધકને પુણ્યને ઉદય જાગે તે મળી આવે છે એ વાત પણ નિઃસંશય છે. વસ્તુપાળ, વીર ભામાશા, અનુપમા દેવી વગેરેને તે પ્રાપ્ત થઈ હતી. આજે પણું પુણ્યશાળી છે ને તે અવશ્ય પ્રાપ્ત થાય છે.
એ રસસિદ્ધિદું નામ કરુણારસ, કૃપારસ, દયારસ છે, એમ શાસ્ત્રોમાં કહેવાયું છે. શ્રી તીર્થકર દે કરુણરસની મૂર્તિ છે. તેમને દયારસ તેમની મૂર્તિમાં ઉભરાતે દેખાય છે. દયારસ એ જીવરૂપી તામ્રને સુવર્ણ બનાવનાર સિદ્ધિરસ છે. એ રસ શાશ્વત છે. સર્વ જીવમાં તે રહેલો છે. અપ્રગટપણે રહેલા એ રસને પ્રગટ કરવા માટે આલંબન અને ઉદ્દીપન જોઈએ. આલંબન રૂપે જગતના જીવે છે. ઉદ્દીપન રૂપે તેમની યાતનાઓ છે. તેને જોતાં જ કરુણરસ ઉછળી આવે છે.
એ કરુણરસ, શ્રી તીર્થકર દેવના આત્માઓમાં ઉત્કૃષ્ટપણે ઉછળે છે. તેમાંથી સંવેગ, વૈરાગ્ય, સંયમ, તપ અને ઘર પરિષહ અને ઉપસર્ગોને સહવાનું બળ પ્રગટે છે. તેના પ્રતાપે એક બાજુ કર્મના ક્ષયની, અને બીજી બાજુ પુણ્યની પુષ્ટિની પરંપરા સર્જાય છે. પુણ્યમાંથી તીર્થ અને કર્મના લયમાંથી અવ્યાબાધ સુખ સ્વરુપ–ક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે. શ્રી જિનપૂજાનું ફળ ચિત્તની પ્રસન્નતા કહી છે અને એ પ્રસન્નતાથી પૂજા અખંડિત બને છે. તેનું તાત્પર્ય કરુણરસ છે. એ કરુણરસ જ એ છે કે જેના ઉપર તે વર્ષે છે તેનું અને તે વર્ષાવનારનું ચિત્ત પ્રસન્ન કરે છે અને ચિત્તની
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
પ્રસન્નતા જ રસને સાનુબંધ બનાવે છે.
જે કાર્ય કરવાથી ચિત્ત પ્રસન્ન થાય તે કાર્ય કરવાનું મન વારંવાર થાય છે, એ સર્વ જીવેને એકસરખે અનુભવ છે. જ્ઞાન અને સુખ તેને અનુભવ કરનારને સુખકારક થાય છે. જ્યારે એક કરુણરસ જ એ છે કે જે આપનાર અને લેનાર (ઝીલનાર) ઉભયને સુખકારક થાય છે.
ધર્મને ઉત્કૃષ્ટ મંગળ કહ્યો છે તે આ દષ્ટિએ યથાર્થ કરે છે. એ ધર્મ કરુણ સ્વરૂપ છે, દયા સ્વરૂપ છે, કૃપા સ્વરૂપ છે, પરદુઃખપ્રહાણેચ્છા” એ કૃપાનું લક્ષણ છે, એ ઈચ્છાપૂર્વક થતું કેઈપણ અનુષ્ઠાન એ ધર્મ છે. આ ઈચ્છારહિત ગમે તેવુ શુભ અjઠન પણ ધર્મ સ્વરૂપ બનતું નથી. અને મોહને ક્ષય કરનાર નિવડતું નથી. ઉપરથી એ મેહની વૃદ્ધિમાં જ હેતુભૂત બને છે
અધ્યાત્મ વિવજિત શાસ્ત્રને પણ સંસાર” કહ્યો છે. ગરહિત–મેક્ષાભિલાષરહિત ભાનુષ્ઠાનને પણ વિષ ગરલ અનુષ્ઠાન કહ્યાં છે. ગ–વિશુદ્ધિ અને અધ્યાત્મ-વિશક્તિ સહિતનાં ધર્માનુષ્ઠાનને જ શાસ્ત્રોમાં ધર્મ ગણેલ છે એ એમ બતાવે છે કે, “ધર્મનું ધર્મત્વ કરુણામાં છે! કશું જ એક એવો રસ છે કે જે જીવરૂપી તામ્રને સુવર્ણ બનાવી શકે.
એ કરુણરસ પ્રગટ કરવા માટેનું આલંબન એ પિતાને આત્મા છે. પિતાનું કેવળ દુઃખ નથી પણ સર્વ જગતનાં
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬.
જંતુઓ અને તેમનું અસંખ્ય પ્રકારનું દુઃખ છે. તેથી જ શાસ્ત્રકાર ભગવતે, ચાર ગતિ, પાંચ ગતિ, ચાયસિ લક્ષ ચાનિ અને જીવને જનમવા અને મરવાના અસંખ્ય સ્થાને રૂપ ભવ સ્વરૂપનું ચિતન કરવાનું ફરમાવે છે. એનાં કારણ રૂપ કર્મ સ્વરૂપનું ધ્યાન કરવાનું કહે છે. અને એ ધ્યાન આત્મામાં રહેલાં કરુણરસને જગાડે છે.
કરુણરસનું સર્વ રસમાં ઉત્કૃષ્ટ સ્થાન છે એમ બતાવવા માટે કરુણારસથી પૂર્ણ એવાં શ્રી તીર્થકર દેને પ્રથમ પરમેષ્ઠિ અને તેમનાં દ્રવ્યભાવ ઉભય પ્રકારના તીર્થોને ભવસાગર તારનારા, અને ધર્મધામ માનવામાં આવ્યા છે. પ્રભુનાં દ્રવ્ય તીર્થો પણ ઊંચામાં ઊંચા ગિરિશ પર સ્થાપન કરવામાં આવ્યા છે. તેનું કારણ પણ કરુણરસ એ સર્વ રામાં શ્રેષ્ઠ છે એવી પ્રતીતિ કરાવવા માટે છે. ભવ્ય અને ઉત્તગ જિનાલ ઉભા કરવામાં આવે છે તેની પાછળ પણ કરુણરસની ભવ્યતાનું સચોટ પ્રતિપાદન છે.
“પ્રભુની આજ્ઞા એ જ મોક્ષ!” અહિ જેમ કારણુમાં કાર્યનો ઉપચાર છે તેમ “પ્રભુની કરુણું એ આજ્ઞા !” એમાં કારણમાં કાર્યને ઉપચાર છે,
લાખે જનને સ્વયંભૂ રમણ સમુદ્ર પણ જેની હરિફાઈ નથી કરી શકતે એ દેવાધિદેવની કરુણું સાચે જ કલ્યાણકારિણી છે ભવજલતારિણી છે.
ભીષણ ભવ-વનમાં ભટકતા જીવેને જોઈને જીવત્વ
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
જાતિની તુલ્યતાના નાતે, આપણા દિલમાં કરુણા જાગવી પડે કે હજુ આપણે
જોઈએ જો ન જાગે તે સ્વીકારવું સ્વાાંધ છીએ, મેહાંધ છીએ.
'
આ સ્વાર્થ અને મેહ તા જીવના ચૈાતિ સ્વરૂપના કટ્ટર શત્રુ છે' એવું કહેનારાં આપણે શ્રી જિનરાજનાં દશનમાં હૃદય પરોવીને કરુણાભીના હૃદયવાળા જરૂર ખની શકીશું. જ્યાં જિનરાજને વાસ હાય છે ત્યાં યાની સુવાસ અને કરુણાના વાસ અવશ્ય હાય છે.
પાણી પત્થરને કારી નાખે છે તેમ કરુણારૂપી જળ હૃદયની નિષ્ઠુરતાને પીગાળીને યામય બનાવી શકે છે; તે માટે આપણે કરુણારસના સાગર શ્રી જિનેશ્ચરદેવની ભક્તિમાં એતપ્રેત બનીએ.
5
સામાયિકની ૪૮ મિનિટમાં તમે જે લાલ કમાઈ શકે છે, એને કદિ વિચાર કર્યો છે ખરી ? એક-એક મિનિટે તમે લગભગ એ એ ક્રોડ પયૅાપમનું દેવાયુ પાસી શકો છે. આધ્યાત્મિક-કમાણીનું તે લેખું જ લગાવી શકાય એમ નથી. પણ આ બધુ ક્યારે ? જ્યારે તમે સામાયિકમાં પુણિયા-શ્રાવક જેવી સમતા ધારણ કરી જાણા, ત્યારે!
An
WANAYAN
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫) 5 ધર્મની સત્યતાનો આધાર
ધર્મને સંબંધ સર્વની સાથે છે. તેનું પ્રમાણ એ છે કે પ્રત્યેક વિધાયક કે નિષેધક આજ્ઞા, ત્રણ ચાગ અને ત્રણ કરણ વડે પાળવામાં આવે ત્યારે જ, એ પૂર્ણ બને છે. દા. ત. શ્રી જિનપૂજા કરવી જોઈએ.
શ્રી નવકાર ગણવે જોઈએ. તે વિધાયક અનુષ્ઠાન ત્રણ વેગ એટલે મનથી, વચનથી અને કાયાથી તથા ત્રણ કરણું એટલે કરવાથી, કરાવવાથી અને અનુમેદવાથી થાય ત્યારે તે પૂજા કે નમસ્કાર, વાસ્તવિક પૂજા કે વાસ્તવિક નમસ્કાર બને છે.
| મનથી કરે અને વચનથી નિષેધ અથવા મનથી અને વચનથી કરે, પણ કાયાથી નિષેધે તેણે પૂજા કરી ન કહેવાય પણ મશ્કરી કરી કહેવાય.
એ રીતે પોતે કરે, પણ બીજા ન કરતા હોય તે કરે એ વિચાર મનથી પણ ન હોય, તેણે પૂજા કરી ન કહેવાય; અથવા જેઓ કરતા હોય તે સારું કરે છે એવી અનુદના ન હોય તે તેણે પૂજા સારી માની છે અને કરે છે એવું સાબિત ન થાય.
એટલે જે વસ્તુ ઉપાદેય, સારી કે (કર્તવ્ય) કરવા રોગ્ય માની હોય તે વસ્તુ, ત્રણે રોગ અને ત્રણે કરણથી
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેવી માની છે કે નહિ તેના ઉપર જ તેની સત્યતાને કે પૂર્ણતાને આધાર છે, તે જ તેની કસોટી છે.
પ્રતિજ્ઞાની પૂર્ણતાને આધાર : નિષેધાત્મક આજ્ઞા પણ ત્રણ કરણ અને ત્રણ વેગથી થાય તે જ પૂર્ણ બને છે. દા. ત. કઈ પણ જીવની હિંસા ન કરવી, ન કરાવવી અને કરતાને સારી ન માનવી.
કરતા હોય તે ન કરે એમ મનથી ચિંતવવું અને કરતાં હોય તેનું મનથી અનુમોદન ન કરવું. એ રીતે વચનથી પણ ન કરવાની સાથે “ન કરે અને કરતાને “સારાં નથી” એમ કહેવું તથા કાયાથી પણું ન કરવાની સાથે કરતા હોય તેને રેકવા, અને કરતા હોય તેને સારા ન માનવાથી જીવહિંસા ન કરવાની નિષેધાત્મક પ્રતિજ્ઞા પૂર્ણ થાય છે.
45
Box
વિષયસુખે સમુદ્રના પાણુ જેવા છે. સમુદ્રનું પાણી છે પીવાથી જેમ તરસ વધે, પેટ કુલે અને ઝાડા થાય
એમ વિષયોનું ખારું પાણું પીવાથી વિષયની તૃષ્ણા વધે છે, પાપને ફગા થાય છે અને દુઃખ-દુગતિ રૂપ ઝાડા થાય છે. સંસાર સમુદ્ર છે. સાધુ ખલાસી છે. ધર્મ વહાણના સ્થાને છે. આગ દીવાદાંડી છે.
eeseeeee!
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
- -
- -
*
*
:
ધર્મ અને ધાર્મિકતા
:
::
ધર્મ એટલે ભગવાનની શોધ! માનવથી પર કઈ અનંત સસ્વરૂપ રહેલું છે એની ખાજ! ભગવાન અને માનવ વચ્ચે સંબંધને સેતુ સ્થાપ એ ધર્મને મુખ્ય હેતુ છે.
ધર્મને પ્રદેશ કેવળ બુદ્ધિગમ્ય નથી. ધર્મના સ્વરૂપમાં વિવેક કલ્પના તર્ક નિર્ણય વગેરેને સ્થાન છે પણ તે ગૌણ છે.
ધર્મનું મૂળ સ્વરૂપ જાણવા માટેનું પ્રધાન સાધન અપક્ષ અનુભૂતિ છે અથવા શ્રુતિ પ્રેરણું દષ્ટિ શ્રદ્ધા વગેરે છે.
ધર્મને જીવન વ્યવહારમાં ઉતારવા જતાં વચ્ચે આચાર પરંપરા વિધિ વગેરે માધ્યમની જરૂર પડે છે અને તે પણ ધર્મના નામથી જ ઓળખાય છે.
ધર્મને સક્રિય બનાવનાર પ્રધાન શક્તિ શ્રદ્ધા છે. માનવના ચૈતન્યથી પર જે સકિય શક્તિઓ છે, તેને પાર્થિવ ભૂમિકામાં પ્રગટ થવાની શક્યતા શ્રદ્ધાને લીધે પ્રાપ્ત થાય છે. એવી શ્રદ્ધા ધારણ કર્યા વિના એ શક્તિઓને આવિર્ભાવ લગભગ અસંભવિત બની જાય છે. બુદ્ધિની બધી શંકાઓને ઉત્તર આપવાની શ્રદ્ધા “ના” પાડે છે. એથી સાબિત થાય
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે કે બુદ્ધિથી અરેય એવી કઈ સત્યની આંતર-પ્રતીતિનું : નામ જ શ્રદ્ધા છે.
ધર્મ અને તેનું વ્યક્તિ સ્વરૂપ ધાર્મિક્તા એ બંને જુદા હોવા છતાં એકબીજાથી સર્વથા અલગ રહી શકતા નથી.
માનવ-પ્રકૃતિમાં જે નિખ ભૂમિકાનાં કરણે રહેલાં છે તેની એક પ્રકારની શુદ્ધિ ધાર્મિક્તાથી થાય જ છે. માનવના સ્વભાવમાં રહેલી કેટલીક પાશવતાઓ ધાર્મિકતા વડે નિવારી શકાય છે અને તેને જ્ઞાનતિ વડે પ્રગટ કરી શકાય છે.
ધર્મનું વ્યક્તિ સ્વરૂપ અપૂર્ણ છે માટે ધતિંગ છે” એવી દલીલ બાલીશ છે. ધર્મ એટલે કેવળ વિધિ નથી અને વિધિ માત્ર હાનિકારક છે એમ પણ માની લેવાની જરૂર નથી.
માનવીના હાથે ભૌતિકશાસ્ત્રની શોધખેાળાને દુરુપયોગ થઈ રહ્યો છે. તેથી સ્કૂલ જગતનું તેણે મેળવેલું જ્ઞાન અસત્ય ઠરતું નથી, તેમ કેઈપણ સિદ્ધાંતને અનુયાયી અપૂર્ણ હોય તેથી તે સિદ્ધાંત છેટે ઠરતે નથી.
સત્ય કેઈપણ વ્યક્ત સ્વરૂપમાં સંપૂર્ણ પણે પ્રગટ થઈ શકે નહિ કારણ કે તે (સત્ય) અનંત છે.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
" આત્મદર્શન અને આત્મપ્રેમ
તવજ્ઞાન સાધકને પરમાત્માના દર્શનને અધિકારી બનાવે છે. દુન્યવી તમામ જ્ઞાન દેહ, મન અને કવચિત હૃદયને તૃપ્તિ આપતાંર બને પણ આત્માની પરિતૃપ્તિ તેથી થતી નથી. અનંત અને નિત્ય એવા આત્મજ્ઞાનથી જ તે પરિતૃપ્તિ થાય છે.
માનવના સમગ્ર વ્યક્તિત્વમાં દેહ, મન, હૃદય અને આત્મા સમાવિષ્ટ છે. આત્મતૃપ્તિનું સાધન આત્માનું સાક્ષાત્ દર્શન છે.
સંસારમાં જે જી આત્મકામ હોય છે, આત્માના રહસ્યમય જ્ઞાન માટે જે તલસે છે તે આત્મજ્ઞાનીનાં ચરણોમાં શિર ઝુકાવે છે. સમત્વપૂર્વક આત્મજ્ઞાનની સાધના કરતા ઋષિ-મુનિઓનાં ચરણેમાં સંસારની સમૃદ્ધિના સમ્રાટના મસ્તકેના મુકુટે નમી પડે છે, એ એમ બતાવે છે કે સાચી પરિતૃપ્તિ બાહ્ય સંપત્તિથી નહિ પરંતુ યથાર્થ આત્મદર્શનથી થાય છે, આત્માના યથાર્થ સ્વરૂપના જ્ઞાનથી થાય છે. પછી “હું આત્મા છું” એ બોલવાની માત્ર વાત કે વાણું નથી રહેતી પણ જીવતી-જાગતી હકીકત બની જાય છે અને તેના અનુભવનો આનંદ તે તેને અનુભવી જ પૂરો જાણી શકે. માણી શકે.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
માટે માનવભવ પામ્યા પછી આપણે દરેકનું પ્રધાન - કર્તવ્ય આત્માને ઓળખવાનું, આત્મદર્શનનું હોવું જોઈએ.
આત્મપ્રેમ : વિચારને સુધારવા માટે “અહ” તું ધ્યાન કરે, વાચાને સુધારવા માટે સ્યાદ્વાદને ઉપગ કરે. સ્યાદ્વાદ એ અહિંસક વાણી છે. આચારને સુધારવા માટે તપ કરે.
સુખ માટે અપરિગ્રહ વ્રત છે, તેથી સં તેષ પ્રગટે છે, અને સંતેષમાં જ ખરું સુખ છે. શાંતિદાયક સુખ સંતોષમાં છે, અપરિગ્રહમાં છે. અસંતોષ કે પરિગ્રહમાં નહિ.
આનંદ આત્મામાં છે માટે આત્માને મિત્ર બનાવે. સમૃદ્ધિ આત્મામાં છે માટે આત્મિક સ્વતંત્રતાને ચાહો. ધ્યાન, મૌન અને તપ તેનાં સાધન છે.
ધ્યાન રૂપી જળ વડે, મૌન રુપી પ્રકાશ વડે અને તપ રુપી પવન વડે આત્મા નિર્મળ, ઉજ્જવળ અને શુદ્ધ બને છે.
BEWS
દાનનું ફળ મેળવવાની મુખ્ય શક્તિ માનવ પાસે છે છે, દેવ પાસે એ નથી. દેવે રત્નનું દાન કરીને જે કુળ માં મેળવી શકતા નથી, એ ફળ માનવ સુપાત્રે ખાલર પાણુનું દાન કરીને મેળવી શકે છે.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
- બોધ : એક બી
૧
.
બુદ્ધિથી બેધ અને ભાવનાથી ભક્તિ પ્રેમ ઉત્પન્ન થાય છે; બંધને પ્રેમનું રૂપ મળે છે, ભાવનાને ભક્તિનું રૂપ પ્રાપ્ત થાય છે.
ધ સ્થિર થાય એટલે તે એટલે એ ગમવા લાગે છે કે નિત્ય નિરંતર મન એમાં જ રમવા લાગે છે. એમ થતાં બંધનું રૂપાંતર પ્રેમમાં થાય છે તેથી ભાવનાને અર્થ ભક્તિ પણ કરી શકાય.
બાધ પ્રેમનું રૂપ લે છે ત્યારે શાંતિ વધે છે, આપત્તિ પણ સંપત્તિનું રૂપ લે છે. બાધ વગર ભાવના કે ભક્તિ નથી. ભક્તિ વિના શાતિ કે સુખ નથી. આમ બધ પણ જીવન વિધાયક એક મહાન ધધનું કામ કરે છે.
સુખનું સ્વરૂપ શાતિનું, નિરૂપાધિકતાનું, અક્ષુખ્યપણુનું, નિર્વિકારિપણાનું સુખ સામાન્ય સુખેથી જુદું છે.
તેને નિત્યસુખ, આત્મસુખ, ચિત્તસુખ કહે છે. તેને સત્યસુખ પણ કહેવાય છે. તેને ઓળખાવવા માટે સચ્ચિદાનંદ અથવા નિવિકલ્પ ચિન્માત્ર સમાધિ પણ કહે છે. બધા આત્મામાં સ્થિર થયે એટલે સુખ આવી મળે છે. તેથી તેની પ્રજ્ઞા સ્થિર થઈને તેનું જીવન સુખી થયું એમ કહ્યું છે.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
બુદ્ધિ વ્યાપાર ? સામાન્ય વ્યવહારમાં જે બુદ્ધિને ઉપગ થાય છે, તે બુદ્ધિની એક શક્તિ છે. આત્મધ આત્મામાં જ રહેવું જોઈએ. અન્ય કેઈપણ વ્યવસાયમાં નહિ.
- વ્યવહારમાં રહી આત્મબોધ ટકાવી રાખવો તે કાર્ય કઠીન જરૂર છે પણ અશક્ય નથી કેમકે તે કૃત્રિમ નથી કિંતુ સત્ય છે.
સદ્દબુદ્ધિને અનુકૂળ મન અને મનને અનુકૂળ ઈન્દ્રિય હેય તે જીવનને વ્યવહાર આત્માને અનુકુળ થાય છે? એથી વિપરીત ઈન્દ્રિની પાછળ મન અને મનની પાછળ બુદ્ધિ જાય તો અનર્થકારક થાય છે.
ઘેડેસ્વારના હાથમાં લગામ અને લગાભને આધીન ઘેડે હોય તો મુકામ પર સહેલાઈથી પહેંચી શકાય છે, પણ ઘડાના તાબામાં લગામ અને લગામના તાબામાં સવાર હોય તે મુકામે પહેચવાની આશા રહેતી નથી.
ઈન્દ્રિયે ઘડાને સ્થાને છે, મન લગામના અને બુદ્ધિ એ સવારના સ્થાને છે. બુદ્ધિ રૂપી સવાર, મન રૂપી લગામ અને ઈન્દ્રિય રૂપી ઘેડાને જે મનુષ્ય વશ ન થાય તે પ્રગતિ અવશ્યમેવ થાય.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભક્તિ વૈરાગ્ય અને જ્ઞાન
ભક્તિમાં વૈરાગ્ય અને જ્ઞાન છૂપાયેલાં છે. કેમકે, જેમની ભક્તિ કરવાની છે તેઓએ સંસારને નિસાર માન્યો છે અને મોક્ષને જ એક સારભૂત માન્ય છે તથા તે માને લાભ અને સંસારને અંત આત્મજ્ઞાનથી જ ચે છે. તેથી મોક્ષે ગયેલા, મોક્ષે જનારા અને મોક્ષમાર્ગમાં રહેલાં જીવે ઉપરની ભક્તિ એ વૈરાગ્યની જ ભક્તિ છે અને આત્મજ્ઞાનની જ ઉપાસના છે,
ભક્તિશૂન્ય આત્માઓને વૈરાગ્ય એ દુખગર્ભિત કે મેહગર્ભિત છે. જ્યારે ભક્તિમાન આત્માઓને વૈરાગ્ય એ જ્ઞાનગર્ભિત હોય છે અથવા જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્યવાન ભક્તિરહિત કદી પણ હોતા નથી. એ જ રીતે ભક્તિશૂન્ય આત્મજ્ઞાનીઓ પણ સાચા આત્મજ્ઞાનને પામેલા નથી.
આત્મજ્ઞાન અને તેનું અર્થીપણું અંશે પણ જેઓમાં હોય છે, તેઓ આત્મજ્ઞાન વડે સાધ્ય ભવ–વૈરાગ્ય અને માક્ષરોગયુક્ત હોય છે તથા મુકત આત્માઓ પ્રત્યે ભકિતભાવથી ભરપુર તેઓની મનોવૃત્તિ હોય છે.
વૈરાગ્ય એ દશ્ય વસ્તુમાં રહેલું નથી પણ વસ્તુના વિચારમાં રહેલું છે. વિચારથી દોષદર્શન અને દોષદર્શનથી વૈરાગ્ય, એ કેમ છે.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭
વિચારહીનને વૈરાગ્ય ક્ષણિક છે. વિચારવાનને વૈરાગ્ય સ્થિર છે.
વૈરાગ્ય વિવેકજન્ય છે અને વિવેક બેધસ્વરૂપ છે. બને અને વૈરાગ્યને કાર્ય-કારણભાવને સંબંધ છે. સંસારમાં બનતાં બનાવે ક્ષણે ક્ષણે બેધ આપનારાં છે અને વૈરાગ્યભાવને વિકસાવનારાં છે. એની પુષ્ટિ ભક્તિથી થાય છે
ભગવાન અને ભગવાનની ભકિત :
જ્ઞાની હોય કે અજ્ઞાની, દુઃખ કેઈને છેડતું નથી. જ્ઞાનીઓ સુખદુઃખને જાણી શકે પણ તેમાં અંશ માત્ર ફેરફાર કરવાની તાકાત ભગવાનની પણ નથી. કેમકે કર્મને નિયમ અટલ છે. તેના ઉપર સત્તા કેવળ ધર્મના નિયમની ચાલે છે.
ધર્મને નિયમ જીવમત્રી અને પ્રભુભક્તિને આધીન છે. તેથી જે કાર્ય ભગવાનથી ન થાય, તે ભગવાનની ભક્તિથી થઈ શકે છે.
ભગવાનની ભક્તિથી જે કાર્ય થયું તેને ભગવાનથી જ થયું એમ માનવું એ વ્યવહાર નયને સિદ્ધાંત છે. એ દૃષ્ટિએ કર્મના નિયમ ઉપર ભગવાનનું પ્રભુત્વ છે એમ કહી શકાય.
ભગવાનની આજ્ઞાનું પાલનથી કર્મને ક્ષય કરી શકાય છે. તેથી કર્મક્ષયમાં પ્રબળ હેતુ ભગવાનની આજ્ઞા છે. તે
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજ્ઞાનું પાલન કરવાપણું એ જીવને ભાવ છે જ્યારે તેનું સ્વામી ભગવાનનું છે.
ભગવાનના સ્વામી પાગથી જ ભગવાનની આજ્ઞા તેના પાલન કરનારનું હિત કરે છે તેથી ભગવાન વિશ્વનું હિત કરનારા છે એમ કહેવું યથાર્થ છેમાટે ભગવાનને આજ્ઞા રૂપે સર્વત્ર જેતે અપ્રમત્ત સાધક કયાંય પાપ કરી શકતા નથી, પાપ કરવાની વૃત્તિ ચાના અંગીકાથી ઓગળી જાય છે.
જીવમંત્રી અને જિનભનિ એ એના પ્રતાપે જીવ સંસારમુક્ત બની શકે છે એ, એ વાતનું પાટ પ્રમાણ છે.
ધર્મના રાજ્યમાં ઉપાશ્રયે પાલંમદના રથાને છે. ચતુર્વિધ સંઘ મેખરના સ્થાને છે. આચાર્યાદિ કેબીનેટ રૂપે છે. આગામે એ બંધારણના રથાને છે. માટે આ પાર્લામેન્ટમાં બંધારણ મુજબ જ કાયદા ઘડી શકાય. બીજી પાર્લામેન્ટમાં પિસા કેમ કમાવાય છે કેમ ભગવાય? આદિની વિચારણું થાય, ત્યારે ઉપાશ્રયની પાર્લામેન્ટ દાન, શીલ, તપ, ભાવની વૃદ્ધિ અંગે જ વિચારણા કરે!
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦) સુખનું સાચું સ્વરૂપ
સુખ બાહ્ય પદાર્થોને ધર્મ નહિ, પણું અંતરના અનુભવની વસ્તુ છે. બાહ્ય ધનના ઢગલા હેય પણ ચિત્ત જે કઈ ચિંતાથી સળગી રહ્યાં હોય તે તે વ્યકિત સુખી કઈ રીતે કહી શકાય? ટૂંકી બુદ્ધિવાળા માને છે કે સુખ ધનમાં છે, સ્ત્રીમાં છે, મેવા-મિઠાઈમાં છે, માન-પાન અને સત્તા-સાહ્યબીમાં છે ? પણ તે મિથ્યા છે.
સુખ એ બાહ્ય વસ્તુને ધર્મ નથી. એ તે આત્માની ચીજ છે. અને એ ત્યારે જ અનુભવમાં આવે છે કે જ્યારે કેઈ ચિંતા ન હોય, ભય ન હોય, અજપ ન હોય, પરંતુ નિશ્ચિતતા, નિર્ભયતા અને શાંતિ હોય.
વન-વગડાના અત્યંત ભૂખ્યા માણસને સૂકે વેટલે પણ મહાસુખ આપે છે તેવી રીતે ધર્માત્માને દુન્યવી સામાન્ય સંગેમાં પણ સંતેષ રહે છે. પણ આ શ્રાવકને રહેલા સંતેષનું દષ્ટાંત આની સાક્ષી પૂરે છે.
ધર્મ વડે પુણ્યના છેક સર્જાય છે. અને તે જન્માંતરમાં સારી ગતિ, કુળ, જાતિ, આરોગ્ય, દ્ધિસમૃદ્ધિ અને ધમ–સામગ્રી આપે છે.
સુખ એ બજારમાંથી ખરીદી લેવાની ચીજ નથી, પણ આત્માના ઘરમાં વસવાટ કરવાથી તે પમાય છે. જેને સ્વાદ શબ્દાતીત છે.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુખદુખનું દશન-ચિંતન : પિતાનાથી અધિક દુખીને જોઈને તેનું દુઃખ દૂર કરવાની બુદ્ધિ રૂપી દયાથી પિતાનું દુઃખ, અને તેનાથી આવેલી દીનતા નષ્ટ થાય છે. પિતાથી અધિક સુખીનું સુખ જોઈને તેમાં હર્ષ (પ્રમોદભાવ) ધારણ કરવાથી પિતાના સુખને ગર્વ ગળી જાય છે.
આ રીતે નિગેદના અને અને સિદ્ધના સુખને વિચાર અનુક્રમે દીનતા અને દર્પને નિવારવાને સાટ ઉપાય છે.
બધાં દુઃખી આત્માનાં દુઃખ કરતાં નરકનાં નારકીનું દુઃખ ચડી જાય છે. તેથી પણ અધિક દુઃખ નિગદમાં છે. બધાં સુખી આત્માઓનાં સુખ કરતાં પણ એક સિદ્ધના આત્માનું સુખ અનંતગણું વધી જાય છે.
એક નિગદને જીવ જે દુખ ભગવે છે, તે દુઃખની આગળ નિગદ સિવાયના સર્વ જીવોનું દુઃખ એકત્ર થાય તે પણ કઈ વિસાતમાં નથી.
એક સિદ્ધના જીવનું સુખ, દેવ અને મનુષ્યના ત્રણે કાળના સુખને અનંત-અનંતવાર ગુણાકાર કરવામાં આવે તો પણ એની સરખામણીમાં ઘણું ઘણું વધારે છે.
એ રીતે દયા અને પ્રમાદ વડે દ્વેષ અને રાગ તથા મેહ એ ત્રણેય દેને એક સામટો નિગ્રહ થાય છે.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિગદના ના દુઃખનું ચિંતન નિર્વેદભાવને જગાડે છે.
મેક્ષના જીવનમાં સુખનું ચિંતન સંવેગભાવને જગાડે છે. સંવેગ (મેક્ષાભિલાષ) = મુક્તિસુખનું વર્ણન સાંભળીને ચિત્તમાં થતા પ્રમોદ એ સંવેગનું લક્ષણ છે.
નિર્વેદ (ભહેગ) = નરક નિદાદિના દુઃખનું વર્ણન સાંભળીને તે ચિત્તમાં ઉઠેગ કરુણુ, દીનાનુગ્રહાદિ સાત્વિક ભાવે એ નિર્વેદનું સ્વરૂપ છે.
દેવસિક, રાઈ, પ્રતિકમણ એ જળ છે. પંખી પ્રતિકમણ એ પંદર દિવસની ખતવણીને પડે છે. ચાતુર્માસિક અને સ વત્સરી પ્રતિક્રમણ એ ચાર મહિના અને બાર મહિનાના ચપડે છે. વેપારી પેતાના ચોપડા કેવા ચીવટથી તૈયાર રાખે છે! આપણે આપણું આવાચક–પ્રતિક્રમણ રૂ૫ રેપડા કેવા તૈયાર રાખીએ છીએ.
Illing
initions iiiiiiiiiii
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧) દયાના મૂળાધાર કાણુ ?
દયાના મૂળાધાર પ્રેમતત્ત્વ છે. પ્રેમતત્ત્વ જીવન સાથે એતપ્રેત છે. પ્રેમ અને જીવન (Love & Life) એક અપેક્ષાએ પર્યાયરૂપ છે.
પ્રેમ કરવા ઝીલવેા વિકસાવવા વિસ્તારવા, એ જીવનની જ પ્રક્રિયા છે. પ્રેમ દર્શાવ્યા સિવાય કે બીજાના પ્રેમ ઝીલ્યા સિવાય જીવન એક મેજરૂપ બની જાય છે.
• પ્રિય ? શદ ઉપરથી પ્રેમ' શબ્દ ફલિત થયેા છે. પ્રેમ એ સચેતન છે. પ્રેમ એ જડ—તત્ત્વનું જ નામાંતર છે.
સ્વાર્થી, ક્રાય આદિ પ્રેમ તત્ત્વને વિકસાવવામાં આડે આવે છે. ફાધ અને લાભની ઉત્પત્તિ પણ અપેક્ષાએ કાઇ વસ્તુના પ્રેમમાંથી જ થયેલી હાય છે. વિધી વૃત્તિઓમાં પણ પ્રેમના અશ પડેલેા હોય છે.
એક વસ્તુ પ્રત્યે પ્રેમ થયેા તેને વધારે પડતી ત્વરાથી સિદ્ધ કરવાની ઉતાવળમાં, આડે આવતાં પરિબળેા પ્રત્યે ક્રોધ થઈ આવે છે. આવે વખતે ધીરજ અને સમજણુ કેળવવામાં આવે તે પ્રેમના આવેગ ક્રોધ કે કટુતાનું રૂપ ન લેતાં પ્રેમરૂપ કે સમત્વરૂપમાં પલટાઈ જાય છે,
ક્રોધ, લેાલ, દેલિપ્સા જેવી વૃત્તિએની સખત
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩
કસેાટીમાંથી ક્ષેમ કર રીતે પાર ઉતરવામાં જ પ્રેમનું પ્રેમત્વ છે. આકરી સેાટીમાંથી જ પ્રેમતત્ત્વના વિકાસ અને વિસ્તાર થાય છે. યાના મૂળાધાર પણ પ્રેમ છે.
બધાં સગુણા એ પ્રેમરૂપી ખીજના જ, અંકુર પધ્રુવ અને પુષ્પા છે. એને જીવન-ગત કે અનુભવસિદ્ધ અ અહિંસા છે.
‘હું સત્ર સહુમાં છું, સહુ મારામાં છે, અમે મધાં સમાન છીએ ' એ ભાવના કે ધારણા વિના અહિંસા સિદ્ધ થઈ શકતી નથી.
"
અહિંસાના આચાર વિનાના બ્રહ્મવિચાર, કે આત્મવિચાર એ માત્ર શુષ્કવાદ છે; તેથી અહિંસાની સાધનાને, બ્રહ્મચય ની સાધના, શાસ્ત્રોમાં કહી છે.
અહિંસા, બ્રહ્મ અને આત્મા એ બધાં પર્યાયવાચી શબ્દો છે. અહિંસા એ પ્રેમની નિષેધાત્મક માજી છે અને ક્રયા એ પ્રેમની વિધેયાત્મક બાજુ છે.
સાચી અહિંસામાં યા અને સાચી દયામાં અહિંસા સમાય છે.
KATT
*
પાòશાળા બગીચા છે, અધ્યાપક માળી છે, વિદ્યાથી શ્રૃક્ષેા છે, સસ્કારનું સિંચન પાણી છે, સગુણાની ખીલવણી એ પુષ્પા છે.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) ભકિતની શકિત
અનંત અપરાધી અને અલ્પજ્ઞાની પણ વહેલાં મુક્તિ મેળવે છે અને અલ્પ અપરાધી અને મહાજ્ઞાની પણ અનતકાળ રખડે છે. તેમાં કારણ ભક્તિ અને અભક્તિ સિવાય ત્રીજી શું છે?
ભક્તિ આત્મસમર્પણુ સ્વરૂપ છે તેથી અહંકાર ગળી જાય છે.
સવ` પાપનું મૂળ અહંકાર છે, સર્વ ધર્મનું મૂળ, દયા દુઃખિત-દુઃખ-પ્રહાણેચ્છા' છે, તે ઈચ્છા જેએમાં ટોચે પહેાંચી છે તેઓને નમસ્કાર કરવા તે ભક્તિ છે. કેમકે, એ ઈચ્છા વડે જ જગતમાં અસતૢ વસ્તુએને અભાવ અને સદ્ વસ્તુઓને સદ્ભાવ જણાય છે.
7
·
મહાપુરુષાની કરુણા, યા અને ચા અને વિશ્વ પ્રત્યે આત્મીયતાની લાગણી' જ અશુભના હાસ અને શુભની વૃદ્ધિ કરી રહેલ છે. તેથી તેમની કરુણાને સમર્પિત થવુ એ કતવ્ય છે અને એનું જ નામ ભક્તિ છે. એ ભક્તિમાં અહંકારને લેશમાત્ર સ્થાન રહેતું નથી, તેથી તે પરમ વિરાગ સ્વરૂપ છે.
તપ, જપ, શ્રુત અને ક્રિયાના અહંકાર લૌકિક અહંકારના નિવારણ માટે ઉપયેગી છે પણ લેાકેાત્તર માર્ગોમાં
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
પ્રગતિ કરવામાં બાધક છે. ભક્તિ એ તપ, જપ અને કિયાના અહંકારને પણ નાશ કરે છે તેથી સર્વ સદગુણની પૂર્ણતા ભક્તિમાં થાય છે.
ભકિત વિના ચિત્તની શાંતિ પ્રાપ્ત થવી અશકય છે. કેમકે અશાંતિનું બીજ અહંકારમાં છે. તેથી તપ, જપ, શ્રુત અને ક્રિયા કરવાની બુદ્ધિ જેની કરુણાથી થાય છે તેને સતત સ્મૃતિમાં રાખવાથી અહંકારનું ઉત્થાન જ થતું નથી.
સંત પુરુષોની કરુણું વિશ્વ પર સદા વરસતી રહે છે અને સર્વ જીના ઉત્થાનમાં તે સહાય કરે છે, એમ માન્યા વિના ભક્તિ જાગતી જ નથી અને ભક્તિ વિના અહંકાર ટળતો નથી.
વિશ્વ પર પ્રભુત્વ પ્રભુની કરુણનું છે અને તે કરુણું વિવિધ રૂપે પોતાનું કાર્ય સતત કર્યા કરે છે.
ભક્તને આધીન ભગવાન છે, તેને અર્થ એટલે જ છે કે પ્રભુની કરુણાને હદયથી માન આપનાર ભક્તનું કલ્યાણ થયા સિવાય રહેતું નથી.
ભક્તિ એ મુક્તિની દ્વતિ છે, એને અર્થ એ છે કે ભક્તિ વિના અહંકાર દેષમાંથી કઈ મુક્ત થઈ શકતું નથી. અહંકાર જાય તેને અન્ય દેમાંથી મુક્ત થવું દુષ્કર નથી.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
દાષા એ પ્રકારના છે. (૧) અહંકાર રૂપ અને (૨) મમકાર રૂપ, મમકાર રૂપ દોષ વિષયેાના દાષદનથી દૂર થાય છે, અહં’કાર રૂપ દ્વેષ પોતાનાં દ્વેષદર્શીનથી દૂર થાય છે.
પોતાનામાં મોટામાં માટે દોષ કૃતઘ્નતા અને સ્વાથ પરતા છે. તેનું નિવારણ માત્ર ભકિતથી થઈ જાય છે કેમકે ભકિત કૃતજ્ઞતા અને પરાતા રૂપ છે. ઉપકારને જાણવાથી કૃતજ્ઞતા અને ઉપકાર કરવાથી પરાતા આવે છે. ભકિતજન્ય શકિતથી સર્વ આસક્તિ ક્ષીણ થાય છે અને આત્મભાવ સશક્ત બને છે.
આહારની લાલસા અને ભાગની પિપાસાએ આપણુ પુણ્યધન લૂંટી લીધું છે. ગુણધનને એણે નાશ કર્યાં છે. આ નાશને અટકાવવા માટે ઉપકારક આ મિલન તપ છે. આહારાદિની લાલસાથી કર્મો, કર્મથી શરીર, શરીરથી સ્વજનાદિ કુટુબ પરિવાર અને સ્વજનથી રાગ દ્વેષાદિની ઉત્પત્તિ ! આમ બધાનું મૂળ આહારની લાલસા છે. જેની થાળી લુખી, એના કર્યાં ચીકાશ વિનાના અને દુઃખા લુખાં! એથી સસાર પણ લુખે! જેની થાળી ચીકણી એના કર્યાં, દુઃખે અને સંસાર પણ ચીકાશવાળા એમ એક અપેક્ષાએ કહી શકાય.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩) ઉત્તમતાનો મૂલાધાર : ભાવપ્રાણુ
દયા એ ધર્મને સાર છે. પર દયા એ સ્વ દયાના લ કરવાની છે. તેથી સર્વ દયા એ દયાને સાર છે. સ્વ દયા પિતાના ભાવપ્રાણની રક્ષા રૂપ છે. તેથી ભાવ રક્ષા એ સ્વ દયાને સાર છે. ભાવ રક્ષા “સર્વ જી સુખી થા અને સર્વ જીવેનું દુઃખ ટળે એ વિચાર વડે થઈ શકે છે, તેથી આ વિચાર એ ભાવ રક્ષાને પણ સાર છે.
શ્રી તીર્થકર દેને ઉપદેશ દયાને છે, કરૂણાને છે. તેને સાર ભાવ રક્ષાને છે તેથી ધર્મનું લક્ષણ કૃપા છે અને કૃપા એ જ રત્નત્રયનું સ્વરૂપ છે. કૃપામાં જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, એ ત્રણેને એકત્ર સમાવેશ છે. કૃપામાં રત્નત્રયીની એકતા છે. પર આત્મામાં આત્મ સમાન જ્ઞાન, આત્મતુલ્ય દર્શન અને આત્મતુલ્ય વર્તન થયા વિના કૃપાધર્મ ફળતું નથી.
ધર્મ ઉત્કૃષ્ટ મંગળ છે એટલે દયા એ ઉત્કૃષ્ટમંગળ, છે. દયા એટલે ભાવ રક્ષા, એ ઉત્કૃષ્ટ મંગળ છે. શુભભાવની રક્ષા જ સ્વગપવર્ગનું કારણ છે અને ભયાનક ભવાટવીનું ઉલ્લંઘન કરવા માટે માર્ગદર્શક છે.
દયા એ શ્રી તીર્થંકરદેવેને પ્રકાશ છે અને તીર્થ કરત્વનું મૂળ છે. તીર્થકરત્વ એ મેક્ષમાર્ગનું મૂળ છે. એથી મોક્ષનું મૂળ એ શુભ ભાવની રક્ષા છે.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
શુભભાવની રક્ષા સર્વ જી પ્રત્યે શુભ પરિણામ ધારણ કરવાથી થાય છે અને શુભ પરિણામનું બારણું સર્વ જીને આત્મતુલ્ય જેવા જાણવા અને આચરવાથી થાય છે. એથી રાગ દ્વેષ અને મેહ શમે છે અને જ્ઞાન દર્શન તથા વીર્ય પ્રગટે છે. તેથી મેક્ષને અનન્ય ઉપાય એક જ છે અને એ ભાવપ્રાણની રક્ષા ! બીજે બધે વ્યવહાર એ ભાવપ્રાણની રક્ષા માટે જ નિર્માએ છે.
પિતાનાં દ્રવ્ય પ્રાણીની રક્ષા માટે સચિત અને સક્રિય માનને ભાવપ્રાણેની રક્ષા માટે પણ સર્ચિત અને સક્રિય બનાવનારી દયાને હદયમાં સ્થાપવા માટે દેવાધિદેવને હદશ્વર બનાવવા પડે છે.
તે પણ શુભભાવના અખંડ શ્રોતને જન્માવનારા ભાવપ્રાણે એક ક્ષણ માટે પણ તુચ્છભાવ, ક્ષુદ્રભાવ, સ્વાર્થભાવ, દેહભાવ, અહિકભાવ આદિ એઠવાડમાં માં નાખતા નથી, પરંતુ દર્શન-જ્ઞાન–-ચારિત્ર રૂપી રત્નત્રયીની સુરક્ષામાં સતત સક્રિય રહે છે.
ઉત્તમ કરણની ઉત્તમતાને મૂલાધાર આ શુભભાવ છે.
અશુભભાવના સઘળા અંધકારને શુભભાવ દૂર કરે છે તેમજ જગતના માટે નિર્મળ વાતાવરણ પેદા કરીને શુભની દિશામાં ગમન કરવાની જોગવાઈમાં વધારે કરે છે.
કલ્યાણુને ગ્રાહક, સર્વ કલ્યાણની ભાવનાના ઉદ્દગમ સ્થાન રૂપ ભાવપ્રાણીની રક્ષા કરતે રહે તે સ્વાભાવિક છે.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪) છે. મૂળ પ્રકૃતિના પરિવર્તનનો ઉપાય
મનની ઈચ્છા, સ્વ પ્રત્યેથી વાળીને સર્વ પ્રત્યે વાળવામાં આવે, તે સુખદુઃખ, રાગદ્વેષ, કામક્રોધની વૃત્તિઓને અંત આવે છે. તેનું ઉત્પત્તિસ્થાન અસ્મિતા હતું તે રહેતું નથી. અસ્મિતાનું પ્રથમ રૂપ હું રહેતું નથી.
મનને સંબંધ સ્વ – જીવાત્માની સાથે થાય, તે અમિતા–અભિમાન જાગે, પણ સર્વાત્માની સાથે થાય, તે અસ્મિતા (હું પણું) ઉત્પન્ન થઈ શકતી નથી અને તેની સાથે સંબંધ રાખનારી વાસનાઓ પણ જાગતી નથી.
મૂળ પ્રકૃતિનું પરિવર્તન કરવાને એકને એક ઉપાય એ છે કે, મનને સંબંધ સ્વ-જીવાત્મા સાથે ન થવા દે, અને સર્વાત્મા સાથે કરે તે છે.
સર્વના સુખની ઈચ્છા જાગ્યા પછી, અહંકાર અને મમકારના સ્થાને સમર્પણ અને સેવાભાવ જ ઊભું રહે છે. પરમાત્મભાવને સમર્પણ અને જીવાત્મભાવની સેવા, એ તેનું ફળ છે.
અહંભાવને વિલય : અહંભાવ સંસાર ભ્રમણનું કારણ છે, તેના “હ-કાર ની ઉપર જે “ર–કાર” રૂપ અગ્નિબીજ સ્થાપન કરવામાં આવે, તે આરાધક, એ અગ્નિબીજ વડે અહંભાવનું દહન
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરી શકે, જેથી અહંભાવ ભમિભૂત થાય અને એથી અહંકાર” ની તવમયતા સ્થાપિત થાય.
તત્વ એટલે ધ્યેય અથવા રહસ્ય. તત્વવિત એટલે યથાર્થ જાણકાર
સામાન્ય રીતે એમ માનવામાં આવે છે કે, સમાધિ તે ચોગીઓ જ લગાવે. સમાધિમાં શરીર અને સ્થાન ભૂલી જવાય છે, તેવી અવસ્થાને કેવળ રોગીઓ જ નહિ, પણ દરેક જીવ પિતાના રોજીંદા જીવનમાં અનુભવ કરતે હાય છે, ભલે એ સમાધિને પ્રકાર અલગ હોય.
જીવનમાં જે કાર્ય અને જે વસ્તુ ઉપર પ્રીતિ હોય તેવા કાર્યમાં દરેક જીવ (ક્ષણિક) સમાધિને અનુભવ કરતે હેય છે. એક પ્રેમી બીજા પ્રેમીની યાદમાં પિતાને શું નથી ભૂલી જતો?
આ રીતે વિશ્વના સર્વ જીવે સાથે જે પ્રેમ કેળવાય, તે વિશ્વપ્રેમી પરમાત્માની યાદમાં કેટલે આનંદ આવે ?
સમાધિસુખને ઉપાય ? વિશ્વના સર્વ જેનું હિત ચિતવનાર શ્રી અરિહંત પરમાત્માની યાદમાં આનંદ આવવા લાગે ત્યારે સમજવું કે, તમારે તેમની સાથે ચેગ થઈ ગયે. એથી જે સમાધિ આવશે તેમાં શાશ્વત આનંદને અનુભવ થશે.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧
તે રોગ અને સમાધિ સાધવા માટે મનને કેળવવું પડશે. “જગતનાં સર્વ જીવેનું હિત થાય અને સર્વ જનું હિત ચાહનાર અને કરનાર શ્રી અરિહંત પરમાત્માને વિજય થાય” એ ભાવનાને મનમાં વારંવાર લાવવી પડશે. એ ભાવનાના પગલે ચૌદ રાજલોકમાં ફેલાઈને સર્વત્ર શાંતિને પ્રસાર કરશે.
વિશ્વમાં શાંતિ પ્રસારનાર ભાવનાને” અને “શાંતિ વરસાવનાર શ્રી અરિહંત પરમાત્માનો” વિજય થાઓ. આ મહામંત્રનું જેઓ રટણ કરશે તેઓ ચિત્તની સમાધિ પામશે, સમાધિનું સુખ મેળવશે અને શાશ્વત શાંતિને અનુભવ કરશે.
શબ્દની પાગલતામાંથી છુટવા અરિહંતપરમાત્માની વાણીરૂપ શબ્દ સાંભળવું પડશે. રૂપને જીતવા સિદ્ધના રૂપનું ધ્યાન ધરવું જરૂરી છે. ગધને જીતવા આચાર્યના શીલરૂપ ગધની સુગધ લેવી પડશે. રસને જીતવા ઉપાધ્યાયજી ભગવંતના જ્ઞાનરસને વાદ લેવો પડશે. અને સ્પશને જીતવા સયમી મુનિની વૈયાવચ્ચ દ્વારા એમની કાયાને ચરણસ્પર્શ કરવો પડશે.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫) પર્વાધિરાજને પ્રભાવ
,
શ્રી પર્યુષણ પર્વમાં સમ્યકત્વ, વિરતિ, અપ્રમાદ ને અકષાયાદિ, મેક્ષના હેતુઓનું સેવન થાય છે, કૃપણ દાતાર બને છે, કશીલ સુશીલ થાય છે, પરહિત પણ તપસ્વી થાય છે, દયારહિત દયાળુ બને છે અને નિર્ધામ ધમી બને છે.
દાન, શીલ અને ત૫. જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર. આદિ ગુણેની આ મહાન દિવસોમાં પુષ્ટિ થાય છે. પર્વાધિરાજને પુણ્ય પ્રસંગ પામીને, દેવ-ગુરુ-ધર્મમાં નિષ્ઠા વધુ દઢ બને છે. શ્રી સંઘ, સાધુ અને સાધર્મિકની ભક્તિને પ્રવાહ પ્રાણુવતે બને છે. સામાયિક, પ્રતિકમણ અને પૌષધનું જોરદાર વાતાવરણ જામે છે, ક્ષમા, નમ્રતા અને સરળતા, સાચા રૂપમાં ખીલવા માંડે છે, શીલ સંતોષ અને બ્રહ્મચર્યાદિ ગુણેની પુષ્ટિ થાય છે અને આ પંચમકાળમાં પણ આ પર્વાધિરાજના પ્રભાવે પુણ્યાત્માએ ચતુર્થકાળની સમાન આચરણ કરે છે.
શ્રી પર્યુષણ પર્વ એ ક્રોધાદિના નાશને ઉત્સવ છે. વ્યાદિ ભાવનાઓને મહત્સવ છે. આ સુપર્વના સુગે અનાદિ સંબંધી કષાયાદિનું મૃત્યુ થાય છે, તેથી મુનિઓ મુંડન કરાવે છે. મુનિઓ આને “કેશ–લોચ” કહે છે એની પાછળ આવો અર્થ પણ ઘટાવી શકાય છે.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨
શ્રી પર્યુષણ પર્વમાં નવ પ્રકારના પુણ્યનું પિષણ થાય છે અને અઢાર પ્રકારના પાપનું શોષણ થાય છે. મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાયાદિ બંધ–હેતુઓને ત્યાગ થાય છે.
શ્રી પર્યુષણ પર્વના પ્રધાન કર્તવ્ય પાંચ છે :
(૧) પહેલું કર્તવ્ય છે, “અમારિ પ્રવર્તન. એને સામાન્ય અર્થ છે, “જીવદયાનું પાલન કરવું તેમજ કરાવવું' એ અને રહસ્યાર્થ છે “સર્વથી પ્રિય વસ્તુનું દાન કરવું' એ. | સર્વથી પ્રિય વસ્તુના દાન દ્વારા એ પુરવાર કરી શકાય છે કે, “પર્વાધિરાજ અમને સર્વથી અધિક પ્યારા છે.”
(૨) બીજું કર્તવ્ય છે “સાધર્મિક વાત્સલ્ય.” જેને સામાન્ય અર્થ છે, “સાધર્મિક તરફ વાત્સલ્ય દાખવવું' તે. અને રહસ્યાર્થ છે, “શ્રી જિનાજ્ઞા વત્સલતાને પાત્ર બનવું એ. આજ્ઞાકારનું વાત્સલ્ય તેમની આજ્ઞા પ્રત્યે વાત્સલ્ય દર્શાવવા દ્વારા પામી શકાતું હોય છે, જેમાં સર્વ ધર્મને સમાવેશ થઈ જાય છે.
(૩) ત્રીજું કર્તવ્ય છે, પરસ્પર લામણુ પરસ્પરને ત્રિવિધે ખમાવવા તે. જે ખમે તે નમે. જે ખમી શકે તે નમી શકે. જે ખમી શકે તે ખમાવી શકે. પાયાનું મહત્વ ખમવામાં છે.
પર્વાધિરાજની આરાધનાનું અમૃત રગેરગમાં પરિણત
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
ત્યારે થાય છે, જ્યારે આરાધક આત્મા જગતના સર્વ જીવને ખમવા-ખમાવવાના પરિણામ વડે પૂરેપૂરે રંગાઈ જાય!
() ચોથું કર્તવ્ય છે, “અમને ત૫” સળંગ ત્રણ ઉપવાસના આ તપ પાપ-પંકને શેષવામાં મધ્યાહુનના સૂર્યનું કામ કરે છે.
(૫) શ્રી પર્યુષણ પર્વનું પાંચમું કર્તવ્ય, ચૈત્યપરિપાટી” છે. ચૈત્યપરિપાટી એટલે નિજ-નગર સ્થિત શ્રી જિનચૈત્યને વિધિ-બહુમાન પૂર્વક જુહારવા! શ્રી જિનેશ્વર દેવને ભાવથી ભેટવાનું આ કર્તવ્ય પાપને ભેટવાની અધમ વૃત્તિને ખંખેરી નાખવામાં પ્રચંડ પવનનું કામ કરે છે.
આ પાંચ કર્તવ્યેના પાલનથી દાન, શીલ, તપ અને ભાવ રૂપ ધર્મની આરાધનામાં અપૂર્વ વેગ આવે છે, ને શ્રી જિનાજ્ઞાના અમૃતને ઝીલવામાં આત્મા અપૂર્વ ઉ૯લાસ દાખવતે થાય છે.
0
000/
000000
પાણુમાં ત્રણ ગુણે છે. તૃષા છીપાવવાને, દાહને દૂર કરવાને અને મેલને કાપવાને જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર રૂપ ધર્મમાંય આવા ત્રણ ગુણે છે. આત્માને લાગુ પડેલા કષાયના દાહને જ્ઞાન દૂર કરે છે, દર્શન વિષયની તૃષાને છીપાવે છે અને ચારિત્ર કમને મેલ કાપે છે.
Tricultural
University
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬)
'ry
અષ્ટપ્રકારી–પૂજાનું રહસ્ય
અભિષેક-પૂજા - બ્રહ્મરંધ્રમાં હજાર પાંખડીવાળા કમળમાં સાકાર પરમાત્મા બિરાજે છે. તે સાકાર પરમાત્માના મસ્તક ભાગમાંથી અમૃત રસ ઝરે છે. તેના પ્રતીકરૂપે અભિષેક-પૂજા કરવામાં આવે છે.
મેરુ શિખર —વરાવે એ સુરપતિ....” એટલે શરીરમાં મેરુદંડની ઉપરથી અમૃત રસ ઝરે છે.
પુ૫-પૂજા – શરીરમાં ચઢે હોય છે તે બીડાયેલાં કમળના આકારે હોય છે. પરમાત્માની પુષ્પ–પૂજા દ્વારા તે ચકો (કમળે) વિકસ્વર થાય તેવી ભાવના કરવામાં આવે છે. તાજું ખીલેલું, પ્રફુલ્લ સુવાસિત પુષ્પ પ્રભુએ પધરાવતાં વેંત પ્રગટતા ભાવેલ્લાસથી આ ચકો (કમળો) વિકસ્વર થાય છે.”
ગધ-પૂજા - ચંદન કેસર આદિ સુગંધી દ્રવ્ય દ્વારા વિકસિત થયેલાં ચ (કમળ)ની સુગંધને અનુભવ લેવાને છે. તેના પ્રતિક રૂપે ગધ—પૂજા છે.
ધુપ-પૂજા – આત્મા જ્યારે પોતાની અંદર પરમાત્મદશાને અનુભવ કરે છે ત્યારે કર્મ બળે છે અને તેની ધુમાડા જેવી શિખા બ્રહ્મરંધ્રમાંથી નીકળે છે તેના પ્રતીકરૂપે ધૂપ–પૂજા કરવામાં આવે છે. “ધૂપ ધ્યાન ઘટ અનુસરીયે રે...” હા મન માન્યા મહિનજી.” એ પંક્તિ તેની સૂચક છે.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
અક્ષત-પૂજા ઃ- આપણુ' અક્ષય-અખંડ જે સ્વરૂપ
છે તેના પ્રતીક રૂપ અક્ષત-પૂજા છે. જે હું પૂજી છું' એવા તેના ભાવાથ છે. ક્ષતિરહિત અક્ષત વાપરવાનૢ વિધાન છે.
અક્ષત છે તેને માટે પૂજામાં
ફળ-પૂજા – પરમાત્માની પૂજામાં જે ફળ મુ’કવામાં આવે છે તે શુભાશુભ કર્મફળના ત્યાગરૂપે છે. કના શુભાશુભ ફળના હું કં કે લેાક્તા નથી અને હું ક ફળથી ભિન્ન ચૈતન્ય સ્વરૂપ છું તેવી અનુભૂતિના પ્રતીક રૂપે ફળપૂજા કરવામાં આવે છે.
નૈવેદ્ય-પૂજા :- આ પૂજા આત્મનિવેદનરૂપ છે. સ મિષ્ટ અને ઈષ્ટ પદાર્થોમાં મને કાઈ રસ નથી. રસ છે. એક માત્ર ભગવાનમાં. આવી ભાવના નૈવેદ્ય ધરતાં ભાવવાની છે.
આરતી :- આરતી પાંચ જ્ઞાનનું પ્રતીક છે. મંગળ દીવા એ કેવળજ્ઞાનનુ પ્રતીક છે. આ રીતે મંદિર અને મૂર્તિ-પૂજા એ ભારતીય દર્શનની સાધનામાં મુખ્ય અંગ છે.
પ્રભુને પૂજવામાં પ્રભુની પ્રભુતા પૂજ્ય છે, પરમ તારક છે, એ વિશ્વાસ દૃઢીભૂત કરવાના છે. કે, જેથી વિષય—કષાય રૂપ સ'સારને પૂજવાની મનની મિથ્યાગતિ, આપે।આપ અંકુશિત થઈને પ્રભુ તરફ ગતિ કરતી થાય અને આત્મા, આત્મામાં રમણતા કરતા થાય.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭) માન – દાનનો પ્રભાવ
--
-
માનવને માન-કષાયની અધિકતા છે, માટે અભિમાન મૂકીને, પૂજ્ય વ્યક્તિઓને નામ-ગ્રહણ પૂર્વક માન આપવામાં માનવજન્મની સાર્થકતા છે.
ગુરુના નમસ્કારથી ધર્મનો પ્રારંભ થાય છે, તેના મધ્યમાં અને અંતમાં પણ નમસ્કાર વડે જ, માનરહિત અને જ્ઞાનસહિત થવાય છે. માટે જ શ્રી નવકાર પરમ મંગળકારી છે.
બીજાની જેમ જ આજનોની ડાહી વાત માનવાની ટેવ પાડવાથી માન ઘસાય છે અને ધર્મનું મૂળ વિનય પુષ્ટ થાય છે. આધ્યાત્મિક સુખ અને શાંતિ મેળવવાને ઉપાય, પિતાનું માનવાને નહિ પણ બીજાનું માનવાને છે.
દરેક ક્ષેત્રમાં માનવીને વિકાસ, માનવીને માન આપવાથી થાય છે, માન માગવાથી નહિં! અર્થાતું મન વચન અને કાયાથી બીજાને માન આપતાં શીખવું એ જ આત્મવિકાસને સરળ અને નિશ્ચિત માર્ગ છે.
પ્રભુની આકૃતિના દર્શનથી સાલોક્ય મુક્તિ, પ્રભુના નામનું ગ્રહણ કરવાથી સામી મુક્તિ, પ્રભુના આત્મદ્રવ્યના ચિંતનથી સારૂ મુક્તિ અને પ્રભુના ભાવની સાથે તન્મય થવાથી સાપૂજ્ય મુક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે. એ ચારે પ્રકારની મુક્તિ “માન મુક્તિના પર્યાયરૂપ મુક્તિ છે.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
પૂનાં નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવને ભક્તિપૂર્વક હદયમાં સ્થાન આપવાથી, માન-પાયથી મુક્ત થવાય છે.
માન–મુક્તિ થી અન્ય કષાની મુક્તિ સુલભ બને છે. દાન પણ માન છોડવા માટે હેય તે જ ધર્મરૂપ બની શકે છે. પ્રત્યેક ધર્મકિયા મુખ્યત્વે માનવને માન–પાય ઉપર વિજય પ્રાપ્ત કરવા માટે વિહિત છે.
પ્રસન્નતાનું દાન : પ્રસન્નતાનું દાન જેમાં એક બદામ પણ ન બેસે એવું દાન છે અને છતાં, બીજું એવું એક પણ દાન નથી કે જે તેના દાતાને એના જેવું ફળ આપે.
જેના તેના પ્રતિ નિરંતર પ્રસન્ન દષ્ટિથી જેવું તે પ્રસન્નતાનું એટલે કે સન્માનનું દાન છે. પ્રત્યેક પ્રસન્નતા સંપત્તિને ઉત્પન્ન કરનાર છે, અર્થાત્ સંપત્તિની પૂર્વે દેડનાર ઘોડેસ્વાર છે, સંપત્તિની બિરદાવલી બેલનાર છડીદાર છે.
પ્રભુભક્તિમાંથી પ્રગટતી ચિત્તની પ્રસન્નતા, એ એક એવી ચુંબકીય શક્તિ છે કે જેના પ્રભાવે શત્રુ પણ મિત્ર બને છે. આપત્તિ સંપત્તિમાં ફેરવાઈ જાય છે અને કોઈપણ જાતના કંટાળાને પ્રાય: અવકાશ નથી રહેતો.
ક
- -
-
-
ક
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે કરીને
(૧૮) હું નહિ, તું નહિ, તે
વિષમ સગે ઉત્પન્ન થાય નહિ, તે જગત તરફ યથાર્થ વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થાય નહિ.
વ્યવહારિક દૃષ્ટિના જીવનમાં સમ–વિષમપણું અનુભવમાં આવ્યા સિવાય રહે જ નહિ, પણ જ્યારે અહંકાર કરવા “હું” જ ન રહ્યો તે “તું” પણ ન રહ્યો. જે કાંઈ રહ્યું તે તે” રહ્યું.
ઘડે પાણીમાં ડૂબેલું રહે ત્યાં સુધી પાણીમાં ને પાણીમાં તેને ગમે ત્યાં લઈ જાઓ પણ તેનું વજન લાગતું નથી. ઘડાને પાણીની બહાર કાઢે કે તરત જ વજન લાગવાનું. તેમ મનને જ્યાં સુધી પરમાત્મામાં (આત્મવરૂપમાં) ડૂબેલું રાખીશું ત્યાં સુધી જગતને બે લાગવાને નથી.
પ્રભુને આપણાથી ભિન્ન જોયા કે દુઃખરૂપી બે લાગવાને, તરત જ લાગવાને. વસ્તુસ્થિતિ બધાની એમ જ થયા કરે છે.
માટે “હું” ને પક્ષ છેડીને પ્રભુના જ પક્ષકાર બનવું જોઈએ. પ્રભુ પ્રેમના સમુદ્રરૂપે સર્વત્ર બિરાજે છે. મનને તેમાં નિમગ્ન રાખવાથી સઘળે રાગ વૈરાગ્યમાં બદલાઈ જાય છે અને અપૂર્વ શાંતિ અનુભવાય છે.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાંતિની ચાવી : સાક્ષીભાવ રાખી, દેહ-ભાન જાણી જોઈને ભૂલી જવું એ શાંતિની ચાવી છે. આપણું ધન અગર બી એ પ્રભુ ઉપરનો વિશ્વાસ છે. પ્રભુ એટલે સાક્ષી–ચેતન–આત્મા. તે સહુથી અધિક ધનવાન અને સહુથી અધિક બળવાન છે.
પ્રભુપરાયણ થવાને આપણને વાર મળે છે, તેનું ગૌરવ હોવું જોઈએ. અન્ન-જળ સિવાય ચાલે, પણ પ્રભુ સિવાય ઘડીભર પણ જીવી શકીએ નહિ, પ્રભુ સિવાય બીજા કેઈન પણ ડર રાખવાની જરૂર નથી.
પ્રભુ તરફનો પ્રેમ, અને એ માટે નામનું રટણ એ પ્રબળમાં પ્રબળ સાધન છે.
પણું બધું કામ પ્રભુ કરી રહ્યા છે એને અર્થ, એ છે કે આત્મતત્ત્વ કરી રહ્યું છે. એ દિવ્ય શક્તિ સિવાય કેઈથી કશું જ થઈ શકતું નથી.
ભગવાનની શક્તિ સિવાય સૂકું પાન પણ ચાલી શકતું નથી. એને અર્થ, ક્રિયા માત્ર ચેતનની શક્તિથી થાય છે. ચેતનની દિવ્ય શક્તિ એ જ પ્રભુનું સામર્થ્ય છે. अणुमात्रमपि तन्नास्ति, भूवनेऽत्र चराचरे । तदाज्ञानिरपेक्ष हि, यजायेत कदाचन ॥ १ ॥
પ્રભુ પર સંપૂર્ણ વિશ્વાસ રાખવાથી અખૂટ શાંતિ અનુભવી શકાય છે, કારણ કે, પ્રભુ પિતે પરમ સામર્થ્યવાન હોવા ઉપરાંત પરમ શાંતાકાર છે.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧
તમે કેણુ છે ?
આપણું અને પરમાત્મા વચ્ચે આપણે ક્ષુલ્લક અહંકાર, એ જ અંતરાય છે. * બધે બજે આત્મસાક્ષી ઉપર છે. બીજાને બાજુ પર રાખીને સમજવું કે બધે બેસે છે તેના પર જ છે. જરા પર્ણ વિહળતા થાય તે સમજવું કે અહંકારે કયાંક પ્રવેશ કર્યો છે. તમે કોણ છે એ સમજાયું એટલે બીજી બધી વાત સમજવામાં મુશ્કેલી નહિ આવે.
પ્રસૂતિની વેદના થયા પછી જ બાળક જન્મે, એ કુદરતી નિયમનું કેઈથી પણ ઉલ્લંઘન થઈ શકતું નથી. બધાં પ્રપને ઉપાસના કરીને જ બોલાવ્યા છે. હવે એ પંચમહાભૂતની ઉપાસના છેડીને ચૈતન્યની ઉપાસના કરીએ એમ અનુભવ કહે છે, શિખવે છે અને ઉપાસના કરીને જેને આણ્યા છે તેનું ત્રણ હસતે મુખડે ચૂકવીએ.
સાચી પ્રાર્થનામાં પિોતે શુન્યવત બની જાય અને સર્વત્ર રૌત ના દર્શન કરે. કાંઈ માગવાનું છે જ નહિ. બધે આપણું જ થાપણ છે. બેલવામાં નહિ પણ અનુભવવામાં જ મજા છે.
ન્યૂનતાને અનુભવ એ પોતાના સ્વરૂપની પરિપૂર્ણતા વિષેનું અજ્ઞાન છે. આ અજ્ઞાન પ્રભુ પરના ભરોસાને ઢીલે પાડે છે અને માનવી જાતે દુઃખી થાય છે. પિતાની અસલ જાતને ઓળખી લીધા પછી બધાં દુઃખ નાશી જાય છે.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
જગતને દેણદારઃ જ્યાં “હું” મૂકવું જોઈએ ત્યાં મૂકાતું નથી, અને જ્યાં “હું” ન મુકવું જોઈએ ત્યાં મુકાય છે. એટલે બધી અશાંતિ ઊભી થાય છે. એને નિવારવા માટે માણસે હમેશાં યાદ રાખવું જોઈએ કે, તે કુટુંબને, નાતને, ગામને દેશ અને દુનિયા આખીને દેવાદાર છે. કઈ પણે દિવસે તે લેણદાર નથી. પછી તેને અશાંતિનું કારણ રહેતું નથી. કારણ કે, લેવાની વૃત્તિમાંથી જ અશાંતિ અને ઉદ્વેગ જન્મે છે; પણ મારે તે દેવું ચૂકવવાનું છે. એવી સમજ આવી જતાં, સઘળી પ્રવૃત્તિ શાંતિવર્ધક બનવા માંડે છે.
આ સમાજના મૂળમાં જગતના બધા જ મારા ઉપકારી છે. એ ભાવ મુખ્યતયા કામ કરતે હોય છે. આ ભાવને સ્વીકાર કરવાથી જ “અહ” અને “મમ’ના મૂળિયા ઢીલાં પડે છે અને જીવન પરમાર્થ–પરાયણ બની શાંતિનું ધામ બને છે.
હું ઉપકારી છું, એ સમજમાંથી જન્મતે અહંકાર જીવને જગતને અધિક દેવાદાર બનાવીને બધું કંગાળ બનાવે છે. માટે પરના નાનામાં નાના ઉપકારને પણ પર્વત તુલ્ય માનવામાં સ્વય છે અને તે જ વિનમ્રતા સચવાશે. ઋણમુક્તિની વૃત્તિ વિકસશે અને તેમાંથી ભવમુક્તિની ગ્યતા આપોઆપ વિકાસ પામશે.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
(૧૯)
GS. શુભ સંકલ્પ કરીએ કે.
- = =
* (૧) વર્તમાન શ્રી જૈન સંઘ પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર મહામંત્રની આરાધક બને.
) વર્તમાન શ્રી જૈન સંઘ મૈત્રી આદિ શુભભાવનાઓથી વાસિત બને. . : "
૩) વર્તમાન શ્રી જૈન સંઘ, શ્રી અરિહંત પરમાત્માની સર્વ કલ્યાણકારી ભાવના તથા તેના પ્રભાવે ઉત્પન્ન થયેલ, વિશ્વ કલ્યાણકારી તીર્થની સાચી ઓળખાણ આપે.' '
(૪) વિશ્વના જ શ્રી અરિહંત પરમાત્મા, તેમની આજ્ઞા, અને તે આજ્ઞાનું પાલન કરનાર શ્રી ચતુર્વિધ સંઘ, પ્રત્યે આદરવાળા બને.
- (૫) શ્રી અરિહંત પરમાત્માની ભાવના, એ ભાવનાના પરિપાકરૂપ આજ્ઞા, અને એ આજ્ઞાને પાળનાર શ્રી સંઘ વિશ્વ માત્રના હિતની વિશાળ દષ્ટિવાળે છે. એવી પ્રતીતિ બધાયને દઢપણે થાઓ. ' , '
શુભ સંકલ્પિમાં અસાધારણ બળ રહેલું છે, તે સંકલ્પને વારંવાર દોહરાવવાથી પિતાનાં મનનું સમગ્ર વલણું, એ જ ઢાળમાં ઢળવાની સાથોસાથ અશુભ વિચારેથી પર બને છે. પ્રભુશાસનના અમાપ ઉપકાનું યત્કિંચિત્ પણ શણ અદા કરવા માટે આપણે આ સંકલ્પને વારંવાર ઉચ્ચારવા રહ્યા.
R
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
શિવમસ્તુ સર્વજગત : પિતાનું હિત વિશ્વના હિત સાથે સંકળાયેલું છે. અનાદિ ભવભ્રમણમાં સર્વ જી સાથે સર્વ પ્રકારનાં સંબંધ કર્યા છે, પણ ધર્મસંબંધ કર્યો નથી, કર્યો છે તે બહુ ઓછો કર્યો છે, એવું શાસ્ત્રવચન છે.
એથી ફલિત થાય છે કે, અધર્મ સંબંધના કારણે ભવભ્રમણ છે. અધર્મ સંબંધ એટલે–પરસ્પરને પીડાકારક, અહિતકારક, અસુખકારક સંબંધ. આપણે એકબીજાને પીડા આપીને જીવ્યા છીએ, સુખ આપનાર તરફ કૃતજ્ઞતાને ભાવ દાખવ્યું નથી, દુઃખ આપ્યા પછી ક્ષમા માંગી નથી, દુઃખ આપનારને ક્ષમા આપી નથી. ખી પ્રત્યે દયા, સુખી પ્રત્યે અમી નજર, પુણ્યવાન પ્રત્યે પ્રમાદ અને પાપી પ્રત્યે સહનશીલતા દાખવી નથી. માત્ર પોતાના જ સુપની ચિંતા કરી છે અને બીજા સર્વનાં સુખદખ પ્રત્યે ઉપેક્ષાભાવ કે અનાદરભાવ જ દાખવ્યું છે. એનું જ બીજું નામ મિથ્યાત્વનું સેવન છે અને અનંતાનુબંધી કષાનું
રક્ષણ છે.
જીવને અનંત સંસારમાં ભટકાવનાર આ બે જ મહા પાપ છે. તેને પ્રતિકાર ન થાય ત્યાં સુધી કઈ પણ સદ્દગુણનું સેવન, સાનુબંધ-ટકાઉ બનતું નથી. મિથ્યાત્વના આ મહા પાપરૂપી અંધકારમાંથી ઉગારી લેનાર અને સમ્યકત્વ રૂપી સૂર્ય પ્રગટાવનાર કેઈ ભાવના હોય તે તે શિવમસ્તુ પર્વત;” છે. માત્ર આ બે શબ્દોમાં જ શાસ્ત્રકાર મહષિઓએ, એ ભાવના ફરમાવી છે.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેઈ કહે છે કે, વિષચેના કારણે જીવ ભટકે છે. કોઈ કહે છે કે, કષાના કારણે જીવ ભટકે છે. કોઈ કહે છે કે, અશુભ રોગના કારણે તે ભટકે છે. તે બધાયમાં પ્રાણું પૂરનાર દેષ એક જ છે, અને તે છે મિથ્યાત્વનું સેવન.
જીવમાં અજીવ જેવી બુદ્ધિ અને અજીવમાં જીવ જેવી બુદ્ધિ એ મિથ્યાત્વને પાયે છે.
બીજા જ પિતાના જેવાં જ જીવે છે, પિતાની જેમ * સુખ–દુઃખની લાગણી અનુભવનારા છે, તેઓના તરફ દુર્લક્ષ્ય કરવું એ જ મિથ્યાત્વરૂપી અંધત્વ છે, અને તે બધા જી તરફ સમાન લાગણું ધરાવવી તે જ સમ્યકત્વરૂપી સૂર્યને ઉદય છે.
બધાને સુખ મળે, અને બધાંનું દુઃખ ટળે. એ વિચાર આજ પર્યત, જીવે કદી કર્યો નથી. જે કર્યો હેત તે, તેનું ભવભ્રમણું હેત નહિ, કેમકે એ વિચારમાં જ અનંત વિષયાભિલાષ નિવારવાનું સામર્થ્ય છે, અનંતાનુબંધી કપાચને રેકવાનું બળ છે અને અત્યંત પ્રમાદ તેમજ અત્યંત અશુભ યોગને ન પ્રવર્તવા દેવાનું બળ છે..
સુખની ઈચ્છા, માત્ર પિતાને માટે હેવી અને બીજા કેઈ માટે ન હોવી, દુઃખ નિવારણ પણું, માત્ર પિતાનું થાય તે ઈષ્ટ માનવું અને બીજા કોઈનું પણ અંતરથી ના ઈચ્છવું એનું નામ ભાવઅંધાપે છે. મિથ્યાત્વને ઘોર અંધકાર આ જ છે.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ અંધકારને ટાળવાનું સામર્થ્ય, “સર્વ સુખી થાઓ, અને સર્વનાં દુઃખ ટળે.” એ ભાવનામાં રહેલું છે. એ ભાવનાના બળે, પોતાના એકનાં જ સુખની અભિલાષારૂપ વિષયસુખની તીવ્ર આસક્તિ ટળી જાય છે, પ્રમાદનું જેર પણ હટી જાય છે અને અશુભ નું બળ પણ ક્ષીણ થાય છે.
પિ, સર્વના સુખ-દુખને આ રીતે યથાર્થ વિચાર કરે છે, તેનું પરિણામ ઉત્તમ આવે છે અને એ ઉત્તમતા અનુભવ્યા પછી એ વિચાર સહ કેાઈ કરે તે કેવું સારું !” એવી ભાવના સહેજે જાગે છે. તેથી સમ્યગ્દષ્ટિ જીવની બીજી ભાવના એ છે કે, “ઘરતિનિત્તા અવર સૂતા.’ (પ્રાણી માત્ર પરહિતમાં નિરત બને.).
સર્વ સુખી થાઓ અને સર્વતાં દુઃખ ટળે” એવી ભાવનાવાળા સહુ કઈ બને. એવી ભાવના ભાવવા છતાં ભવિતવ્યતાને ચગે કે કાળદોષથી કે સ્વભાવદોષથી કે અશુભ કર્મ (પૂર્વકૃત)ના ઉદયથી જે કઈ તાત્કાલિક આ ભાવનાવાળા ન બની શકે તેમ હોય, તેઓના તે તે દેષ ટળે છે: પ્રથાતુ નારા અને તેઓ પણ આ ભાવનાવાળા બને. એવી ત્રીજી ભાવના સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ ભાવે છે. અને એ ત્રણેય ભાવનાના એક સામટા બળથી, ચેથી સર્વત્ર ગુણીમઘતુલ:” એ ભાવના આપોઆપ પ્રગટે છે. - સર્વ દેશ અને સર્વકાળમાં “સર્વ જી સુખી થાઓ' આ મુખ્ય ભાવના છે. એ ભાવના વડે આજ પર્યત, જે
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૭
જીવેને દુઃખી કર્યા છે, જે જીવેના સુખમાં વિદનો નાખ્યાં છે. જે જીને કષ્ટ આપ્યા છે, ઇધભાવ, અસૂયાભાવ, કેાધભાવ અને દ્રોહભાવ વડે જેમને દુભાવ્યા છે, તે સર્વનું માનસિક પ્રાયશ્ચિત આ ભાવનાથી થાય છે.
પાપ આચરીને મલિન બનેલું મન, આ ભાવનાઓથી નિર્મળ બને છે. મન, વચન અને કાયાના ત્રણેય દેશે સેવ્યા છતાં ત્રણેમાં પ્રધાનતા મનની જ રહી છે. તેથી તેની શુદ્ધિ માટે, પ્રથમ મન વડે જ સર્વનું સુખ ઈચ્છવાનું અને શકય સંગમાં વચન અને કાયા વડે પણ જીના સુખ માટે અને દુઃખ નિવારણ માટે પ્રયત્ન કરવાને. એ પ્રયત્ન કરવાનું બળ પેદા કરવા માટે પણ સૌથી પ્રથમ અને અનિવાર્ય વસ્તુ, “વિમતુ સર્વજ્ઞાન પર એ છે. સર્વત્ર મવતુ દા એ ભાવનાને ભાવવાની છે.
આ રીતે મલિન મનને નિર્મળ બનાવીને, એ ભાવનાની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચેલાં શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ ભગવંતેનું ત્રિકાળ વિશુદ્ધભાવથી સ્મરણ કરવામાં આવે, તે તે સ્મરણમાં બાકીના કષાય, પ્રમાદ, અશુભ યોગ અને તુચ્છ વિષયે પ્રત્યેની આસક્તિનું નિવારણ કરવાનું જે અચિંત્ય સામર્થ્ય છુપાયેલું છે એની પ્રતીતિ થાય.
ત્રણે કાળ (સવાર બપોર અને સાંજ) ત્રણ ત્રણ વખત શિવમસ્તુ સર્વત્તઃ ” એ ભાવનાપૂર્વક બાર બાર વાર શ્રી નવકાર ગણવાથી, ગણનાર વ્યક્તિની, સમૂહની, સંઘના સ્થાપક શ્રી જિનેશ્વર દેવના તીર્થની, એમની આજ્ઞાની અને
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૮
પ્રવચનની કેટલી મોટી ઉન્નતિ અને પ્રભાવની વૃદ્ધિ થાય! પરંપરાએ કેટલાંચે આત્માઓ બાધિ–બીજની પ્રાપ્તિ કરી સદગતિની પરંપરાએ મુક્તિસુખના અધિકારી બને.એ હકીક્ત સહેલાઈથી સમજી શકાય એવી છે.
તાત્પર્ય એ છે કે મિથ્યાત્વ, પ્રમાદ, કષાય અને રોગ સાથેના ગાઢ માનસિક સંબંધમાં રહીને જીવ, જગતના સર્વ જતું અહિત કરતો આવ્યો છે. અશુભ ચિંતવત રહ્યો છે અને પોતાના સુખની ઘેલછામાં બીજાના સુખની ઉપેક્ષા કરતે રહ્યો છે. પાપ, અશાંતિ અને પરાધીનતાવર્ધક આ પ્રક્રિયાની પ્રબળ પકડમાંથી છૂટવા માટે આપણે, ચિત્તને સર્વથા કલ્યાણની ભાવના વડે વારંવાર વાસિત કરવું જ જોઈએ અને આ ભાવનાની પરાકાષ્ઠાએ પહેલા શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ ભગવંતેનું હંમેશાં ભાવપૂર્વક સમરણ કરવું જ જોઈએ.
આ ભગવંતે, નિત્ય સ્મરણીય એટલા માટે છે કે, આપણે આપણું અસલ આત્મસ્વરૂપને સતત સ્મરણમાં રાખીને ત્રણ જગતના બધા આત્માઓને જોવા, જાણવા અને ચાહવા રૂપ ધર્મથી ભ્રષ્ટ થતા આપણે બચી જઈએ.
- જિનેશ્વરદેવના દર્શનથી દશનશુદ્ધિ થાય અને કોંધ ઘટે. સદગુરુના સમાગમથી જ્ઞાન થાય અને માન ઘટે. પ્રતિક્રમણથી ચારિત્રશુદ્ધિ થાય અને માયા ઘટે. તેમજ પચ્ચખાણથી તપની વૃદ્ધિ થાય અને લોભ ઘટે.
-
-
-
- - -
-
-
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦)
I
VES
-
(3) “બારના અંકનું મહત્વ
અંતરિક્ષમાં બાર રાશિઓ છે. લગ્ન-કુંડળીમાં બાર સ્થાનો છે અને તેના જેવા જ ગુહ્ય સ્થાને, મનુષ્યના શરીરમાં પણ બાર છે.
દરેક ગણધર ભગવંત ત્રિપદી સાંભળતાંની સાથે જ દ્વાદશાંગીની રચના અંતર્મુહૂર્તમાં કરે છે. તે પણ એક સાંકેતિક ભાષાનો પ્રયોગ લાગે છે, વસ્તુમાત્રને ઉત્પાદાદિ ત્રિસ્વભાવ, અંતઃકરણમાં સ્પર્શતાંની સાથે જ, પિતાનામાં રહેલી ભારે પ્રકારની શક્તિઓ જાગ્રત થઈ જાય છે અને એ ગણધર ભગવતેને જ દ્વાદશાંગીની રચના કરવાનું ઉચિત કર્તવ્ય લાગે છે. બાર શક્તિઓમાં શ્રદ્ધા (Faith), alla (Knowledge) 24a Gui (Doing ) 241 ત્રણ શક્તિઓ મુખ્ય છે. અને તેનાં સ્થાન માનવદેહમાં મિશઃ સહસ્ત્રાર અથવા આજ્ઞાચક, અનાહતચક અને મણિપુરચક મુખ્ય છે.
જે કઈ શક્તિ પિતાનામાં નિર્બળ કે મંદ લાગે, તેને પ્રબળ વીર્યવંતી કરવા માટે, શરીરનાં તે તે સ્થાનમાં ઉપગ મૂકી મંત્રાક્ષનો જાપ ધ્યાન કે ભાવનાદિ થાય, તે તે શક્તિઓ પ્રબળ બને.
સમવસરણમાં બાર પર્ષદા, બાર દરવાજા, અશોકવૃક્ષ બાર ગણું ઊંચું, કાળચક્રના બાર આરા, દિવસ-રાત્રિનાં બાર કલાક, બાર પ્રકારના તપ, બાર માસનું વર્ષ, રામને
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાર વર્ષને વનવાસ, બાર ગાઉએ બોલી બદલાય' એવી જુની કહેવત વગેરે વસ્તુઓને વિચાર બારના આંકના મહત્વને સ્પષ્ટ કરે છે * ભિક્ષની પડિમાની સંખ્યા ૧૨, શ્રાવકનાં વ્રતની સંખ્યા ૧૨, શ્રી અરિહંતનાં ગુણોની સંખ્યા ૧૨, નિર્ભર અને તપનાં પ્રકારે પણ ૧૨. .
જીવમાત્રમાં, બાર પ્રકારની શક્તિઓ પ્રચ્છન્નપણે રહેલી છે. તેને પ્રકટાવવા, વિકસાવવા અને પૂર્ણતાએ પહોચાડવા માટે ૧૨ વતે, ૧૨ પડિમાઓ અને ૧૨ પ્રકારના તપનું યથાશક્તિ પાલન કરવું જરૂરી છે.
બાર” સંખ્યાનો, સાતકાશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ વિચાર કરવાથી (બા એટલે માતા અને ૨ એટલે પિતા) “ર” એટલે રક્ષક. એક અક્ષર માતાના વાત્સલ્યાદિ કામળ ભાવને અને બીજે, પિતાના આજ્ઞાકારકાવાદિ ઉગ્ર ભાવેને વ્યક્ત કરે છે. એટલે આ “બાર” શpદમાં માતાપિતાનાં ભાવો, સૂર્ય–ચંદ્રનાં ભાવે તથા મન અને આત્માના ભાવ પ્રકાશિત થાય છે.
ચંદ્ર સાથે “મા” અક્ષર બેલાય છેજેમકે, “ચંદ્રમાં’ અને ૮૨ એ અનિબીજ છે એટલે તેમાં સૂર્ય કે પિતાનો ભાવે પ્રકાશિત થાય છે,
જેમ “નમો પદમાં રહેલા બે અક્ષરે અનેક દૃષ્ટિએ મહત્વ ધરાવે છે, તેમ “બાર” ના અંકમાં રહેલા બાર
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને “ર” એ બન્ને અક્ષરો પણ પિતાનું આગવું મહત્ત્વ ધરાવે છે.
પ્રાકૃત વ્યાકરણમાં જ્ઞાન એ સૂત્રથી બરાર” શબ્દનું પ્રાકૃતરૂપ “બારથી થાય છે. અર્થાત્ “બારને અર્થ કાર, મોક્ષ કે ધર્મપ્રાસાદનું દ્વાર એ પણું અર્થ થઈ શકે છે. આ અર્થ મુજબ જ જાણે વ્રત ઉચ્ચ પહેલાં, દીક્ષાની, ઉપધાનની કે રોગની ક્રિયાની શરૂઆતમાં બાર” નવકાર ચારે દિશાએ ગણવાને વિધિ કરવામાં આવે છે. અંથી બાર નવકાર ગણુને જ ધર્મપ્રાસાદમાં પ્રવેશ મળે છે. સમવસરણમાં પણ બાર જ દરવાજા હોય છે.
નારીશરીરનાં “બાર' દ્વારે કહેવાય છે. - પુરૂષદેહમાં પણ “નવયા બાર કવ્યો છે.
નાનું બાળક પ્રથમ જે શબ્દ બોલે છે તે બા” “મા” પા” ઈત્યાદિ એષ્ઠિય વ્યંજન હોય છે. કારની જેમ આં વણે સરળતાથી બોલાય છે. • •
ધરે વ્યંજન અગ્નિ ઉત્પાદક છે. બા અને - ૨ એ બને વણે મળીને જળ અને અગ્નિ, શીતળતા-અને ઉષ્ણુતા, માં અને બાપની જેમ, તુષ્ટિ-પુષ્ટિ. અનિત્યસ્વાદિ ભાવનાઓ પણ બાર પ્રકારની શકિતને પિષક છે. આમ, બાર અંક, પિતાની એક વિશિષ્ટતા ઘટાવે છે.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧)
ભાવયા
સાધુ-સંતે અજ્ઞાનીને જ્ઞાન, અશ્રદ્ધાળુને શ્રદ્ધા ને આચારહીનને આચાર આપવા ઈચ્છે છે, તેથી તે ભાવદયા છે.
પ્રભુ શ્રી તીર્થંકર પરમાત્મા, શું આપવા ઈચ્છે છે? તે કે, તેઓશ્રી મિથ્યાષ્ટિને-સમ્યગ્દર્શન, મિથ્યાજ્ઞાનીનેસમ્યજ્ઞાન, અને મિથ્યાચારિત્રીને-સમ્યકુચારિત્ર અર્પે છે. આ ત્રણ સાધન વડે, સંસારમાં પરિભ્રમણશીલ જીવનેમેક્ષનાં અવ્યાબાધ સુખ આપવા ઈચછે છે. આનું નામ ઉત્કૃષ્ટ ભાવદયા’ છે.
ભાવદયામાં પણું તારતમ્યતા હોય છે.
૧. શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માને ભાવ, સર્વને અને પ્રત્યેકને આત્મધન પ્રાપ્ત કરાવવાનું હોવાથી અને તેમના જેવા ઉત્કૃષ્ટ ભાવ બીજા કેઈમાં ન જાગતે હોવાથી તેમનું આત્મદ્રવ્ય સર્વોત્કૃષ્ટ છે.
૨. જેઓનું આત્મદ્રવ્ય સત્કૃષ્ટ હોય, તેઓને ઓળખાવનારું નામ પણું, અચિંત્ય માહાઓવાળું હોય જ.
૩. જેમનું નામ અચિંત્ય માહાસ્યવાળું હોય, તેમનું રૂપ તેથી પણ વધારે મહિમાવાળું માનવું જોઈએ કારણ કે, એક રૂપમાં અનેક નામને સંગ્રહ છે.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪. સમાન ભાવ અને સમાન દ્રવ્યને ધારણું કરનાર વ્યક્તિઓમાં ભેદ પાડવાની શકિત દેશકાળમાં નથી, તેથી તેઓનું એક સ્વરૂપ “
વિશ્રાદનવરજીભાતજિમાત્રફૂર્તિા” કહેવાય છે.
૫. દેશકાળને ભેદ કથંચિત્ બુદ્ધિ પ્રકલ્પિત છે. સાધનામાં એ ભેદ, પ્રજનભૂત નથી; તેથી તેને બાદ કરીને અવશેષ રહેનાર ભાવ અને દ્રવ્યને મુખ્ય કરાય છે. તે સ, તીર્થકર ભગવતેમાં સ્વરૂપથી સમાન હોવાને કારણે, એકની પૂજામાં સર્વની પૂજા અને એકની હિલનામાં સર્વની હિલના નિયમ સચવાય છે.
૬. શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માના આત્મદ્રવ્યની પૂજા, પિતાના આત્મસ્વરૂપની પૂજા સ્વરૂપ છે. એમનું ધ્યાન એ પિતાના આત્માનું જ ધ્યાન છે અને તેથી કંઈક વિશેષ છે કેમકે તેમાં પિતાથી અધિકનું પણ ધ્યાન થાય છે.
૭. શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માના ભાવનું બહુમાન એ પિતાના ભાવને ઊંચે લાવવાનું સાધન છે, ભાવથી ભાવ વધે છે. સજાતીયને સજાતીય મળવાથી બંનેની શકિત વધે છે. સજાતીયને વિજાતીય મળવાથી બંનેની શકિત ઘટે છે. શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માના ધ્યાનથી સજાતીયતાના કારણે, આત્મા સબળ બને છે.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨) સ્નેહપરિણામ
- -
$ine,
હુખને દમવું, સુખને શમવું અને અપરાધને ખસવું એ સ્નેહનું કાર્ય છે. સનેહનું પરિણામ અપરાધને ગળી જાય છે, એને સહી લે છે, અને સુખને તજી શકે છે.
માતાના સ્નેહમાં રહેલું વાત્સલ્ય, પુત્રનાં સુખે સુખી, દુખે દુઃખી અને અપરાધ પ્રત્યે સહાનુભૂતિ દાખવી શકે છે. પુત્રનાં દુઃખને પિતાનું દુઃખ અને પુત્રના દેષને પિતાને દેષ માની શકે છે.
સમ્યગષ્ટિ જીવ પણું, બીજાનાં દુખ ઉપર દયાવાન, સુખ ઉપર પ્રદવાન અને પાપ ઉપર ક્ષમાવાન રહી શકે છે.
ધર્મ પૂર્ણ પ્રેમમય હોવાથી એક સાથે માતાની, પિતાની, મિત્રની, બંધુની, સ્વામીની અને ગુરુની ઉપમાને પામી શકે છે.
ધર્મ એ માત્ર જ્ઞાન કે યિાનું નામ નથી, પણ તેની પાછળ રહેલા સ્નેહનું નામ છે. જ્ઞાન અને ક્રિયા તે એ સ્નેહને પેદા કરવાનું અને અભિવ્યકત કરવાનું માત્ર સાધન છે.
જે જ્ઞાન, સ્નેહ પરિણામને સર્વ પ્રત્યે પેદા કરી આપી શકે, અને જે ક્રિયા સર્વ પ્રત્યે સદ્વર્તન રખાવી શકે, તે
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાન સમ્યજ્ઞાન છે, અને તે ક્રિયા સક્રિય છે.
આ જગતમાં સૌથી મૂલ્યવાન વસ્તુ સનેહપરિણામ છે. જ્ઞાન અને ક્રિયાનું મૂલ્ય પણ એક સ્નેહપરિણામનાં કારણ અને કાર્ય તરીકે વખણાય છે.
જે જ્ઞાન, સનેહપરિણામને ન વિકસાવી શકે તે જ્ઞાન અજ્ઞાન છે અને જે વૈર પરિણામ વિકસાવે તે અસત્ જ્ઞાન છે. - જે કિયા નેહપરિણામને અભિવ્યક્ત ન કરે, તે ક્રિયા અસત ક્રિયા છે.
સ્નેહપરિણામ એ જ ધર્મનું મૂળ છે અને એ જ સમ્યગ્દશન છે. અનાદિ ભવચક્રમાં તેની પ્રાપ્તિ ન થવાથી જ, જીવ ભવભ્રમણ કરે છે. મેગ્યાદિનું સંવેદન અને ગુરુ-લાઘવ-વિજ્ઞાન જાગ્યા પછી જ તેનું જ્ઞાન, સમ્યગજ્ઞાનની ઉપમાને પામે છે અને તેની ક્રિયા સમક્રિયાની પ્રસિદ્ધિ મેળવે છે.
• નેહપરિણામને વિસાવનારું જ્ઞાન ભણવું જોઈએ અને સ્નેહપરિણામને પુષ્ટ બનાવનારી યિા કરવી જોઈએ; તે જ “જ્ઞાનક્રિયાભ્યાં મોક્ષઃ”. એ સૂત્ર સાર્થક બને.
અતિ વિકટ ભવાટવીમાં સમ્યગજ્ઞાનને જીવની આંખ કહી છે અને સમ્યફક્રિયાને જીવના પગ કહ્યા છે, તે આ નેહપરિણામના સંદર્ભમાં જ છે.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩) પ્રેમની અભિલાષા
પ્રેમ આપણુને સમગ્ર સાથે જોડે છે. પ્રેમના અભાવમાં આપણે અસ્તિત્વથી અલગ અને અટુલા થઈ જઈએ છીએ, પ્રેમ વિના ખરે જ દરેક જણ એકાકી છે.
પ્રેમ જ જીવન છે, પ્રેમ સિવાય કોઈ જીવન નથી, ભાષામાં સૌથી મૂલ્યવાન શબ્દ કયા? પ્રેમ’ પ્રેમ એ જ પરમાત્મા છે. પ્રેમ એ જ આત્મા છે.
"
શરીર અને મનની પેલી પારના પ્રદેશમાંથી જે આવે છે, તે કિરણ પ્રેમનું છે. પ્રેમ એક અપાર્થિવ ઘટના છે. સત્યમાં જે નિકટતા નથી તે પ્રેમમાં છે. સત્ય એ જાણવાની વાત છે. પ્રેમ એ બનવાની વાત છે.
.
અસ્તિત્વ એક અને અવ્યય છે. સના સ્વીકાર અને સહકારમાં પ્રેમ ફલિત થાય છે. એક વ્યક્તિ સાથે સધ, પ્રેમના માધ્યમ દ્વારા બધાય છે; મતલબ કે હું' ને છેડી દેવા તે પ્રેમ” કહેવાય છે.
જ્યારે સહે કાઇની પ્રત્યે પેાતાના ‘હું” ને જે છેડી દે છે, તે ખુદ પેાતે જ પ્રેમ' બની જાય છે. એવા પ્રેમ એ જ ભક્તિ છે.
પ્રેમમાં ‘સ્વ’ અને પર’ૐ અતિક્રમણુ છે, જ્યાં ‘સ્વ’ કે ઃ પર' નથી ત્યાં જ સત્ય છે. સત્ય માટે જેમને
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃષા છે, તેમણે પ્રેમ સાધવે પડશે. એ ક્ષણ સુધી, એ સાધના ચાલુ રાખવી પડશે કે જ્યાં પ્રેમી અને પ્રિય મટી જાય અને કેવળ પ્રેમ જ શેષ રહે
અહિંસા શું છે? આત્માને જાણી લે તે અહિંસા છે. હું, મને–પિતાને જાણવામાં સમર્થ બની જાઉં, તો સાથેસાથે સહની અંદર જેનો વાસ છે તેને પણ જાણું લઈ શકીશ. આ ભાવનામાંથી પ્રેમ પ્રકટે છે અને પ્રેમ માટે કોઈને પણ દુઃખ દેવાનું અસંભવિત છે. કેઈને પણ દુઃખ દેવાની આ અસંભાવના એ અહિંસા છે.
આત્મ-અજ્ઞાનનું કેન્દ્રવતી લક્ષણું “અહં” છે. આત્મજ્ઞાનનું કેન્દ્રીય લક્ષણ પ્રેમ છે.
જ્યાં “અહં' શુન્ય થાય છે ત્યાં “પ્રેમ” પૂર્ણ બને છે. અહં” સંકીર્ણ છે, પ્રેમ વિરાટ છે. “અહં” અણુસ્થિત છે, પ્રેમ બ્રહ્મ છે.
અહં” નું કેન્દ્ર વ્યક્તિ છે પ્રેમનું કેન્દ્ર સમષ્ટિ છે. “અહં” પિતાને માટે જીવે છે, પ્રેમ” સહુને માટે જીવે છે. “અહં' શેષણ છે, “પ્રેમ” સેવા છે અને પ્રેમમાંથી સહજ રીતે પ્રવાહિત થતી સેવા એ જ અહિંસા છે.
પ્રજ્ઞાનું સાધન સમાધિ છે, મતલબ કે સમાધિ સાધન છે, પ્રજ્ઞા સાધ્ય છે. પ્રેમ એ સિદ્ધિનું પરિણામ છે.
પ્રેમ કેવી રીતે મેળવો? પ્રેમ સીધે મેળવી શકાતે નથી. એ તે પરિણામ છે. પ્રજ્ઞાને મેળવો તે એના
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશ્રમના વળતર તરીકે પ્રેમ મળી જાય છે.
પ્રજ્ઞા હેય, અને પ્રેમ ન હોય, એ સંભવિત નથી. જ્ઞાન હોય, ને અહિંસા ન હોય, એ શી રીતે બની શકે?
આથી જ અહિંસાને સાચા જ્ઞાનની કસોટી માનવામાં આવી છે, તે પરમ ધર્મ છે. પરમ પ્રેમ છે. કારણ કે, તે આત્યંતિક કરી છે. એની કસોટીમાં જે ખરો ઉતરે, તે જ ધર્મ ખેરે સાબિત થાય છે.
પ્રજ્ઞા કેવી રીતે પ્રાપ્ત થાય? આપણામાં જે જ્ઞાનશક્તિ છે, તે વિષયમુક્ત બની જાય, તે તે પ્રજ્ઞા બની જાય. વિષયના અભાવમાં જ્ઞાન પિતાને જ જાણે છે.
પિતાની દ્વારા પિતાનું જ્ઞાન એ જ પ્રજ્ઞા છે. એ જ્ઞાનમાં કઈ જ્ઞાતા નથી, કોઈ ય નથી. માત્ર જ્ઞાનની શુદ્ધ શક્તિ જ હોય છે. એનું સ્વયં વડે સ્વયંનું પ્રકાશિત થવું તે પ્રજ્ઞા છે.
જ્ઞાનનું આ સ્વયં પરથી પાછા ફરવું, તે માનવચેતનાની સૌથી મોટી ક્રાંતિ છે. આ કાંતિથી જ મનુષ્ય સ્વયં સાથે સંબંધિત થાય છે અને જીવનનું પ્રજન તથા જીવનની અર્થપૂર્ણતા તેની સમક્ષ ઉદ્દઘાટિત થાય છે.
આવી કાતિ સમાધિમાંથી ઉપલબ્ધ થાય છે. પ્રજ્ઞાનું સાધન સમાધિ છે. પ્રજ્ઞા સાધ્ય છે, પ્રેમ એ સિદ્ધિનું પરિણામ છે; પ્રેમ એ પરિવાર પણ છે. પરિવાર એ પ્રેમનું પહેલું પગથિયું છે. એ યાદ રહે કે, પ્રથમના અભાવમાં અંતિમને કોઈ આધાર નથી.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રેમ વડે પરિવાર બને છે. પ્રેમના વિકાસથી પરિવાર મોટે થતો જાય છે. પછી એ પરિવારની બહાર કોઈ રહેતું નથી ત્યારે તે પ્રભુ બની જાય છે. “વસુધૈવ કુટુંબકમ.'
પ્રેમના અભાવમાં, મનુષ્ય નિજતામાં પૂરાઈ જાય છે. “પર” સાથે તેને કેઈ સેત” રહેતું નથી. એ ક્રમિક મૃત્યુ છે. જીવન તે પારસ્પરિકતા છે. જીવન સંબંધમાં છે.
મgષ્યમાં સર્વના પ્રતિ પ્રેમને જન્મ ત્યારે થાય છે, કે જ્યારે પિતાની અંદર આનંદને જન્મ થાય છે. મૂળ પ્રશ્ન આનંદાનુભૂતિને છે. અંતરમાં આનંદ હોય તે આત્માનુભૂતિથી પ્રેમ ઉપજે છે.
જે પિતાના આત્યંતિક અસ્તિત્વથી અપરિચિત છે, તે કદી પણ આનંદને પ્રાપ્ત કરી શક્તો નથી. “સ્વરૂપમાં પ્રતિષ્ઠા તે જ આનંદ છે. એ કારણે પિતાની જાતને જાણવી એ નૈતિક અને શુભ થવાને માર્ગ છે.
પિતાને જાણતાં જ, આનંદનું સંગીત ગુંજવા માંડે છે, પછી જેના દર્શન પતાની અંદર થાય છે, તેનાં જ દર્શન સમસ્તમાં થવા લાગે છે.
પિતાને જ સર્વમાં પામીને, પ્રેમનો જન્મ થાય છે. પ્રેમથી માટી કેઈ પવિત્રતા નથી, અને પ્રાપ્તિ નથી. જે એને મેળવી લે છે, એ જીવનને મેળવી લે છે.
પ્રેમ એ રાંગ નથી. રાગ એ પ્રેમને અભાવ છે. તે ધૃણાથી વિપરીત વસ્તુ છે. રાગ અને ધૃણાની જેડી છે રાગ કેઈપણ સમયે ધૃણામાં પરિવર્તિત થઈ શકે છે, પ્રેમ નહિ!
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
Co
પ્રેમ એ ઘણું અને રાગથી જુદી વસ્તુ છે, તે ઉપેક્ષા પણ નથી. ઉપેક્ષા માત્ર અભાવ છે. પ્રેમ એક અત્યંત અભિનવ શક્તિને સદૂભાવ છે. તે શક્તિ પિતાનામાંથી સહુના પ્રત્યે વહે છે, બધાથી આકર્ષિત થઈને નહિ પણ પોતાનામાંથી રકૃરિત થઈને વહે છે.
પ્રેમ સંબંધમાં સીમિત હોય તો તે રાગ છે. તે અસંબંધ હોય તે અહિંસા છે. અસંબંધ, અસંગ, સ્વયં– સ્કૃરિત આ બધા એક જ અર્થ છે.
પાડે તે પ્રેમ નહિ, પણ રાગ તારે તે પ્રેમ! પ્રેમમાં પડવાનું હોય જ નહિ, ચઢવાનું હોય છે. આત્મા આત્માને ઓળખે, આવકારે અને અપનાવીને આલિગે એ પ્રેમની પ્રક્રિયા છે. પ્રેમને પરિઘ લેકવ્યાપી છે જ્યાં સુધી કઈ એક પણ જીવ તરફને છેષ હૈયામાં હોય ત્યાં સુધી પ્રેમ” પૂરે પાંગર્યો ન કહેવાય. કારણ કે પ્રેમમાં શ્રેષને સ્થાન નથી હોતું, માટે જ પ્રભુપ્રેમ સર્વ શ્રેષ્ઠ ગણાય છે. તે જ સાધ્ય છે, તે જ તારક છે.
વીતરાગ પરમાત્મા વિશ્વવાત્સલ્ય સૂક્ત છે. એમની ભક્તિ દ્વારા આપણે પણ સાચા પ્રેમના પાત્ર બની શકીશું.
દાન સેનાનના સ્થાને છે. શીલત૫ કપડાના રસ્થાને છે અને ભાવ એ અલંકારના સ્થાને છે. દાનરૂપ સ્નાનથી પરિચહની મમતાને મેલ દૂર કરવાનું છે. આ મેલ દૂર થાય પછી શીલ-તપના કપડા અને ભાવના અલંકા ભી શકે.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪) Re “શિવ’ શુભ સંકલ્પ
તમારે આનંદ તમારા પિતાની ઉપર નિર્ભર છે. અન્ય કશા પર નહિ.
આત્મ-મંથન અને આત્મ-સંશોધનથી માણસને સમજાય છે કે, પોતે કેણ છે, કે છે તેમજ પિતાની ખામીઓ ને ખુબીઓને જોઈ-જાણી શકે છે.
જીવ પોતે જ બ્રહ્ના છે પણ એમ તે માનતો નથી. તેથી જ તે ક્ષુલ્લક બની રહે છે. કર્મબદ્ધ જીવ પિતે શુદ્ધ છે છતાં પિતે પિતાને તે માનતો નથી, તેથી જ તે અભિમાનમાં રહે છે.
મનની બાંધી લીધેલી કલ્પના કે સંક૯પ, કેટલાં બળવાન અને સામર્થ્યશાળી હોય છે, તે આ પરથી સહેજે સમજાય છે. તેથી જ મહાપુરુષે મનને શિવસંકલ્પવાળું કરવા કહે છે. (તમે જ: શિવપમ7) ઉપનિષદુ. શિવસંકલ્પ એટલે કલ્યાણને સંક૯૫.
જાગ્રતપણે, દઢતાપૂર્વક, મનને વારંવાર આ સંસ્કારોથી વાસિત કરવાથી તે તેવું બનવા માંડે છે. મતલબ કે, સારા સંસ્કારનું બળ વધતાં માઠાં સંસ્કારે હટી જાય છે, અને મન શિવસંકલ્પને માનતું થાય છે. આમ કરતાં કરતાં પ્રગતિ સધાય છે. અંતઃકરણ શુદ્ધ થતાં, શક્તિ અને સૂક્ષમતા પ્રાપ્ત થાય છે.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવ-મન “નરમાંથી નારાયણ બનવા માટે હોય છે. સાચું સુખ માનવના હૃદયમાં જે ઈશ્વરીય તત્વરૂપ ઈશ્વર બેઠે છે તેની સાથેના મિલનથી જ અનુભવી શકાય છે. -
અનેક જન્મોના ઉલટા સંસ્કાર અને ખાટાં મૂલ્યાંકનને લીધે માણસ પોતાની દૃષ્ટિ પરમાત્મા તરફ ન રાખતાં જગત તરફ જ રાખે છે. વિષ પ્રત્યે મનનું આકર્ષણ મેળું પડતાં એક દિવસ એ પણ આવે છે કે, જ્યારે જીવ આત્મા વડે જ આત્મામાં સંતુષ્ટ રહી શકે તે વખતે તેને ખાત્રી થાય છે કે, તે પિતે જ બ્રહ્મ છે. કાચ અને હીરાની ઓળખાણ પડયા પછી કાચને કેણ વળગી રહે?
- સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપ પરમાત્મ ચૈતન્યને આનંદમય અને પૂર્ણતાભર્યો સંકલપ સધાતાં, બીજી ચીજો તુચ્છ લાગે છે. ત્રણ લેકનું રાજ્ય પણુ લુખ્ખું જણાય છે. અતીન્દ્રિય તત્ત્વને આનંદ માત્ર આત્મામાંથી જ આત્માને મળ્યા પછી ઈન્દ્રિય નકામી નીવડે છે.
પ્રયતન ફળદાયી છે, એવી ખાત્રી તે શ્રદ્ધા છે, કૃપા ફલદાચી છે, એવી ખાત્રી તે ભક્તિ છે. પા એ ભગવાનના સામર્થ્યને સૂચક શબ્દ છે, પ્રયત્ન એ ભક્તની શ્રદ્ધાને સૂચક શબ્દ છે, ભકિતના પ્રમાણમાં જ શ્રદા ફરે છે અને શ્રદ્ધાના પ્રમાણમાં જ ભકિત ફળે છે.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫) પરાપકારની
પ્રધાનતા
પરોપકાર માટે જ આ માનવશરીર મળેલુ છે. શક્તિ-સજાગ હાવા છતાં પરાપકાર વિનાનું જીવન જીવનારા મહાપાપી છે. પરાપકારના ર'ગથી રંગવામાં માનવજીવનની સફળતા છે, અન્ય પ્રાણીએ અનિચ્છાએ પરોપકાર કરે છે. કોઈપણ સ્થિતિ કે સંચાગમાં પરોપકાર કરવા એ જ પ્રધાન કાય છે.
દરેક જીવ, પારકાના ઉપકારમાં ફાળેા આપવા ખંધાયેલા છે જો ન આપે તેા, તે વિશ્વવિધાનના અપરાધી કરે છે. એ વિધાન બતાવનારના દ્રોહ કરે છે, એના કુટું વિપાક એને ભાગવવા પડે છે. તેનાથી ખચવા માટે ૮ પર પકારના પ્રબળ નિયમને આધીન રહેવુ' જોઇએ.
પરીપકારની રીત પશુ કરતાં માનવની, અને માનવ કરતાં મુનિએની તથા ગૃહસ્થ કરતાં ચેાગીએની જુદી જુદી હાય છે, તેના ક્રમના પણ ભંગ ન થવા જોઇએ. અન્યથા પોતે ઉપકરણ બનવાને બદલે અધિકરણ અને છે, નાના બાળકને ઉપકાર કરવા માટે, ધાવણુના સ્થાને અન્ન આપીએ તેા ઉપકાર ન થાય, તેમ ગૃહસ્થનું કાર્યં સાધુ કરે અને સાધુનું કાર્ય ગૃહસ્થ કરે તેા અનથ થાય.
ધનવાન ધનથી, ખળવાન મળથી, અને મેધાવી મનથી પરીપકાર કરી શકે છે. બધાંની પાસે એક જ પ્રકારના સાધન હાવા અસંભવિત છે.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
પાંચમા ગુણસ્થાનક સુધી પરોપકારમાં વસ્તુની પ્રધાનતા છે. છઠ્ઠા ગુણસ્થાનકથી અધ્યવસાય અને ભાવની પ્રધાનર્ત છે.
સાધુએ પિતાના જીવનથી પ્રજાને સમાગે ચઢાવી સદાચારી બનાવી શકે છે. સાધુ-પુરુષને દેહ પર પકારને પિંડ, અને અહિંસાને અવતાર મનાય છે.
સિદ્ધાવસ્થામાં સિદ્ધાત્મા, સ્વભાવસિદ્ધ સદકારક છે. પરે પકારની પ્રક્રિયામાંથી અલગ રહેનાર તે માનવ પણ નથી, મુનિ પણ નથી, અને મહેશ્વર પણ નથી. , સિદ્ધાવસ્થાને પરોપકાર-સૂર્ય અને ચંદ્રના ઉપકારની જેમ સહજ છે. .
T I Tળ: પ્રકાશ રામજોઈનrશમિઃ. त्यागाज्जगति पूज्यन्ते नूनं वारिद-पादपा || "ભાવાર્થ :- ત્યાગ નામને એક ગુણ પ્રશંસનીય છે. આ ગુણ ગળી જાય પછી બીજા ગુણે હોય તે ય શું ? ન હોય તે ય શું?” ત્યાગને કારણે તે આ જગતમાં વરસાદ અને વૃક્ષે પૂજાતા હેય છે.
દાનવૃત્તિનું મૂળ ત્યાગવૃત્તિ છે અને ત્યાગવૃત્તિમાં મૂળ કુતરભાવ છે. કૃતજ્ઞભાવનું મૂળ પરોપકાર સ્વભાવ છે.
પોપકારના પાયા પર અખિલ બ્રહ્માંડની રચના છે. સિદ્ધાત્મા નિગદના જીવને અકારણ ઉપકાર કરનારા
જ
તે
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭પ
થાય છે અને શ્રી અરિહંત પરમાત્મા વિશ્વના સકળ જીને ઉદ્ધારનારા થાય છે. આચાર્યાદિ પણ પિતાના આચાર જ્ઞાન અને સાધના દ્વારા વિશ્વજંતુઓને અલૌકિક ઉપકાર કરનારા થાય છે.
સમગ્ર વિશ્વ પરોપકારમાં પ્રવૃત્ત છે એમ જાણનારા નમ્ર બને છે, કૃતજ્ઞ બને છે, ત્યાગ અને દાનને પિતાને પરમ ધર્મ સમજે છે એ ધર્મનું આચરણ નથી થતું ત્યારે મૂંઝવણ અનુભવે છે અને થાય છે ત્યારે પ્રસન્નતાને અનુભવ કરે છે
R
તમે અરિહંતાણું' આ પદમાં એક દૃષ્ટિએ આપણા માટે “અરિહંતાણું” કરતાં ચ“નમેની મહત્તા વધારે છે. અરિહંત કરતાં ય નાની મહત્તા વધુ કેમ? આવા પ્રશ્નના જવાબમાં કહી શકાય કે અરિહંત તો ભૂતકાળમાં અનંતા થઈ ગયા. એ બધાએ આપણું માટે ભાવદયા ભાવી. પણ આપણું હજી ઠેકાણું નથી પહયું, એમાં છે કે મુખ્ય કારણ હય, તે એ એ જ છે કે આપણામાં “નમે” [ વિનયભાવ ] ન આવ્યું. - અને એથી અરિહંતની સાથે આપણે સંબંધ સ્થાપિત ન થયો. આજે મહાવિદેહમાં અનેક અરિહંત સદેહે વિચરે છે ને ભારતમાં સ્થાપના નિક્ષેપે અનેક જિનબિંબો છે. આપણામાં “નમે” આવે પછી જ એ તારકે આપણા માટે ઉપકારી બની શકે. અરિહંતો સંસારસમુદની પેલે પાર છે, આપણે આ પાર છીએ. અને વચ્ચે “નમે એ પૂલ છે. આ પૂલ પાકે જોઈશે. તે જ સામે પાર પહોંચી શકાશે. માટીને પૂલ નહિ ચાલે, પથ્થરને ઇશે.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬) આગમનો અર્ક નમામિ અને પ્રમામિ
: “નમામિ” અને “ખમામિ આ બે શબ્દો શ્રી જિનશાસનનું અકે છે.
જીવનમાં રહેલું શુદ્ધત્વ એનમનીય છે, અને અશુદ્ધત્વ એ ખમનીય છે. જીવત્વ એ આદરણીય છે, અને કર્મને કારણે આવેલું જડત્વ–ક્ષત્તવ્ય છે. જીવરાશિના બે વિભાગ છે. એક ધર્મ પામેલ અને બીજે નહિ પામેલ. ધર્મને પામેલ જીવોની સાથે કરિ શબ્દપ્રાગ સાર્થક છે. ધર્મ નહિ પામેલ જીની સાથે “જ્ઞાનિ' શબ્દ પ્રયોગ સાર્થક છે.
સ્વભાજિ' એટલે પોતાના કરેલા અપરાધોની ક્ષમાપના અને તે જીવેના પિતાના પ્રત્યે થયેલા અપરાધને પણ સહન કરવાની વૃત્તિ.
જીવમાત્ર પ્રત્યે, એક “રારિ' અને બીજે કે ” એ બે શબ્દને વ્યવહાર હો જોઈએ. શાસ્ત્રોક્ત આરાધકભાવ “ જિ” અને “માન' શબ્દમાં રહેલા છે. નમામિ નવ-નિri, મારિ -શિવાળ !
નમામિ' શબ્દ સુકૃતાનુદનાના અર્થમાં છે અને રણમામિ' શબ્દ દુષ્કૃતગહના અર્થમાં છે.
દુકૃતગહ અને સુકૃતાનુદના પૂર્વક ચતુ શરણુ-ગમન એ ભવ્યત્વ–પરિપાકનાં પરમ સાધન છે.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭
ALI
ઉપકારના બદલામાં રાજા અને, અપકારના બદલામાં “મામિ ને પ્રવેગ, સર્વ જી સાથે ઔચિત્યનું પાલન કરાવે છે. ઔચિત્ય ગુણના પાલનથી આત્મ કલ્યાણને માર્ગ સુલભ બને છે. . આત્માનું સ્વરૂપ જોવા માટે શ્રી અરિહંતાદિ ચારનું આલંબન છે. તેમના સ્મરણથી આત્મસ્વરૂપનું સ્મરણ થાય છે અને આત્મ–સ્વરૂપનું સ્મરણ કલ્યાણ નિધાન બને છે.
આત્મ સ્વરૂપ સર્વ ગુણોની ખાણ છે અને સર્વ પ્રકારના શુભ પર્યાયની ઉત્પત્તિનું નિધાન છે. સ્વરૂપ રમણતા એ મોક્ષનું અનન્ય કારણ છે. સ્વરૂપ રમણતાનું સાધન અરિહંતાદિ ચારતું સ્મરણ છે.
ભાવથી થતું શ્રી અરિહંતાદિ ચારનું સ્મરણ, એ જીવવરૂપનું જ સ્મરણ હેવાથી જીવને વિશ્રાંતિનું પરમ સ્થાન છે. કહ્યું છે કે
ગયાપુણાંદાની, પાસ્ટન-શાન સા રે ! हंस विश्राम कमल, श्रीः सदेष्टनमस्कृतिः ॥१॥ * અર્થ – પુણ્યરૂપી શરીરને પેદા કરનાર, પુણ્યરૂપી શરીરનું પાલન કરનાર અને પુણ્યરૂપી શરીરનું શોધન કરનાર તથા જીવરૂપી હંસને વિશ્રાંતિ આપવા માટે કમળના વનની શેભાને ધારણ કરનાર એવી, શ્રી પંચપરમેષ્ઠિની નમસ્કૃતિ સદા જયવંત વર્તે.
અહિં શ્રી પંચપરમેષ્ઠિની નમસ્કૃતિ એ જ ચતુર – શરણુ–ગમન રૂપ છે, એ જ નિશ્ચયથી આત્મસ્વરૂપ રમણતા
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે અને એ જ મોક્ષનું અનંતર કારણ છે.
નમામિ એ પદમાં ત્રણ આવશ્યકે સમાયા છે. | દર્શન-જ્ઞાન અને ચારિત્ર–ગુણને વિકાસ કરનારા સામાયિક,
ચઉવિસë અને ગુરૂવંદનનું આરાધન, એક નમામિ પદમાં સમાઈ જાય છે. “ખમામિ એ પદમાં પ્રતિકમણ, કાયેત્સર્ગ અને પચ્ચકખાણ આવશ્યક સમાઈ જાય છે.
દેશોનું પ્રતિક્રમણ - પ્રતિકમણથી શુદ્ધ ન થયેલા દેની શુદ્ધિ માટે કાસગ અને એ બન્નેથી શુદ્ધ ન થઈ શકે એવા દેશેની શુદ્ધિ માટે પચ્ચકખાણું આવશ્યક છે.
આ ત્રણ આવશ્યકેથી પણ દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્ર ગુણની આરાધના માટેના પાંચે આચારનું સેવન થાય છે. નમામિ માં ઉપકારી ત પ્રત્યે કૃતજ્ઞતા છે. “ખમામિ'માં અપકારમાત્રની ક્ષમાપના છે.
નમામિ અને ૮ખમામિ” જેના જીવનમાં નથી તેને શુભધ્યાનનો અભાવ છે. કૃતજ્ઞતાને સ્થાને કૃતધ્વતા, અને પરોપકારને સ્થાને પરોપકારનું સેવન ચાલે છે. તે અને આર્તધ્યાનનાં જ નહિ કિનનું રૌદ્રધ્યાનના પણું ઉત્પાદક છે; તેથી બન્ને પ્રકારના અશુભધ્યાનને રોકી, બંને પ્રકારના શુભથ્થાનનું સેવન કરાવનાર છ એ પ્રકારના આવશ્યક, અને પાંચ પ્રકારના આચારના સંગ્રહરૂપ નમામિ અને “ખમામિ એ બંને ગુણે ક્ષણે ક્ષણે આરાધ્ય છે.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૭) પ્રભુ આજ્ઞાના બે પ્રકાર
પ્રભુની આજ્ઞા જે બે પદમાં સમાઈ જાય છે, તે બે પદ પૈકી એક છે આશ્રવને છોડવાનું, અને બીજું છે સંવરને આદરવાનું. આવા સર્વ ઇ કહે :
આશ્રવ ત્યાજ્ય છે અને સંવર ઉપાદેય છે. આથી પ્રભુની આજ્ઞા–નિશ્ચલ છે, સુપ્રતિષ્ઠિત છે, જીવલેકને હિતકારિણી છે. પરપીડા એ આશ્રવ છે. પપકાર એ સંવર છે, માટે જ પ્રભુની આજ્ઞા સર્વ જીવલેકને સુખ કરનારી છે.
પરોપકાર એ પરપીડાથી થતા આશ્રવને રોકનાર છે તેથી સંવરરૂપ છે. પરપીડા પરોપકારથી વિપરીત છે માટે આશ્રવ છે.
સર્વ પ્રયત્નથી આશ્રવ છોડવા ચોગ્ય છે, અને સર્વ પ્રયત્નથી સંવર આદરવા ચોગ્ય છે, માટે જ, જેણે આશ્રને તજ્યા છે અને જેઓ સર્વ સંવર સ્વરૂપ બન્યા છે, તેઓનું જ શરણ સ્વીકારવા લાયક છે. તેઓનું જ ધ્યાન ધરવા લાયક છે, તેઓનું જ વંદન પૂજન અર્ચન કરવા લાયક છે અને તેઓની જ આજ્ઞા શિર ઉપર ધરવા લાયક છે.
સમ્યકત્વનું સ્વરૂપ સંસાર હેય છે, કેમકે તે પરપીડા સ્વરૂપ છે. મેક્ષ ઉપાદેય છે કેમકે તે પરોપકાર સ્વરૂપ છે.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસાર પરપીડારૂપ છે માટે પાપરૂપ છે. અને પાપનાં જ ફળ સ્વરૂપ છે. મોક્ષ પાકાર સ્વરૂપ છે માટે પવિત્ર છે અને પવિત્ર એવા ધર્મારાધનના જ પરિણામરૂપ છે.
સંસારમાં “મસ્ય ગલાગલ" ન્યાય ચાલી રહ્યો છે. તેમાંથી છુટવાની બુદ્ધિ, અને મોક્ષ એ જીને સુખના આલંબનરૂપ છે. તેથી તેને મેળવવાની બુદ્ધિ એ સમ્યબુદ્ધિ છે, એ જ સાચી સમજણ છે. એ સમજણથી વિપરીત સમજણ સંસારમાં ભટકાવનારી છે.
પરોપકારના કારણે મક્ષ ઉપાદેય છે અને પરપીડાને કારણે સંસાર હેય છે, એવી બુદ્ધિ થવી તે સમ્યગજ્ઞાન છે, એવી શ્રદ્ધા થવી તે સમ્યગદર્શન છે અને એવું વર્તન થવું તે સમ્યફચારિત્ર છે.
મોક્ષે ગયેલા અને મેક્ષે જવા માટે ઉદ્યત થયેલા જીનું શરણ સ્વીકારવું, તેમના ઉપર જ પ્રીતિ–ભક્તિને વિસ્તારવી, અને તેમની આજ્ઞાના પાલનને જ એક કર્તવ્ય માનવું એ સમ્યકત્વનું સ્વરૂપ છે
શરણુએટલે શું? “શરણુ” શબ્દ, આશ્રય-આધાર–આલંબન–ટેકે વગેરે એક જ અર્થને કહે છે.
શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ ભગવંતેનું શરણ તેમનાં સ્મરણથી, આશ્રયથી, આધારથી, આલંબનથી, ટેકાથી લેવાય છે. શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ ભગવે તેનું શરણ તે ધર્મનું જ શરણું છે.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ એ પરોપકાર સ્વરૂપ, અને પરપીડાના પરિહાર– -- રૂપ છે તેથી ધર્મનું શરણ સ્વીકારનારે તત્વથી પરેપકારનું
જ શરણ સ્વીકાર્યું છે. પરોપકાર એ જ આ જગતમાં તરવાને ઉપાય છે. એનું જ શરણ લેવા લાયક છે, એ જ જીવનમાં આદરવા લાયક છે.
સાચે ઉપકાર મોક્ષમાર્ગને પામ અને પમાડ એ છે. મોક્ષમાર્ગ રત્નત્રય સ્વરૂપ છે. રત્નત્રય-જ્ઞાન-દર્શનચારિત્રરૂપ છે. જ્ઞાન-દર્શનચારિત્ર એ આત્માના મૂળ ગુણ છે.
સર્વ ને સમાન રૂપે જાણવા, જેવા અને એવા વતનથી જ્ઞાનગુણ, દર્શનગુણ અને ચારિત્રગુણની ચરિતાર્થતા થાય છે.
એ ત્રણ ગુણની આરાધના જીવને કેવળજ્ઞાન, કેવળદર્શન અને પૂર્ણ ચારિત્ર તથા અવ્યાબાધ સુખ આપે છે.
સુતિને સાચે ઉપાય : परोपकार : पुण्याय पापाय परपीडनम् । પરને ઉપકાર, પુણ્ય માટે થાય છે. પરને પીડા, પાપ માટે થાય છે.
પુણ્યથી સુખ અને પાપથી દુઃખ મળે છે. તેથી સુખના અથીએ પોપકાર કરવું જોઈએ અને પરપીડાને પરિહરવી જોઈએ.
પરપીડાનો પરિહાર એ જે પાપથી મુક્ત થવાને ઉપાય હોય, તે પુણ્યને ઉપાય તેથી વિરુદ્ધ, પરને ઉપકાર કરવું તે જ હોઈ શકે. ઉપકાર પણ ન કરો, અને પીડા
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ ન કરવી, એવી ત્રીજી અવસ્થા. સ’ભવી શકતી નથી. કાં તે પરને પીડા અને કાં તે પરને ઉપકાર, એ એ જ અવસ્થા હાય ! તે સુખનું મૂળ ધર્મ તે પાપકાર સ્વરૂપ બન્યા. સુકૃત અનુમેદનામાં ધર્મનુ અનુમાદન છે. ધમ એ સુકૃત છે; અને સુકૃત એ પરાપકારનું ખીજું નામ છે. દુષ્કૃતની ગાઁ એ પાપની ગાઁ છે, પર પીડા એ પાપ છે, અને પાપ એ દુઃખનું મૂળ છે, તેથી પરપીડાની ગહૉ, અને પરોપકારનું અનુમેદન કરવા પૂર્વક શ્રી પ ́ચપરમેષ્ઠિ ભગવતાનું શરણ લેવું. તેમના સ્મરણમાં ધ્યાનલીન થવુ તે જ મુક્તિના ઉપાય છે.
પહેલા દ્રવ્યપૂજા કરવાનું વિધાન કેમ ક્યુ'! એનું કારણ એ છે કે, ગૃહસ્થ મમતાવાળા છે. મમતા મૂક્યા સિવાય સમતા આવે નહિ, સમતા મૂકવાનું સાધન દ્રવ્યપૂજા છે. મમતા મૂકવા માટે દ્વવ્યસ્તવનું વિધાન છે. મમતા એક જાતના મળ છે. પ્રભુપૂજન એરડિયાના સ્થાને છે અને સામાયિક રસાયણ છે. આમાં પહેલું લેવુ જોઇએ. એરડિયું જ ને ! ધ્યેય રસાયણનું હવા છતાં, મળ કાઢયા વિના એ લેવામાં આવે તા કુટી નિકળ્યા વિના ન રહે. એમ અહીં પણ સામાયિકરૂપ
રસાયણનું ધ્યેય હોવા છતાં, પહેલા દ્રબ્યસ્તવરૂપ એરડિયાથી શુદ્ધિ કરવી જરૂરી છે.
も
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮) ધર્મ માત્રનું મૂળ : નમ્રતા
પર
નમરકાર-નમ્રતા એ આપણે આદર્શ છે. નિર્ભયતા એ આપણે અધિકાર છે.
ધર્મ પામવાનું પહેલું પગથીયું નગ્ન થવું તે છે. જે નમ્ર બની શકતા નથી, તે ધર્મને ઓળખી શકતા નથી.
ધર્મને ઓળખવા માટે કર્મને જાણવા જોઈએ, અને કર્મને જાણનારે નમ્ર બને છે.
નમ્ર બનીને સંયમી બનનારે નવા આવતાં કર્મને રેકે છે, અને જુના કર્મને વિખેરવા માટે તપ કરવા ઉલૂસિત રહે છે.
ધર્મ કરીને પણ જે ગર્વ કરે છે, તે ધર્મ આભાસ માત્ર છે. કારણ, ધર્મનું મૂળ નમ્રતા–વંદના છે.
धर्म प्रति मूलभूता वन्दना ।
સત્ય ધર્મની પ્રાપ્તિ : નમ્રતા એ પ્રકાશક જ્ઞાન છે.
તેમાંથી ફળીભૂત થતું સંચમ નવાં કર્મને રેકે છે અને તપ જુનાં કર્મને કાઢે છે.
પ્રકાશક જ્ઞાન વિના કર્મનાં કચરાને કાઢવાની કે રેકવાની વૃત્તિ થતી નથી.
કર્મના સ્વરૂપનું જ્ઞાન થતાંની સાથે જ જીવ નમ્ર બની જાય છે. એ નમ્રતા, જ્યાં સુધી જીવ કર્મથી સર્વથા
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુક્ત ન થાય ત્યાં સુધી ટકી રહે છે. મુક્તિ મળ્યા પછી તે આપોઆપ ચાલી જાય છે.
પર્યત નમ્રતા પેદા કરનાર તત્ત્વજ્ઞાન ન મળે તે, આત્મા કર્મને ક્ષય કરનાર તાત્વિક ધર્મને પામી શકતો નથી.
- સત્ય ધર્મને પામવા માટે કર્મની સત્તા, ઉદય અને સંબંધને જાણું જોઈએ. એ જ્ઞાન સર્વજ્ઞ વચનથી જ દૃઢ થાય છે.
વિનય ? વિનય એ “નમેને પર્યાય છે.
અષ્ટ કર્મ વિનયન” એ વિનયની શક્તિ છે. એટલે અષ્ટ કર્મના કારણભૂત અષ્ટ મદને મૂળમાંથી નાશ કરવાની શક્તિ, વિનયગુણમાં (નમ્ર વૃત્તિમાં) છે. -
“મારે આત્મા કર્મને કારણે સર્વથી નીચે છે.” એવું જ્ઞાન શ્રી જિનવચનથી થાય છે. તેથી તેનું જાતિ–કુલાદિકર્મકૃત ભાવનું અભિમાન ગળી જાય છે અને તે સાચા નમ્ર બને છે.
નાહ ન મમ” એ મહારાજાના મંત્રને પ્રતિપક્ષી મંત્ર, તેને જ ફળે છે જે જાતિગત એકતા સમગ્ર જીવસૃષ્ટિ સાથે અનુભવે છે, અને એ એકતા તેને નમ્ર અને નિર્ભય બનાવે છે.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૯) અનન્ય ઉપકારી શ્રી તીર્થકર ભગવતે
આ જગતમાં જે કાંઈ સુખ છે, સુખનાં કારણભૂત જે કાંઈ શુભ પ્રવૃત્તિ થઈ રહી છે, તે બધું શ્રી તીર્થંકરદેને લીધે જ છે. જગતના જીવે જે કાંઈ સુખ મેળવી રહ્યા છે, તેમાં ઉપકાર શ્રી તીર્થકર ભગવંતને જ છે.
સુખ પુણ્યકર્મના ઉદયથી મળે છે, પુણ્યબંધ શુભ પ્રવૃત્તિથી થાય છે, શુભ પ્રવૃત્તિ શુભ અધ્યવસાયથી થાય છે. હવે વિચારવાનું એ રહે છે કે, જીવને એ શુભ અધ્યવસાય શાથી થાય છે?
અનાદિકાળના અસદ અભ્યાસથી, મલિન વાસનાઓના જેરથી જીવ પાપ કરવાની વૃત્તિવાળા થાય છે. એ સ્થિતિમાં એને શ્રેયસ્કર પ્રવૃત્તિ કરવાની વૃત્તિ સહજ રીતે જાગે એવી શકયતા તે લગભગ સાવ અસંભવિત છે ! “
નિસર્ગ સમ્યકત્વવાળાને પૂર્વ જન્મમાં અધિગમ જોઈએ સમગ્ર ભવચક્રમાં એક પણ અધિગમ વિના જ સમ્યકત્વ પામીને મેક્ષે જનારા જીની સંખ્યા મરુદેવા માતાની જેમ વિરલ હોય છે, છતાં તેમને પણ સમવસરણની અદ્ધિના દર્શનરૂપી અધિગમ તે હતો જજીવ શ્રેયસ્કર પ્રવૃત્તિ કરવા અધિગમથી પ્રેરાય છે.
પાપ માટે આલંબનની જરૂર પડતી નથી અથવા પાપના આલંબનથી તે જગત ભરેલું જ છે.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુણ્ય ઉપદેશ વિના થતું નથી. ઉપદેશ માટે વચનની શક્તિ જોઈએ. સિદ્ધાંતે અશરીરી છે. એથી એ સ્વયં ઉપદેશ ન આપી શકે. ઉપદેશ તે મુખ્યત્વે શ્રી અરિહંત ભગવતે જ આપે. તેઓ પિતાના વચનના અતિશયના કારણે અનેક જીવને ઉપદેશ આપી સત્ય પ્રવૃત્તિમાં જોડી શકે.
જગતમાં મોક્ષમાર્ગ અને એ માર્ગનાં પ્રતીકેદહેરાસર-મૂર્તિ–ઉપાશ્રય–શાસ્ત્રો–સંઘ વગેરે, શ્રી અરિહંત ભગવંતેના કારણે જ છે. માટે જગતમાં જે કાંઈ શુભ છે, તે શ્રી અરિહંત ભગવતેના પ્રભાવને લીધે જ છે. અરિહંતપણાની પ્રાપ્તિની સામગ્રી પણું શ્રી તીર્થકર ભગવંતે જ આપે છે.
તીર્થ અને તેનાં પ્રતીકે ઉપદેશ વિના સર્જાતાં નથી. ઉપદેશ આપવા માટે જે પુણ્યબળ જોઈએ, તે શ્રી તીર્થકર ભગવતે પાસે જ છે. માટે આજે આપણે જે કાંઈ સાધના કરી શકીએ છીએ તે બધાયમાં શ્રી તીર્થકર ભગવતેને જ ઉપકાર છે. એ સદા સ્મૃતિપથમાં રહેવું જોઈએ.
આવડે માટે જેમને ઉપકાર છે તેમને ભૂલી જઈને કે એને સ્વીકાર ન કરીને કઈ પણું આત્મા, ઉન્નતિના પંથે ગતિ કરી શકતો નથી. આત્મવિકાસના માર્ગે આગળ વધવા માટે સત્યના સ્વીકારની, ઉપકારી પ્રત્યે નમ્રતા અને કૃતજ્ઞભાવની, અનુપકારી અને અપકારી પ્રત્યે મધ્યસ્થતા અને ઉદાસીનતા કેળવવાની પહેલી શરત છે. એના સિવાય
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ૮૭
કષાયમંદતા, અંતર્મુખતા તથા એવા બીજા આધ્યાત્મિકસદ્દગુણોની પ્રાપ્તિ થતી નથી.
શ્રી તીર્થકર ભગવતે આપણા સહુના અનન્ય ઉપકારી છે. જીવનમાં કે જગતમાં જે કાંઈ સારું છે, તે તેમના પ્રભાવે જ છે. એટલે કલ્યાણકામીએ તેઓશ્રીનાં સ્મરણ, મનન, ચિતન, ભજન અને પૂજન આદિ દ્વારા પોતાનાં સમય શક્તિ અને શ્વાસોચ્છવાસ સાર્થક કરવા જોઈએ.
શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માને ભૂલી જઈને જીવ ભવમાં ભૂલો પડે છે અને ત્યાં ત્યાં અથડાય–રીબાય છે. શ્રી તીર્થંકર પરમાત્મા જેવા નાથને જેઓ ભજે છે, તેઓ જ સાચા સનાથ છે.
જ્યાં જ્ઞાન રહેલું છે, ત્યાં ગૌણપણે ક્રિયા પણ રહેલી છે. અને જ્યાં ક્રિયા મુખ્ય છે, ત્યાં ગૌણરૂપે જ્ઞાન પણ રહેલું છે.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૦)
પ્રેરણાદાયી પ્રશ્નોત્તરી (૧) આત્મા કે છે?
દેહથી ભિન્ન, ચૈતન્ય સ્વરૂપ. (૨) દેહબુદ્ધિ કયારે છૂટે?
ઉપયોગ-સ્વરૂપ આત્માને અશુભ કરે ત્યારે. “પરથી” ભિન્નતા જાણુને સ્વમાં ઠરે ત્યારે સુખને આસ્વાદ
અનુભવે. (૩) જીવ શાને વિચાર નથી કર્યો?
પિતાના સ્વરૂપને. (૪) શ્રી અરિહંતનું નામ લેવાથી મિથ્યાત્વ જાય? નામ સાથે તેનું સ્વરૂપ ઓળખવાથી જાય.
( But must realise nature. ) (૫) શ્રી અરિહંત, સિદ્ધ વગેરેની સાચી ઓળખ ક્યારે
મળી ગણાય? ઉપયોગ સ્વરૂપ આત્માને ઓળખે ત્યારે, આત્મા સદા
ઉપગ વડે જીવે છે માત્ર દેહ અને ખોરાક વડે નહિ (૬) સાચું સામાયિક અને પ્રતિકમણ કયારે થાય? મિથ્યાત્વ છેડીને સમ્યકત્વ અંગીકાર કરે ત્યારે. શરીરથી આત્માને ઉપગ-સ્વરૂપ વડે ભિન્ન માને ત્યારે સમ્યકત્વ આવે અને તે સહિત સામાયિક, પ્રતિજ્ઞા, પ્રતિક્રમણ વગેરે ધરૂપ બને.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૯
(૭) સમ્યગદર્શન એટલે શું?
સમ્યગદર્શન એટલે આત્મસાક્ષાત્કાર વ્યક્તપણે આત્માનું સ્વસવેદન, ઈન્દ્રિય અને મનથી, જે પરલક્ષ્ય થાય છેતેને ફેરવીને મતિજ્ઞાનને સ્વ (Soul) માં એકાગ્ર કરતાં આત્માને પ્રત્યક્ષ અનુભવાય છે. તે પ્રગટ
અનુભવીને સભ્યદર્શની અને સમ્યગજ્ઞાની કહેવાય છે. (૮) સૌથી મોટે રેગ કર્યો?
દેહમાં આત્મભ્રાંતિ. () જીવ સાથી હેરાન થાય છે?
આત્માના અજ્ઞાનથી. (૧૦) સંસારમાં જીવને દુર્લભ શું? અને અપૂર્વ શું?
ત્રપણું, પચેન્દ્રિયપણું, સંજ્ઞીપણું, મનુષ્યપણું ઉત્તમ જાતિ–કુળ, પંચેન્દ્રિય પૂર્ણતા, દીર્ધાયુ અને સાચા દેવ–ગુરુ આ બધું દુર્લભ છતાં પૂર્વે મળ્યું છે. પછી આત્મરૂચિ કરી સમ્યગદર્શન પ્રગટાવવું તે દુર્લભ અને અપૂર્વ છે. મુનિપણું અને કેવળજ્ઞાન
સૌથી દુર્લભ છે. (૧૧) સુગુરુ કોને કહેવાય?
જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર રૂપી ગુણેમાં જે મોટા તે
સુગુરુ. (૧૨) સાચું જૈનત્વ એટલે શું?
S
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯o
સાચું જૈનત્વ એટલે સમભાવ અથવા સમષ્ટિસત્યદષ્ટિ. સમભાવ એટલે અહિંસા અને સત્યરુષ્ટિ એટલે અનેકાંત. અહિંસા આચારને નિર્મળ બનાવે
છે. અનેકાંત વિચારને વિશુદ્ધ અને વિશાળ કરે છે. (૧૩) શાસ્ત્ર એટેલે શું?
શાસન કરી, સમજાવી, બીજાને બચાવે તે શાસ્ત્ર! અને
હિણીને બીજાને બચાવવાની શક્તિ તે શાસ્ત્ર! (૧૪) કયી ચીજ એવી છે, કે જે વચ્ચે જાય છે?
તૃષ્ણ. (૧૫) કયી ચીજ એવી છે, કે જે ઓછી થતી જાય છે?
આયુષ્ય. (૧૬) કયી ચીજ એવી છે, કે જે વધતી–ઘટતી નથી?
સંસાર. (૧૭) કયી ચીજ એવી છે, કે જેમાં વધ-ઘટ થાય છે?
મેહ. (૧૮) ગુરુની વ્યાખ્યા શી છે?
જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રરૂપી ગુણેમાં જે મેટાં તે
ગુરુ. શુદ્ધાત્માના ઉપદેશ વડે તેઓ ઉપકાર કરે છે. (૧૯) શુદ્ધાત્માને જાણવાની રીત કઈ?
પિતાનાં સ્વાનુભવ વડે તે જણાય છે. (૨૦) તજવા જેવી વસ્તુઓ કઈ?
જીવને અધોગતિમાં નાંખનાર કનક અને કામિની.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
હલ
,
(૨૧) બંધાયેલે કેણુ?
પાંચ વિષમાં આસક્તિવાળે જીવ. (રર) છૂટેલે ?
જેને વિષયે પ્રત્યે વૈરાગ્ય આવેલ છે, તે. (ર૩) ઘેર નરક કઈ?
પિતાને જ દેહ જે એ દમાયેલ ન હોય તે.... (૨) સ્વર્ગીપવર્ગનું પગથિયું ક્યું?
સર્વ તૃષ્ણાઓને સમૂળ–ક્ષય. (૫) જીવની સ્વાભાવિક ગતિ ઉર્ધ્વ, છતાં સંસાર-અવસ્થામાં
તિછું કે અાગમન થાય છે, તે શાથી?
કર્મ દ્રવ્યની અસરને લીધે જ તેમ થાય છે. . (૨૬) સર્વ દ્રવ્ય વેર વિખેર થઈને, અલકમાં ફેંકાઈ જતાં
કેમ નથી?
એમાં કારણ તરીકે, ધર્મ–અધર્મ દ્રવ્યની અસર છે. (૨૭) સંસારી જીવની અવગાહના શરીર પ્રમાણ જ કેમ?
અને લેકવ્યાપી કેમ નહિ?
શરીરનામકર્મનું બંધન તેનું કારણ છે. (૨૮) શુભ રાગપૂર્વક થતાં ધર્મનાં અનુષ્ઠાને એ પરંપરાએ
જે અકિયપદનો હેત થતાં હોય, તે તેને કર્મબંધનકારક યિા કહેવાને બદલે કર્મક્ષયસહાયક ક્રિયા કે, અકિયા કહેવામાં શી હરકત?
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રિયાથી કર્મબંધ જ થાય, પણ કમક્ષય ન થાય એ નિયમ વાસ્તવિક રીતે અશુભ ક્રિયાને જ લાગુ પડે. શુભ અને શુદ્ધ કિયાને એ નિયમ બળજબરીથી કેવી રીતે લગાડાય? જેમ પારે પિતાની હાજરી માત્રથી અનાજને સડતું બચાવી લે છે, તેમ શુદ્ધ આત્માઓ પિતાની હાજરી માત્રથી દૃષ્ટાંતભૂત બનીને, જગતને
અશુદ્ધિથી બચાવી લઈ શુદ્ધિ તરફ લઈ જાય છે. (૨૯) પાપનું બળ વધારે કે પુણ્યનું?
મણું પાપ કરતાં પણ કહ્યું પુણ્યનું બળ વધારે છે. કારણ કે, પુણ્યની સાથે વિશ્વની મહાસત્તા છે. સરકારને એક નાનકડે સિપાહી પણ ગમે તેવા મોટાં માણસને પકડીને લઈ જઈ શકે છે. એમાં તેને કઈ રેકી શકતું નથી, તેમ નાનકડા પણું પુણ્યને પડખે આખી મહાસત્તા રહેતી હોવાથી તેનું સામર્થ્ય ખૂબ જ વધી જાય છે.
જ્ઞાનરૂપ સંગલ વિના એકલું ક્રિયારૂપ મંગલ કે કિચારૂપ મંગલ વિના એકલું જ્ઞાનરૂપ મંગલ મોક્ષમાર્ગ બની શકતું નથી.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૧) ધ્યાનથી કર્મક્ષયના ત્રણ દષ્ટાંત
-
- -
-
-
-
-
-
મન એ વિષ સમાન, અગ્નિ સમાન અને જળ સમાન પણ છે. ત્રિલોક વ્યાપી મન એ ઝેર સમાન છે તેને ઠેઠ ડંખમાં લાવીને ઓકાવી દેવાનું કાર્ય, શાક-સંતાપ રુપી અગ્નિ સમાન મનને ઠારવાનું કાર્ય અને ભવ પી ભેજ વધારનારા જળ સમાન મનને શેષવાનું કાર્ય ધ્યાનથી થાય છે.
(૧) દેહ વસ્ત્ર આદિ પદાર્થોન મળને જેમ જળ દૂર કરે છે, તેમ ધ્યાન આત્માનાં કર્મમેલને દૂર કરે છે.
() વરુપ સુવર્ણમાંથી કર્મકાંકને દૂર કરવા માટે ધ્યાન અગ્નિનું કામ કરે છે.
(૩) જીવ પર ટેલ કમપંકને શેષવાનું કાર્ય, ધ્યાન રૂપી સૂર્ય વડે થાય છે.
(૪) કર્મવેગનું નિવારણ કરવા માટે ધ્યાન ઔષધની ગરજ સારે છે. જેમ ઔષધની પ્રક્રિયામાં લાંઘણું દેને પકવે છે, વિરેચન દોષને દૂર કરે છે. અર્થાત્ પચન, શમન, નિવારણ કરી આરોગ્ય અર્પે છે, તેમ ધ્યાન કર્મવેગનું નિર્ઝરણુ–સંવરણ કરી ભાવ આરોગ્ય અપે છે.
(૫) કર્મ રૂપી કાષ્ઠ બાળવામાં ધ્યાન અગ્નિ સમાન છે. (૬) ધ્યાન રૂપી અનુકૂળ પવનથી કર્મવાદળ
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિખેરાઈ જાય છે. આત્મા શુદ્ધ રૂપથી જ્ઞાન માત્રના સ્વભાવવાળે છે. વસ્તુને માત્ર જેવીજાણવી એ સ્વચ્છ સ્વભાવ આત્માને છે એ ભાવનાને અંતરમાં સારી રીતે ભાવિત કરવામાં આવે, તે રાગાદિ દેને ક્ષય થાય છે.
( ધ્યાનના બળે ઈચ્છ, વિષાદ, શોક આદિ માનસિક તાપ નાશ પામે છે.
(૮) ધ્યાનના બળે શારીરિક વેદના વખતે પીડાને બદલે આનંદ અનુભવાય છે.
(૯) ધ્યાન વડે મનસ કેચ અને મને નાશ થાય છે. આખા શરીરે વ્યાપેલું ઝેર મંત્રના બળે ખેંચાઈ–તણુઈને ડંખના ભાગમાં આવી જાય છે અને પછી કાનમાં મંત્ર બાલવાથી ડંખવાળા ભાગમાંથી દૂર કરાય છે તેમ ધ્યાનના બળે મેહ-વિષને આત્માના પ્રદેશમાંથી દૂર કરી શકાય છે.
ઘણાં લાકડાંથી માટે અગ્નિ સળગતો હોય ત્યારે ક્રમશઃ લાકડાં ખેંચી લેવામાં આવે તે અગ્નિ એ છે કે તે જાય અને પછી બાકીનાં લાકડાં પણ ખેંચી લેવામાં આવે તે અગ્નિ શાંત થઈ જાય છે, તેમ મોહની સામગ્રી ઘટે છે કે ઘટાડવામાં આવે છે, તે મોહ આસ્તે-આસ્તે નિર્મૂળ થઈ જાય છે.
કાચી માટીના ઘડામાં ભરેલું પાણી ધીમે ધીમે કરીને ક્રમશઃ ઓછું થતું જાય છે તેમ અપ્રમાદના બળે કર્મશરીર, કાચી માટીના ઘડા જેવું પિચું (ઢીલું) બની જાય
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે, તેમાં ધ્યાન રૂપી જળ ભરવાથી તેને નાશ થઈ જાય છે. રોગીઓનું મન પાણીની જેમ દ્રવણશીલ હોય છે.
ધ્યાન એ સકળ ગુણોનું સ્થાન છે. દૃષ્ટ-અદષ્ટ સુખનું નિધાન છે, અત્યંત પ્રશસ્ત છે, તેથી સર્વ કાળ શ્રદ્ધય ય અને દેય છે. ધ્યાનનાં ફળ – શુભાશ્રવ, સંવર, વિપુલ નિજેરા, સદ્ગતિનાં
સુખ અને તેનાં અનુબંધવિશે છે, પરંપરાએ મુક્તિ છે.
ક
-
-
-
-
ધર્મ એ ઉત્કૃષ્ટ મંગલ છે. એ ધર્મમંગલ છે પ્રકારનું છે. એક ક્રિયારૂપ અને બીજુ જ્ઞાનરૂપ,
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૨)
અહિંસા અને અનેકાંત
.
.
.
.
.
પ્રતિકૂળતામાં ફેધ, એ દુઃખથી બચવાને ઉપાય નથી. પણ શાંતિ એ જ દુઃખથી બચવાના ઉપાય છે.
જગતને કઈ શત્ર, આપણી શાંતિને હણવા સમર્થ નથી; તે શાંતિને આપણે પોતે જ કૈધ વડે શા માટે હણતા હોઈશું?
પ્રતિકુળતાને પ્રસંગ આવતાં સામા ઉપર જે કૈધ કરે છે, એ કેધ વડે પિતે પિતાનાં ઘરની શાંતિને બાળ છે. પણ કેધ રૂપી અગ્નિને ઠારી દઈને પિતે પિતાનાં શાંત સ્વભાવમાં રહે, તે તેને કોઈ નુકસાન થાય નહિ, અને પિતાની આત્મિક શાંતિ જળવાઈ રહે.
આચારમાં અહિંસા અને વિચારમાં અનેકાંતને વસાવવાથી આવી શાંતિ સુલભ બને છે.
(૧) આહસાને આચાર અને (૨) અનેકાંતને વિચાર
એ બે શ્રેષ્ઠ, અને સદા ઉપયોગી વસ્તુઓ, શ્રમણ ભગવાન શ્રી મહાવીર પ્રભુ તરફથી, શ્રી જૈન સંઘને વારસામાં મળેલી છે.
આ વારસે અણુમેલ છે, વ–પરને સદા ઉપકારક
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. સંઘને ટાળનારે છે, દંભને દૂર કરનાર છે, સમતાભાવ બક્ષનારે છે.
એમ પણ કહી શકાય કે, સમભાવ એટલે અહિંસા અને યથાર્થ દષ્ટિ એટલે અનેકાંત. : અહિંસા આત્માને નિર્મળ બનાવે છે. અનેકાંત વિચારને વિશદ્ધ અને વિશાળ કરે છે.
અહિંસા ભેગ-તૃષ્ણા ત્યાગ કરીને વીતરાગતા કેળવવામાં સમાયેલી છે. ખંડ સત્યામાં પણ અખંડ સત્યેનું આંશિક દર્શન, એ અનેકાંતષ્ટિની દેન છે.
આવી પ્રતીતિ કરાવવી એ જ શાસ્ત્ર રચનાને પ્રધાન ઉદ્દેશ છે.
અનેકાંત એ માત્ર વિચારો જ વિષય નથી, પણ આચરણ સુદ્ધામાં તેનું સ્થાન છે. અનેક પ્રમાણિત દષ્ટિઓને સમુચ્ચય, તે અનેકાંત....! તેને સંગ્રહનયથી બે વિભાગમાં સંગ્રહીએ તે તે વ્યવહારષ્ટિ અને નિશ્ચયષ્ટિ (પારમાર્થિક દૃષ્ટિ) એમ બે વિભાગમાં ગેઠવાઈ જાય છે.
પ્રથમ દૃષ્ટિ સ્થૂલ અનુભવ પર ઘડાયેલી છે. બીજી માન્યતા સૂક્ષ્મ અનુભવના આધારે નક્કી થાય છે.
સ્થૂલતાને કારણે પ્રથમમાં વિવિધ પ્રકારનાં અનુભવે હોય છે. બીજી દૃષ્ટિ સૂક્ષમ હેવાને કારણે, તેમાં અનુભવેની એક્તા હોય છે.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલી દષ્ટિમાં સાધ્ય-સાધનને ભેદ, અને બીજીમાં અભેદ હોય છે.
પહેલી દષ્ટિના અધિકારી ઘણું હોય છે. બીજીના વિરલ હોય છે.
નિશ્ચયષ્ટિને ધ્યાનમાં રાખીને, વ્યવહારદષ્ટિને અનુસરવાથી કૃમિક વિકાસ સાધી શકાય છે.
પ્રયત્ન ચાલતું હોય ત્યારે પણ જેટલે અંશે પ્રયત્ન સિદ્ધ થયા હોય તેટલે અંશે ફળની પ્રાપ્તિ, પ્રાપ્ત થયેલી (ગણાય) છે.
આ માત્ર આશાવાદ નહિ પણ ગહન રહસ્યભૂત સત્ય છે. તેથી સ્થિરતા ટકી રહે છે અને અધીરાઈ આવતી નથી, એ અનેકાંતદષ્ટિનું ફળ છે.
પ્રયનનાં આરંભથી માંડીને સમાપ્તિની છેલ્લી ક્ષણે સુધી અખિલ પ્રયત્નધારા એ ફળ છે, નહિ કે પ્રયત્નના અંતે, તેનાથી નિષ્પન્ન થતું જુદું ફળ જ, ફળ છે.
કોઈપણ કાર્યના પ્રારંભથી તેની સમાપ્તિ સુધીને જે પ્રયત્ન એ સાધન છે, અને અંતે નિષ્પન્ન થતું ફળ એ સાધનથી જુદું જ છે.
ત્યારે નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિ કહે છે કે, યથાવિધિ પ્રયત્ન એ જ ફળ છે. આ માન્યતાને લીધે પરિણામ સુધા પહોંચી શકાય છે અને ફળનાં અધિકારી થઈ શકાય છે.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિશ્ચયદષ્ટિ, ક્રિયાકાળ અને નિષ્ઠાકાળને એક જ માને છે. વ્યવહારદષ્ટિ બનેને ભિન્ન તરીકે સ્વીકારે છે અને અને દૃષ્ટિ મળીને જ કાર્યની સિદ્ધિ થાય છે.
અનેકાંતદષ્ટિ વસ્તતત્વની અખિલતાનું દર્શન કરાવીને જીવને મિથ્યા આગ્રહથી ઉગારી લે છે. આત્માનું અહિત કરનારા પૂર્વગ્રહથી બચાવી લેનારી આ દૃષ્ટિ પ્રભુશાસનની મહાભેટ છે.
કલિકાલ સર્વજ્ઞ ભગવંત શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા, “સવાઈસની છઠ્ઠી ગાથામાં “અનેકાંત”ને સાગર સમ વર્ણવતાં ફરમાવે છે કે,
अनेकांतमतांमाधिसमुल्लासनचन्द्रमाः । दद्यादमन्दमानन्दं भगवानभिनन्दनः ॥६॥
આવા અમંદ આનંદના અધિકારી બનવા માટે આચારમાં અહિંસા અને વિચારમાં અનેકાંતને વણવા પડે. વિચારમાં અનેકાંત આચારમાંની અહિંસાને પુષ્ટ બનાવે છે. આચારમાંની અહિંસા એકાંતવાદથી આત્માને ઉગારી લે છે. આચારમાંની અહિંસા જીવનમાં શાંતિની પ્રતિષ્ઠા કરે છે. વિચારમાં અનેકાંત મનનાં ચંદ્રને નિર્મળ બનાવે છે.
અહિંસા અને અનેકાંત રૂપી બે પાંખો વડે આત્મા મોક્ષની દિશામાં સફળ ઉડ્ડયન આદરીને વિશ્વોપકારી બને છે.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક
છે
(૩૩) ચાર પ્રકારની ચીજો
-
- -
- -
- -
- - - -
- -
-
-
- -
(૧) ધર્મધ્યાનના ચાર ભેદ છે.
આજ્ઞા, અપાય, વિપાક અને સંસ્થાના ધર્મધ્યાનના ચાર આલંબન છે. વાચન, પૃચ્છના, પરિવર્તન અને ધમકથા. ધર્મધ્યાનની ચાર અનુપ્રેક્ષા છે. એકત્વ, અનિત્ય, અશરણ અને સંસાર. ધર્મધ્યાનના ચાર લક્ષણ છે. આજ્ઞારુચિ, નિસર્ગ રુચિ, સૂત્રરુચિ અને ઉપદેશરુચિ.
( શ્રી વિવાઈ સૂત્ર) (૨) () આર્તધ્યાનના ચાર પાયા છે.
(૧) મને જ્ઞ વસ્તુની અભિલાષા. - (૨) અમનેણ વસ્તુના વિચગની ઈચ્છા. (૩) રેગાદિ અનિષ્ટના વિચગની ઈચ્છા અને
() પરભવનાં સુખ માટે નિદાન કરવું તે. (4) આર્તધ્યાનના ચાર લક્ષણ છે.
(૧) ચિંતા-શેક કરે. (૨) અશુપાત કરે. (૩) આર્કદ-વિલાપ–શબ્દ કરીને જે. (૪) છાતી માથું કૂટીને રેવે.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧ () () રૌદ્રધ્યાનના ચાર પાયા છે.
(૧) હિંસા (૨) જુઠ (૩) ચેરી () પરિગ્રહમાં
આનંદ માન. (૪) રૌદ્રધ્યાનના ચાર લક્ષણ છે.
(૧) ઘેડા અપરાધ પર ઘણે ગુસ્સે. (૨) ઘણુ અપરાધ પર અમર્યાદ ગુસ્સો. (૩) ઠેષ રાખવે.
(૪) જીવે ત્યાં સુધી ઠેષ રાખવે. (૪) શુકલધ્યાનના ચાર પાયા છે.
(૧) દ્રવ્યમાં અનેક પર્યાયને વિચાર, (૨) અનેક પયામાં એક દ્રવ્યને વિચાર, (૩) યોગ-નિરોધ
(૪) સૂમક્રિયા નિધ. (૫) શુકલધ્યાનના ચાર લક્ષણ છે.
(૧) દેવાદિ ઉપસર્ગથી ચલિત ન થાય. (૨) સૂફમભાવમાં સંદેહ ન કરે. (૩) શરીર અને આત્માને ભિન્ન ચિંતવે.
(૪) પરપુદગલને ત્યાગ કરે. (૬) શુકલધ્યાનના ચાર આલંબન છે.
૧. ક્ષમા ૨. નિર્લોભતા ૩. નિષ્કપટતા ૪. નિમાનતા (૭) અજીર્ણ ચાર જાતના છે.
(૧) તપનું અજીર્ણ ક્રોધ છે.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
(૨) જ્ઞાનનું અજીર્ણ માન છે. (૩) ભજનનું અજીર્ણ અધિક આહાર છે.
(૪) માનનું અજીર્ણ તુચ્છકાર છે. (૮) ચાર પ્રકારનાં પુરૂષ છે.
(૧) પિતાને અવગુણ દેખે, પણ પરને ન દેખે. (૨) પિતાનો અવગુણુ ન દેખે, પણ પરને દેખે. (૩) પિતાને અવગુણ દેખે અને પરને અવગુણ
પણ દેખે. () પિતાને અવગુણ ન દેખે અને પારકોનો અવગુણ
પણ ન દેખે. (૯) ચાર પ્રકારનાં કારણે જીવ ધર્મ પામે નહિ.
૧. અહંકાર ૨ ક્રોધ ૩. રેગ ૪. પ્રમાદ. (૧૦) ફળનું નરમ કે કઠણ પણું ચાર પ્રકાર હોય છે (૧) શ્રીફળ – બહાર કઠણુ, અંદર પિચું.
(માતાની જેમ) (૨) બેર - બહાર પિચું, અંદર કઠણ.
(ઓરમાન માની જેમ) (૩) દ્રાક્ષ – અંદર પિચી અને બહાર પણ પિચી.
(સાધુ પ્રમાણે) (૪) સેપારી – અંદર કઠણુ અને બહાર પણ કઠણ.
(પાપી પ્રમાણે)
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩
(૧૧) કષાયનાં ચાર સ્થાન :
(૧) ક્રોધ કપાળમાં (૨) માન ગરદનમાં (૩) માયા હૈયામાં (૪) લેા સર્વાંગ શરીરમાં હાય છે,
(૧૨) આ ચાર પ્રકારનાં ગુણાવાળાં ઘેાડાં હોય છે.
(૧) પરદુ:ખે દુ:ખિયા (ર) પરોપકારી (૩) શુગ્રાહી અને (૪) ગરીમ સાથે સ્નેહ રાખનારા,
(૧૩) ચાર પ્રકારનાં ગરણાં છે. (૧) ધરતીનુ :- ઈ સમિતિ (૨) મતિનુ :- શુભધ્યાન (૩) વચનનુ :- ભાષાસમિતિ (૪) પાણીનુ' :– સરખું જાડું વસ્ત્ર
(૧૪) માક્ષના ચાર દરવાજા છે.
(૧) જ્ઞાન (૨) દન (૩) ચારિત્ર (૪) તપ,
(૧૫) સંત-સેવાના ફળ પણ ચાર છે.
(૧) મંગળની વૃદ્ધિ. (૨) પાપના નાશ (૩) યશ પ્રસાર (૪) ભગવદ્ દન
જ્ઞાન પ્રકાશક છે, ક્રિયા થૈયજનક છે. અને મળીને આત્મસુખનુ કારણ બને છે.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૪) ## “સા ખાઇ ઘા ” શa
‘ાળા ઇમે ને સામાન્ય અર્થ ધર્મ એ શાસ્ત્રાણાથી બંધાયેલા છે” એ થાય છે, અને વિશેષ અર્થ ધર્મ અંતરાત્માથી આજ્ઞાથી બંધાયેલ છે. કેમકે, શાસ્ત્ર માત્ર દિશાસૂચન કરે છે. દિશાની પસંદગી પતે જ નક્કી કરવાની હોય છે.
પિતાની શુદ્ધ બુદ્ધિ વડે થયેલી પસંદગીથી ધર્મ આત્મસાત્ બને છે, આત્મસાત્ ધર્મ જ સમ્યકત્વમાં પરિણમે છે અને સમ્યકત્વ સહિત સર્વે અનુષ્ઠાને મુકિતસાધક બને છે.
જ્ઞાનપૂર્વક ક્રિયાને અથ...આભૌમ્ય ષ્ટિપૂર્વક જીવનમાં અપ્રમાદ. અર્થાત્ ચાર પ્રકારના સામાયિક :(૧) સમ્યકત્વ સામાયિક (૨) શ્રુત સામાયિક (૩) દેશવિરતિ સામાયિક અને () સર્વવિરતિ સામાયિક
મધુર પરિણામ સમ્યકત્વરૂપ છે, તુલા પરિણામ જ્ઞાનરૂપ છે, અને ખીરખંડ યુક્ત પરિણામ ચારિત્રરૂપ છે.
આમ આજ્ઞાના આંતર–ા સ્વરૂપમાં યથાર્થ રમણતા કેળવીને વ્યકિત-ધર્મારાધક બને છે. ધર્મસ્વભાવી સ્વભાવથી ભિન્ન સઘળાં ભારેથી પર બને છે.
જૈન ધર્મ, પરમાત્માને પૂર્ણ અને શુદ્ધ જ્ઞાનમય, પરમ આત્મભાવને પામેલા માને છે, અને એ ધર્મ,
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૫
પરમાત્માને–જગતને વિશ્વતત્વને પ્રકાશ કરનાર તરીકે સ્વીકારે છે, અર્થાત્ જેન ધર્મ પરમાત્મભાવ પામવા માટે પરમાત્માને ભજવાને સાચે માર્ગ બતાવે છે.
પરમાત્મભાવ પામવાને સાચે માર્ગ, બહિરાત્મભાવમાંથી નીકળી અંતરાત્મભાવમાં આવવું, અને અંતરાત્મભાવમાં સ્થિર થઈ પરમાત્મભાવનું અંતરમાં ભાવન કરવું તે છે. તે માટે તપ, ત્યાગ, સંયમ અને મૈથ્યાદિની સાધનામાં નિમગ્ન રહેવું, એ સાધનાના માર્ગદર્શક તરીકે પોપકારી પ્રકાશ–પ્રદાયક તરીકે પ્રભુને હૃદયમાં સ્થાપન કરવા.
હિંસાદિ પાપને પાપ ન માનવું તે મિથ્યાત્વ. પાપની છૂટ હાવી યા રાખવી તે અવિરતિ તથા દુષ્ટ એવા પ્રમાદ, કષાય અને વેગ તે કર્મબંધનનાં હેતુ છે.
શ્રી જિનેશ્વર દેવની આજ્ઞા તેનાથી બચવાનો માર્ગ બતાવે છે માટે તે કલ્યાણકારી છે.
શ્રી જિનાજ્ઞાપાલનના અધ્યવસાયથી હિંસાદિ આશ્રવથી બચવા રૂપ લાભની સાથે પરોપકારી શ્રી જિનેશ્વર દેવને અત્યંત વિનયબહુમાન થાય છે, તે નિર્જરાને હેતુ છે. શ્રી જિનાજ્ઞાપાલનના અધ્યવસાયથી અશુભને સંવર અને વિનય વડે વિપુલ કર્મનિર્જરા સધાય છે.
મનુષ્યને માન કષાય દુનિવાર છે, તે આઠેય પ્રકારના કમેને બંધ કરાવે છે. ગ્યને વિનય, તે માન કષાયને
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬ પ્રતિકાર હોવાથી વિનયને આઠ કર્મોને ક્ષય કરાવનાર પરમ ગુણ તરીકે વર્ણવ્યું છે.
એક વિનયગુણમાં, મહા મેહનીય આદિ દુષ્ટ કને ક્ષય કરાવવાનું સામર્થ્ય છે. તેથી વિનામૂઢ ઘા” એ શાસ્ત્રવચન છે.
શ્રી જિનાજ્ઞા પાળવાથી આ વિનય પળાય છે. શ્રી જિનાજ્ઞાને ભંગ કરવાથી, અવિનય ઉદ્ધત્તતા, ઉડતા અને અશુભ કર્મોની પરંપરા વડે આત્મા લેપાય છે. માટે શ્રી જિનાજ્ઞા, સર્વકાળ અને સર્વક્ષેત્રમાં આરાધ્ય છે, ઉપાદેય છે.
નમ્ર છ જ સલામતી પૂર્વક ઉચાણ ઉપર ચદી શકે છે.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૫)
Du
ધર્મધ્યાનનાં દ્વારા
ધર્મધ્યાન કરવાની અમુક મર્યાદાઓ છે. તે સંબંધી બાર દ્વારે નીચે મુજબ છે. 11] ભાવના દ્વાર – દર્શન-જ્ઞાન-ચરિત્ર અને વૈરાગ્ય જોઈએ. [૨] પ્રદેશ – એકાંત અને સાધના યોગ્ય ભૂમિ જોઈએ. [૩] આસન :- શરીરનું અવસ્થાન સુખાકારી જોઈએ. [૪] કાળ :- સંધ્યાકાળ. [૫] આલંબન – વાંચના, પ્રચ્છના, પરાવર્તન અને આવશ્યક
આદિ જોઈએ. [૬] કમ – શરીર, વાણું અને મને ગુમિ. [9] ધ્યાતવ્યય – કઈ કારાદિ. [૮] ધ્યાતા – અપ્રમાદી, નિર્મોહી, જ્ઞાની. [૯] અનુપ્રેક્ષા – સ્વાધ્યાય, ધ્યાન, [૧૦] લેગ્યા – તેજે, પદ્ધ અને શુકલ, [૧૧] લિંગ – આજ્ઞા, રુચિ આદિ. [૧૨] ફળ – આત્મજ્ઞાન, શુદ્ધાત્માને સાક્ષાત્કાર
દ્વારમાં થઈને દહેરાસરમાં દાખલ થઈ શકાય છે. તેમ આ બાર દ્વાર વાટે ધર્મભવનમા દાખલ થવાય છે. આ પ્રત્યેક દ્વાર સર્વમંગળકારી ધર્મનું દ્વાર છે તેની સાથેઆંતર-બાહ્ય રીતે આત્માને જોડવે તે આરાધકનું કર્તવ્ય છે. અધર્મનાં ધ્યાનથી છુટવા માટે આ પ્રત્યેક દ્વાર સબળ સહાયક પુરવાર થાય છે. તેથી તેની સાથે સંબંધ ગાઢ કર તે હિતાવહ છે.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮ ધર્મધ્યાનની સ્થિરતા માટે : ચાર ભાવના અને ચાર શરણુ વડે ધર્મધ્યાન સ્થિર થાય છે.
ધર્મધ્યાન, ભાવનાઓ દ્વારા ગુણસમૃદ્ધ બને છે અને શરણે સ્થિરતા લાવે છે. પહેલું શરણું :- શ્રી અરિહંતનું શ્રી અરિહંતનું શરણ ગ્રહણ કરવાથી, ચાર ઘાતી કર્મોથી રહિત આત્માવસ્થા હાંસલ કરવાની દિશામાં આગળ વધી શકાય છે. બીજું શરણું :- શ્રી સિદ્ધ પરમાત્માનું ? શ્રી સિદ્ધ પરમાત્માના શરણે જવાથી ચાર ઘાતી અને ચાર અઘાતી એમ કુલ આઠેય પ્રકારના કર્મોથી રહિત થવા માટે આત્મવીર્ય રાયમાન થાય છે. ત્રીજું શરણું :- શ્રી સાધુ ભગવંતનું ? સાધુ ભગવંતનું શરણું સ્વીકારવાથી પાંચ પ્રકારનાં આશ્રવથી રહિત થવાની ચોગ્યતા ખીલવી શકાય છે. ચેથું શરણુ - કેવળી પ્રરૂપિત ધર્મનું ધર્મનું શરણું એટલે અઢાર પાપ સ્થાનકેથી રહિત, પરમ વિશુદ્ધ અને સચરાચર વ્યાપી શબ્દાતીત શક્તિનું શરણું.
જે જેના શરણે જાય તે તેના જેવું થાય. જે સંગ તે રંગ....! જેવી સેબત તેવી અસર, એ ન્યાય અહીં કામ કરે છે.
આ ચાર શરણને મંગલના મહાકેન્દ્ર કહ્યાં છે. અને ત્રી આદિ ચાર ભાવનાઓ તેમાં જરૂરી સહાય પૂરી પાડે છે.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૬) આત્મૌપજ્ય ભાવ
સમ્યગ્દર્શન : વ્યવહારથી સમ્યગદર્શન ગુણની પ્રાપ્તિ તે જૈન કુળમાં જનમ્યા ત્યારથી કહી શકાય. પરંતુ ગ્રંથિભેદ જનિત “નિશ્ચયથી' સમ્યગદર્શન ગુણની પ્રાપ્તિ તો જીવના પ્રબળ પુરુષાર્થથી જ થઈ શકે. તે પ્રાપ્તિ વખતે અપૂર્વ આનંદ અનુભવાય છે.
સમ્યગદર્શન તવરુચિ રૂપ છે. સમ્યકત્વની દશ પ્રકારની રૂચિમાં તત્રરુચિ ઉપરાંત ધર્મરુચિ, સંક્ષેપરુચિ, વિસ્તારરુચિ વગેરે છે. તે બધી રૂચિઓમાં તત્ત્વરુચિ મુખ્ય છે.
તવમાં પણ આત્મતત્ત્વ મુખ્ય છે આત્મન આત્મતત્વનું દર્શન થવું દુર્લભ છે. સામાન્ય ધર્મથી આત્મતત્વને સદ્દદ્યા વિના વિશેષ ધર્મથી આત્માનાં અનેક પ્રકાર યાવત્ ૫૬૩ પ્રકારે જાણવા છતાં નિશ્ચયથી જ્ઞાન કે શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થતાં નથી.
અધ્યાત્મસાર” ના વૈરાગ્ય ભેદ પ્રકરણમાં કહ્યું છે કે, एकांतेन हि षटकाय-श्रद्धानेऽपि न शुद्धता । संपूर्णपर्यायलाभात, यन्न याथात्म्य-निश्चयः ॥
વિશેષ વિનાનું સામાન્ય જ્ઞાન કે સામાન્ય વિનાનું વિશેષ જ્ઞાન શશશંગવત્ છે.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
આપણને જીવન વિશેષ પ્રકારને બોધ છે પણ સામાન્યથી તે જીવત્વ એક પ્રકારનું પણ છે, એ અભેદથી બધ થતું નથી અને કવચિત્ થાય છે તે પણ તે સાધને– પગી બની શકતું નથી. એથી આપણે ધર્મ મિથ્યાદિભાવ સંયુક્ત બનવું જોઈએ તે બની શકતા નથી.
મૈત્રીભાવનું માહાસ્ય : આત્મપગ્ય કે અભેદની દૃષ્ટિ આવ્યા વિના અહિંસાદિ કે ક્ષમાદિ ધર્મો ધર્મરૂપ બની શકતા નથી
અભેદની દૃષ્ટિ પ્રાણી માત્ર પ્રત્યે મૈત્રીભાવ કેળવવાથી જ પુષ્ટ બની શકે અને એ મૈત્રીભાવ કેળવાય તે જ દુઃખીનાં દુઃખ દૂર કરવાની કરુણુવૃત્તિ, ગુણાધિક પ્રત્યે પ્રમેદવૃત્તિ, અને તદ્દન જડ જેવા અપાત્ર પ્રત્યે માધ્યસ્થ કે તટસ્થવૃત્તિ સંભવી શકે એવી વૃત્તિ આવે તે જ અહિસાદિ અને ક્ષમાદિ ધર્મો સાર્થક બની શકે છે અર્થાત ક્ષાપથમિક ભાવના બની શકે છે.
દર્શનગુણનું આવરણ : સામાન્ય વિશેષ ઉભય ધર્મથી આત્મતત્વને બાધ પરિપાક પામે ત્યારે જ સમ્યગદર્શન ગુણની પ્રાપ્તિ સુલભ બની શકે છે અને તે જ દર્શનગુણનું આવરણ ખસી શકે.
દર્શનાવરણીય કર્મને પશમ મિથ્યાત્વ અવસ્થામાં પણ સુલભ છે. આત્મન આત્માનું આત્મૌપમ્યભાવે દર્શન થવું તે દર્શનગુણ છે.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૧
આ ગુણને આવરના દર્શન મેહનીય કર્મ તીવ્રતમ પ્રબળતમ પુરુષાર્થ ફેરવ્યા વિના ટળી શકે નહિ. તે કર્મને ઉદય હોય ત્યાં સુધી નવ પૂર્વનું જ્ઞાન કે ક્રેડ પૂર્વનું ચારિત્ર પણ મિથ્યાજ્ઞાન રૂપ કે કેવળ કાયકષ્ટ રૂપ બને છે એમ શાસ્ત્રકાર મહર્ષિએ ફરમાવે છે.
એટલે દર્શન ગુણને પ્રગટાવવા માટે અવિરત પ્રયત્ન અપ્રમત્તપણે શ્રી જિનાજ્ઞા મુજબ થતું રહે એ જરૂરી છે.
આત્મૌપજ્યભાવની ભૂમિકા : અધ્યાત્મ શા માને છે કે -
અવ્યવસ્થા જગતમાં નથી પણ જીવની પિતાની જાતમાં છે. તેને દૂર કરવાથી જગત એક વ્યવસ્થિત ન્યાયપૂર્ણ આનંદમય અને નિયમબદ્ધ જણાય છે. તેમાં દોષ કાઢવા જેવું કાંઈ પણ લાગતું નથી. તેથી આવી દષ્ટિવાળા અંતરંગ શાંતિને અનુભવે છે અને પિતાનાં દે જે કારણેથી ટકે છે તે કારણોને દૂર કરવા માટે જ પિતાનાં સમય અને શક્તિને યથાર્થ સદુપયોગ કરે છે.
દે તે રાગ કેષ અને મેહ તે દે છે.
મેહ, અજ્ઞાન, સંશય વિપર્યય રૂપ છે. તે તેના પ્રતિપક્ષી જ્ઞાન, શ્રદ્ધા અને ચારિત્રથી ટળે છે.
મેહનો અર્થ અહિં આસક્તિ કે રાગ સમજવાને નથી. કેમકે રાગને એક સ્વતંત્ર દેષ તરીકે કહ્યો જ છે. લેથી મેહ શબ્દ અજ્ઞાન, સંશય અને વિપર્યયવાચક છે.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
વસ્તુ માત્રનું યથાર્થ સ્વરૂપ, ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રૌવ્યયુક્ત છે. તેનું અનુભવ અને યુક્તિથી વારંવાર ચિંતન કરવા વડે તે દેશ વિલીન થઈ જાય છે.
કષાય અને સંકલેશજન્ય વિકૃતિથી મુક્ત થઈ જીવ જેમ જેમ અધ્યવસાયની વિશુદ્ધિ પામતે જાય છે તેમ તેમ બીજા છ સાથે આત્મૌપજ્યભાવ વધારે સ્પષ્ટ થતું જાય છે, અને તે જીવનમાં પણ ઉતરતે જાય છે.
ધર્મનું મૂળ સર્વ મંગલામાં પ્રથમ મંગલ ધર્મ છે. ધર્મ એ આત્માને સ્વભાવ છે. સર્વ પ્રાણીને આત્મા સમાન જેવાં આત્મા રૂપે જેવા, પોતાના અંગ રૂપ માનવા–અનુભવવા એ ધર્મ છે, ઉત્કૃષ્ટ મંગળ છે.
આ આત્મૌપમ્ય દષ્ટિમાંથી જ પરમ કૃપાળુ શ્રી તીર્થ કર પરમાત્માઓએ વિશ્વને અહિંસા, સંયમ અને તપ રુપ ધર્મ આપે છે.
મતલબ કે, આત્મૌપમ્ય દષ્ટિ એ ધર્મનું મૂળ છે. તેના જતનમાં ધર્મનું જતન છે. તેના વિકાસમાં ધર્મને વિસ્તાર છે. તેના જયમાં ધર્મને જય છે.
જ્યાં નમસ્કારભાવ નથી, ત્યાં નમ્રતા નથી અને જ્યાં નમ્રતા નથી, ત્યાં સોગ્યતા નથી.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૭) વિષયોની વિરકિત અને
દેવ-ગુરુની રતિ
મહામહની સામે સર્વથા નિર્મોહના અનુગ્રહનો ભાવ જિ બાથ ભીડી શકે. આવરણ પ્રચુર આત્માનું બળ કેટલું ? અને સર્વથા નિરાવરણ વિશુદ્ધ પરમાત્માનું, તેમના અનુગ્રહતું, તે અનુગ્રહને ઝીલનારનું બળ કેટલું?
મહાબળવાન મોહની સામે, અનંતબળી ભગવદુ-અનુગ્રહ જ ટકી શકે, અણનમ રહીને વિજય અપાવી શકે. આંશિક પણ મેહથી વ્યાપ્ત આત્મા, સ્વયમેવ મેહને જીતવામાં પ્રાયઃ સફળ નથી થઈ શકત પણ તે મેહને મહાત કરવા માટે તેને મહામેહજેતા શ્રી અરિહંત પરમાત્મા અને તેમની આજ્ઞા અનુસાર સર્વવિરતિપણું અંગીકાર કરનારા સાધુ ભગવતેરૂયી ગુરૂ તત્વનું શરણું સ્વીકારવું પડે છે.
એટલે સાચે વિરાગી, દેવ-ગુરૂને મહારાગી હોય, હોવા જોઇએ. દેવ-ગરના રાગી બનનાર જ વિષયને વિરાગી બની શકે. નિર્વિષયી એવા દેવ-ગુરૂની રતિ જ વિષયની રતિને બાળી શકે.
જેના જીવનમાં દેવ-ગુરૂની રતિ નથી તેની વિરતિમાં વિષયની રતિ હશે. વિષયેની રતિને દેવ-ગુરૂ સ્વરૂપ મહાવિષ-શ્રેષ્ઠ વિષચેની રતિ જ નિવારી શકે.
જેઓને નમસ્કાર કરવા માત્રથી જ અગણિત પા૫– રાશિઓ, પાપવાસનાઓ, વિષયેની રતિ અને કષાના
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪ મહાદાવાનળ શાંત થઈ જતા હોય છે તે નિવસન નિરંજન દેવ-ગુરૂ આપણું સૌથી મોટો હિતચિંતક છે. એમાં વિવાદ ન જ હોઈ શકે. મતલબ કે, એ નિર્વિવાદ હકીકત છે.
અનંતકાળનાં આપણું અનંત દારિદ્રયને દફનાવી દેનાર દેવ-ગુરૂ જ હોય અને બીજું કોઈ ન હોય તે તેમના ઉપર મહારતિ ઉત્પન્ન કેમ ન કરવી?
જીવના ખરા સ્નેહી કોણ? દેવ, ગુરૂ કે દુનિયા પરમ હિતસ્વી જે દેવ-ગુરૂ જ છે, તે તેમના પર સર્વાધિક નેહ થ જોઈએ, અને જે ન થતું હોય તે દેવ-ગુરૂની કિંમત કરતાં બીજા સનેહીઓની કિંમત અંતરમાં વધારે આંકી છે એમ સિદ્ધ થાય છે એ મિથ્યાત્વ જ જીવને અનંતકાળ ભવસાગરમાં ભટકાવનાર થાય છે.
વિષયોની વિરક્તિને ટકાવવા માટે દેવ-ગુરૂ રૂપી મહાવિષય પર રતિ કેળવવી જ પડશે. જે નહિ કેળવાય તો વિષયરતિ (વિષયે પ્રત્યેનો રાગ-રનેહ) કેડે મૂકશે જ નહિ.
વિષમાં રતિને અર્થ જ વિષયોની કિંમત વધુ આંકવી એ છે.
બધાં વિષમાં પ્રધાન વિષય દેવ-ગુરૂ છે. તેનું કારણ સૌથી વધુ હિતૈષી તેઓ છે. તેઓનું નામસ્મરણ કરતાં જ જીની પાપરાશિઓ, અજ્ઞાન અને મેહની રાશિએ પળ માત્રમાં વિલીન થઈ જાય છે.
આત્માનું હિત કરે તે જ હિતૈષી કહેવાય. આત્માનું
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૫
હિત, દેવ-ગુરૂના આલંબને જ થાય છે, તેથી અન્ય વિષયની રતિને દૂર કરી દેવ-ગુરૂને વિષે મહારતિ કેળવવી એ જ વિરકિતને મેળવવાને, ટકાવવા, વધારવા અને પરમ વિરકિતને ધારણ કરનાર વીતરાગ પદની પ્રાપ્તિને અનન્ય ઉપાય છે.
ભકિત અને કૃપા : વાસનાની શાંતિ વિના ભક્તિ નહિ, અને ભક્તિ વિના વાસનાની શાંતિ નહિ. આ અન્યાશ્રય દેષને તેડવાને ઉપાય ગુરુકૃપા છે.
ગુરુ એ લુહાર છે, તેમની કૃપા એ હડે છે અને ભક્તિ એ એનું મૂલ્ય છે. ભક્તિથી કૃપા અને કૃપાથી અન્યાશ્રય દેષનું નિવારણ થાય છે.
કાયાથી થતી ગુરુની ભક્તિ આત્માની મુક્તિમાં કારણ બને. શિષ્યની ભક્તિ મુખ્યત્વે ગુરુની કાયાને ઉદ્દેશીને હેય છે અને ગુરુની કૃપા શિષ્યના આત્માને ઉદ્દેશીને થાય છે, તેથી ગુરુની કૃપા શિષ્યના ચિત્તની સમાધિનું કારણ બને છે.
ભક્તને ભક્તિ નિવિષયતા અને નિષ્કષાયતાના આનંદનો અનુભવ કરાવે છે. એ આનંદની આગળ દુનિયાનાં સઘળાં સુખે તુચ્છ લાગે છે. *
ગુરુકપા એ માતાને સ્થાને છે. તેના મેળામાં વિશ્રાંતિ લેનારને વાસનાના જાળા સતાવી શકતાં નથી. ગુરુકૃપાને કશું અસાધ્ય નથી.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬ કૃપા ભક્તની ભક્તિને આધીન છે, ભક્તિથી કૃપા વધતી જાય છે. ગુરુકૃપા જેને પ્રાપ્ત થાય છે તેના ચિત્તમાથી એક બાજુ વિષયરતિ નાશ પામે છે અને બીજી બાજુ વીતરાગ-ભક્તિ જન્મ પામે છે. ગુરુકપા જ મેહનીય કર્મને
પશમ કરી શકે છે, તેના પ્રભાવે વિષય-વિરકિત અને શ્રી જિનેશ્વરદેવની ભક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે.
દેવ-ગુરૂની ભકિત : નામસ્મરણ અને પૂજાપાઠ એ ભક્તિનાં બાહ્ય લક્ષણે છે.
ભક્તિનું આંતરલક્ષણ આજ્ઞાપાલન અને સર્વસમર્પણ છે. જ્ઞાન એક સાધન છે. સાદ્ય સર્વમંગલ છે. જેને દેવ પર પરમ ભક્તિ છે અને દેવ ઉપર છે તેવી જ પરમ ભક્તિ જેને ગુરુ ઉપર પણ છે, તેને આ પદાર્થો (ત) પ્રકાશિત થાય છે, પૂર્ણરૂપે સમજાય છે.
यस्य देवे पराभक्तिः यथा देवे तथा गुरौ । तस्यैते कथिता ार्थाः प्रकाशन्ते महात्मनः॥
દેવ ઉપર જેવી પરમ પ્રીતિ (ભક્તિ), તેવી જ ગુરુ ઉપર જેને હય, તે મહાન આત્માને જ પદાર્થો (તસ્વી) સાચી રીતે સમજાય છે, પ્રકાશિત થાય છે.
દેવ-ગુરુ ઉભય ઉપર પરમ પ્રીતિ (ભક્તિ) ખાસ જરૂરી છે. ગુરુને એક વ્યક્તિરૂપે ન માનતાં વિશ્વનાં એક પરમ તત્ત્વરૂપે માનવા જોઈએ.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૭
ગુરુતત્તવ દ્વારા જ દેવતત્વની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે. ગુરુતવને મહિમા અપૂર્વ છે જીવનમાં ગુરુ ઉપરને અનુરાગ સકળ કાર્યની સિદ્ધિ કરાવનાર છે. દેવ અને ગુરૂ પાસેથી મારે શું મેળવવું છે, એ વિચાર આવવાને બદલે “શું આપવું છે એ વિચારો વધુ આવવા જોઈએ. લેવાનાં વિચારે સહ કેઈ કરે છે, ખરેખરા વિચારે તે આપવાનાં કરવાના છે. આપનારને જ જગતની ઉત્તમ ચીજો ભરપૂર રીતે મળે છે. આપવાનાં વિચારો કરે એટલે જે કાંઈ માગો છો તે બધું જ, અવસરે આવીને મળશે.
દેવ-ગુરૂને જે આપવાનું છે તે સેવા, પ્રેમ, ભક્તિ , લાગણી, વિનમ્રતા વગેરે છે. એનાં વિચાર કર્યા સિવાય મેળવવાનાં વિચારો કેવી રીતે સફળ થઈ શકે?
- સમર્પણભાવ શિષ્યનું કલ્યાણ કરનારે છે. “અહં” અને “મમ” નાં ઠંથી છોડાવનારે છે; સાધક જીવનની નિશ્ચિતતાને આકર્ષનારો છે, નિર્ભયતાને પ્રગટ કરનાર છે.
દેવ અને ગુરૂની આરાધનાથી મુક્તિ નજીક આવે છે, અર્થાત્ શિષ્ય મુક્તિની વધુ નજીક પહોંચે છે. શાસ્ત્રનાં રહસ્ય તેનાં હદયમાં આપોઆપ પ્રકાશિત થવા લાગે છે.
દેવ-ગુરૂ ઉપર ભક્તિ અને પ્રેમને રસ એ તીવ્ર બનવું જોઈએ કે એમનાં ધ્યાનના રસથી વિષયને રસ આપોઆપ ઘટી જાય.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
કહ્યું છે કે :ભયી મગનતા તુમ ગુણરસ કી,
કુણુ કંચન કુણુ દારા
શિતલજિન મેહે પ્યારા. મનની જળ સાથેની પ્રીતિ જેવી પ્રીતિ દેવ-ગુરુ સાથે બાંધીને સર્વ બંધનમાંથી મુક્ત થવાની શક્તિ મેળવી શકાશે.
(૦ર
સૌમ્યતા એટલે સમભાવ, સમભાવ વિના કોઈપણ સદણુણને સાચે વાસ આત્મામાં થઈ શકતા નથી.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૮) - મિથ્યાદિ ભાવનાઓનું સામર્થ્ય
રાગ-દ્વેષાદિ કલેશ કહેવાય છે અને ઈર્ષા–અસૂયાદિ ઉપકલેશ કહેવાય છે. કલેશનું મૂળ ઉપકલેશ છે.
સુખી પ્રત્યે ઈર્ષ્યા, દુખી પ્રત્યે ઉપેક્ષા, ગુણી પ્રત્યે અસૂયા અને પાપી પ્રત્યે તિરસ્કાર જેમાંથી જન્મે છે તે ઉપકલેશ છે.
સઘળું સુખ મને જ મળે અને સઘળું દુઃખ મારું જ ટળે,” એ રીતે સુખ પ્રત્યે અનંત રાગ અને દુઃખ પ્રત્યે અનંત ઠેષ એ કલેશ માત્રનું મૂળ છે.
મારું દુખ ટળે તેમ બીજાનું પણ ટળે,
મને સુખ મળે એમ બીજાને પણ મળે.' એ વિચારથી કલેશ મંદ થાય છે.
મંદ કલેશને નિવારવા માટે, અને દુઃખનાં મૂળ પાપબ્રેષમાં, અને સુખરાગને સુખના મૂળ ધર્મરાગમાં વાળવાની જરૂર છે કારણ કે, દુઃખ એ પાપનું ફળ છે અને સુખ એ ધર્મનું ફળ છે.
ધર્મને રાગ પુણ્યવાન પ્રત્યે, અસૂયાને બદલે અન્નુરાગ પેદા કરે છે તથા પાપને વૈષ પાપી પ્રત્યે તિરસ્કારને બદલે અનુકંપા યુક્ત માધ્યચ્ચ પેદા કરે છે. પુણ્યવાન
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
હું, અને પાપી પ્રત્યે માથ્ય એ અનુક્રમે પ્રમેાદ અને ઉપેક્ષાભાવ છે.
આ રીતે રાગદ્વેષને નિર્મૂળ કરવાનું સામર્થ્ય મૈગ્યાદિ ભાવનાઓમાં રહેલ' છે.
મૈત્રી, પ્રમાદ, કરુણા અને માધ્યસ્થ્ય આ ચાર ભાવનાઓમાં પ્રથમ નખરે મૈત્રીભાવના છે, અને પછી પ્રમેદ, કરૂણા અને માધ્યસ્થ્ય છે,
મૈત્રીભાવનુ સામર્થ્ય 3
મૈત્રીભાવનાની પરાકાષ્ટાન્નુ નામ પૂર્ણ અહિંસા છે, અને એ મત્રીભાવનાના જ્યાં જ્યાં જેટલા પ્રમાણમાં અભાવ, અને તે અભાવને દૂર કરવા માટેનાં પ્રયાસની ખામી ત્યાં ત્યાં તેટલા પ્રમાણમાં હિંસા, પછી ભલે તે વ્યક્ત હાય, કે અવ્યકત હોય, જાણપણે હાય કે અજાણપણે હાય.
-
હિંસાના સબંધ, કેવળ પ્રાણુનાશ સાથે છે, એવું નથી; પણ અન્ય જીવાનાં રક્ષણ અંગેનાં ઉપચેગની ખામી સાથે ય છે, જૈન શાસનમાં જેટલે જેટલા ઉપયેગ તે ધમ છે અને ઉપયેાગની ખામી એટલેા અધમ છે.
મતલમ કે, અહિંસા, દયા, જીવમૈત્રી એ ધર્મના પાચા છે. મૈત્રીભાવના વગરના કઠર હૈયામાં કરૂણા આદિ ભાવનાએ ઉગી શકતી નથી.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
કરૂણાભાવનું સામર્થ્ય :
કર્ણાભાવનું સામર્થ્ય બે પ્રકારે કાર્ય કરે છે. એક તા, જીવમાં કરૂણાભાવ પ્રગટે છે જે જીવમાં પાપાકરણુ નિયમ' પ્રગટાવે છે; અને બીજું, જે જીવા ઉપર કરૂણા પ્રગટે છે તે જીવાનાં ચિત્તમાલિયની નિવૃત્તિ કરે છે.
તે તે જીવે ત્રણ પ્રકારનાં હેાય છે. શત્રુ, મિત્ર અને ઉદાસીન.
એ ત્રણે પ્રકારનાં જીવામાં રહેલી, અપરાધ કરવાની વૃત્તિ દૂર થાય છે. ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીની કરૂણાએ ચડકૌશિક સનાં અપરાધની નિવૃત્તિ કરી હતી, એ દૃષ્ટાંત છે.
પ્રભુનાં અતિશયેનું રહસ્યભૂત તત્ત્વ પણ મૈત્રી આદિ ચાર ભાવનાસ્વરૂપ પ્રભુની અદૂભૂત ચેગસ પદ્મા છે, એમ શ્રી વીતરાગ સ્તંત્રના ત્રીજા પ્રકાશના અંતે, મૂળકાર, ટીકાકાર અને અવર્ણિકારે સ્પષ્ટ કહેલું છે.
પ્રમાદભાવતું સામર્થ્યઃ
પેાતાનાં હુન્નર અવગુણને અવગણીને પણુ માનવી પેાતાના નાનકડા ગુણને આગળ કરીને હરખાતા હોય છે. તેમ જે માનવીના હૃદયમાં પ્રમોદભાવ પ્રગટે છે તે પરનાં નાનકડાં પશુ ગુણુની પ્રશંસા કરે છે. આ પ્રશંસા એ પ્રમેાદભાવનું વ્યક્ત સ્વરૂપ છે.
એ
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
આ પ્રમેદભાવ જેનાં હૈયામાં હોય છે, તે પેખતે સુકૃતરાગી બનીને, પરમાં સુકૃતકરણની વૃત્તિને જગાડવાનું સુકૃત પણ કરતા હાય છે.
જે વ્યકિતના જીવનના મૂળમાં મૈત્રીને અમી સિંચાયેલા હોય છે, તે પ્રમાદ, કરૂણા અને માધ્યસ્થ્ય ભાવની પાત્રતા પ્રગટાવીને સ્વ-પર શ્રેયસ્કર જીવન જીવી જાય છે.
માધ્યસ્થ્યભાવના પ્રભાવ :
હિંસા, ચારી, જુઠ આદિ પાપે ભયકર છે. એવાં પાપા કરીને પેાતાનાં આત્માને કલકિત કરનારા જીવા તરફ જેમને માધ્યસ્થ્યભાવને બદલે, ધૃણા યા તિરસ્કાર જાગે છે તેમને જીવનૈત્રીના સ્પર્શે થયેા હાતા નથી, નહિતર પેાતાનાં સતાનની કસુરને જે આંખે એની માતા જુએ છે, એ જ આંખે જોવાની સહજ વૃત્તિ જીવમૈત્રી વાસિત હૈયાવાળા જીવને થવી જોઈ એ.
પાપીમાં પાપી જીવ પ્રત્યે પણ અનુક`પા ચુકત માધ્યસ્થ્યભાવ જાગવાથી, સ્વભૂમિકાની પુષ્ટિ થવા ઉપરાંત પરને એટલે કે તેવા પાપીને પણ પાપ નહિ કરવાની સમુદ્ધિ જાગે છે.
માટે મૈગ્યાદિભાવ છેડીને સ્વાર્થ આદિમાં મનને જવા દેવુ', એ આ અને રૌદ્રધ્યાનનુ સેવન કરવાને અહિતકારી માગ છે.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૩.
i
સર્વ જીવોનું હિતચિંતન : સર્વ જીવના હિતચિંતનને ભાવ નિસર્ગથી કે અધિગમથી જાગ્યા વિના આત્મ-સમ-દશિત્વ અને તેમાંથી ફલિત થતાં ક્ષાત્યાદિ ધર્મે કેવી રીતે પ્રાપ્ત થઈ શકે ?
કેઈની સાથે વેર ન હોવું એ જ મૈત્રી છે વેર ન હવું એટલે અહિત ચિંતનને અભાવ છે. અહીં બે નિષેધ પ્રકત અર્થને કહે છે એ ન્યાયે હિતચિંતનને ભાવ જ આવીને ઊભું રહે છે.
સર્વનું સુખ ઈચ્છવું એ મેહરૂપ નહિ પણ વિવેકરૂપ છે. શ્રી સંઘને ઉદ્દેશીને શાસ્ત્રકારોએ “પુત્રમિત્ર શ્રાઇઝ.... નિત્ય ૬ જળ, જાપતષ્ઠિારા માસુ ? વગેરે સૂત્રે રચ્યા છે, અને બ્રહ્માલેકની શાંતિ ચાહી છે, તે કેવળ ઉપદ્રવના અભાવરૂપ જ નહિ પણ સ્વાથ્યના સદુભાવરૂપ પણ છે.
દદી વૈદ્ય પાસે જાય છે તે સમયે તેના મનમાં દર્દથી મુકત થઈને શારીરિક સુખાકારી મેળવવાને ભાવ હોય છે.
દર્દના હેવાપણુમાં આરોગ્યને અભાવ છે, અને દર્દીના દૂર થવામાં આરગ્યને સદભાવ છે, તેમ શાંતિની બાબતમાં સંપત્તિની બાબતમાં અને લોકેત્તર સમતા આદિ ગુણેની બાબતમાં પણ સમજી લેવાનું છે.
સર્વત્ર હિતચિંતન રૂપ મૈત્રી અને સકલ સર્વી હિતાશય એ ધર્મમાત્રને, ગમાત્રને અને અધ્યાત્મમાત્રને પામે છે.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
શ્રી જિનાજ્ઞા પોતાનાં તલ્ય પરને અને પરમાત્મ તુલ્ય પિતાને, નિશ્ચયથી માનવાનું ફરમાવે છે. તે આજ્ઞાન અસ્વીકાર અને સ્વીકાર એ અનુક્રમે ભવ અને મેક્ષનું બીજ બને છે.
જીવને આર્તધ્યાનથી છોડાવી અને ધર્મધ્યાનમાં જોડવા માટે તથા શ્રેણિ અને શુકલધ્યાન સુધી પહોંચાડનાર સકલ સત્ત્વ વિષયક સ્નેહ અને હિતચિંતાનાં પરિણામ છે. તેથી તે સ્વયં ધર્મધ્યાન રૂપ છે અને ધર્મશાનને હેત પણ છે.
શુકલધ્યાનનું બીજ ધર્મસ્થાન છે અને ધર્મધ્યાનનું બીજ મૈચાદિભાવે છે. મેક્ષમાં તે ભાવે નથી પણ સર્વાનુગ્રહકારક પરાઈ સાર એ સ્વભાવ, મોક્ષમાં પ્રગટે છે તે પ્રર્ષભાવને પામેલા વ્યાદિભાવનું જ પરિણામ છે.
સારાંશ કે, વ્યાદિભાવ એ ધર્મમય જીવનનું જીવન છે. તેના સેવનમાં સ્વ–પર કલ્યાણ સમાયેલું છે.
-
-
- -
-
-
નમરકારભાવનો એક અર્થ ક્ષમાયાચના થાય છે. ક્ષમાયાચનાથી ચિત્ત પ્રસન્ન બને છે. અર્થાત ચિત્તમાંથી ખેદ, ઉદ્વેગ, વિવાદાદિ દો ચાલ્યા જાય છે,
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૯) વસ્તુ અને વાસના
ઘરના આંગણે કચરે હાય એ ગંદકી ગણાય છે. એ જ કચરે ખેતરમાં ખાતર ગણાય છે, એ ન્યાયે ધન પણ સ્વયં પોતે સારું કે નરસું નથી. એ કયા સ્થાને વપરાય છે એ ઉપરથી તે સારું યા ખરાબ કરે છે.
સ્ત્રી એ મહીની રૂપે ભલે ભયંકર હોય પણ, માતા રૂપે મહાકલ્યાણિની છે. કીર્તિ એ કામના રૂપે ભલે કાળી નાગણ હાય કિંતુ સત્યની કાંતિ રૂપે પરમ સેહામણું છે.
મતલબ કે, વસ્તુમાં પાપ નથી પરંતુ વસ્તુની વાસનામાં પાપ છે.
વસ્તુ, જ્યારે કેઈની વાસનાનું સ્વરૂપ ધારણ કરે છે ત્યારે તે વસ્તુ પાપ યા પુણ્યનું પ્રબળ નિમિત્ત બની જાય છે.
, એકની એક વસ્તુને, ભિન્ન ભિન્ન માણસે પિતાની
આંતરિક ગ્યતા અનુસાર જેતા, તેમજ મૂલવતા હોય છે. વસ્તુને તેનાં સ્વરૂપે જેવી, તે યથાર્થદષ્ટિ છે. તે વસ્તુને વાસના ઈચ્છા કે મમતા વડે જેવી એ મિથ્યાષ્ટિ છે.
સંપત્તિને ભોગ અર્થે વાપરનારાઓને તુટે નથી કિંતુ તેની સુચ્છથી મુક્ત રહી જગત-કલ્યાણ અર્થે વાપરનારા મહાન સામર્થ્યને સજે છે તેથી લક્ષ્મી, એ દેષ નથી પણ આદર્શ વિનાના વાસનાગ્રસ્ત મનુષ્યના હાથમાં, તે દેષરૂપ, બંધનરૂપ કે સારહીન બને છે.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
જે વરતુઓ વાસનાના સાધનરૂપે વિષને પ્રસારે છે તે જ વસ્તુઓ સત્યના સાધનરૂપ બને ત્યારે અમૃતને વરસાવે છે.
વસ્તુ તે તેની તે જ રહે છે પણ તેના તરફ જે ભાવ હૃદયમાં હોય છે, યા જોતાં જે ભાવ તેના પ્રત્યે જાગે છે, તેવું વાતાવરણ માણસની અંદર-બહાર તે વસ્તુ સજે છે.
પશવ બીજના ભેએ પિતે જીવવા ઈચ્છે છે. મનુષ્યત્વ પોતાના ભાગે બીજાને જીવાડવા ઈચ્છે છે, અથવા પોતે જેમ જીવવાને ઈરછે, તેમ બધા જ પણ જીવવાને ઈરછે છે, એમ સમજીને બધાની સાથે આત્મ તુલ્ય વ્યવહાર કરે છે.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૦) સાટીને ડર
કસોટીએ ચડવાના પ્રસંગ આવે છે ત્યારે માણસ ગભરાય છે અને એ પ્રસગ ટાળવા મથે છે. એને એ ડર સતાવતા હાય છે કે, હું કદાચ કસોટીમાં નિહ ટકી શકું તા.........
પણ, આમ સત્યના ડર રાખ્યું કેમ ચાલશે ? પેાતાનુ ખરૂં સ્વરૂપ, પેાતાને અને જગતને જાણવા દેવામાં જ સદા કલ્યાણ છે. મધુર અસત્ય કરતાં કડવુ" સત્ય વધારે પૃથ્વ નીવડે છે.
આપણે કયાં છીએ અને શું છીએ એ જાણ્યા વિના, કયાં જવુ અને શું થવું એ ભાગ્યે જ સમજાય છે. તત્ત્વચિંતકા કહે છે કે, જીવન એ તે આત્મસાક્ષાત્કારની એક મહત્ત્વની પ્રક્રિયા છે, એ પ્રક્રિયાના પરિચય કરી લેવાની એક રીત એ સાટી છે.
કૅસેટીથી ડરનાર, મહિમુખ હોય છે. એ અંગત સુખ-દુઃખના જ ફ્કત ખ્યાલ કરી અણુગમતાં પરિણામેથી ગભરાયા કરે છે.
કસોટી માટે તત્પર રહેનાર, અંતર્મુખ હાય છે. તે અંગત સુખ દુઃખના ખ્યાલ છેાડી દઈ શ્રેયસ્કર જીવનની ઝંખના કરતા રહે છે.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
સુખ એ છે આનુસંગિક બાબત છે. એ કાંઈ જીવનનું ધ્યેય નથી. સતત વિકાસ અને અંતે આત્મસાક્ષાત્કાર એ જ સાચું જીવન છે, જીવનનું સાચું ધ્યેય છે.
આટલું બરાબર સમજનારને પ્રત્યેક કસેટી હંમેશાં શ્રેયસ્કર નીવડે છે. જયારે તે કસોટીમાં સફળ થાય છે ત્યારે તેનામાં આત્મશ્રદ્ધા પ્રગટે છે, અને નિષ્ફળ નીવડે છે ત્યારે તે પોતાની નિર્બળતાઓને પારખી લે છે. આમ બને સ્થિતિમાં તેની તે પ્રગતિ જ થાય છે.
કસોટીએ ચઢતા જવું, પિતાનું મૂલ્યાંકન કરતાં જવું અને મૂલ્ય વધારવા મથતા જવું, એ આત્મોન્નતિની નિસરણીના કમિક પગથિયા છે.
જેને આન્નતિ સાધવી છે, આત્મસાક્ષાત્કાર પામે છે તેને સેટીથી ડર્યો નહિ ચાલે.
સેટીથી દૂર ભાગવું એ કાયરતા છે. ઉલટભેર કસોટીને આવકારવી એ મર્દાનગી છે. કંચનને ક્યારેય કસેટને ડર નથી જ સ્પશતે.
|
નમસ્કારભાવ વડે પરના ઉપકારને રવીકાર કરાય છે અને પરને ગુણ કરવાની વૃત્તિ પેદા થાય છે. એમાં એકનું નામ કૃતજ્ઞતા છે, બીજાનું નામ ઉદારતા છે.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૧) નયવાદની ઉપયોગિતા
જૈન દર્શનમાં વસ્તુનું જ્ઞાન, પ્રમાણ અને નય–ઉભયથી કરવાનું ફરમાવ્યું છે. પ્રકાશનાધિપમઃ” એ, વાચક શ્રી ઉમાસ્વાતિજીનું પ્રસિદ્ધ વચન છે.
જૈન દર્શનમાં પાંચ જ્ઞાન, પ્રમાણ સ્વરૂપ છે. તેનાં નામ અનુક્રમે મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન, મન:પર્યવજ્ઞાન અને કેવળજ્ઞાન છે.
તેમાં પ્રથમનાં બે જ્ઞાન, પક્ષ પ્રમાણ છે, અને પછીનાં ત્રણ જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ પ્રમાણે છે.
પ્રત્યક્ષ એટલે, કેવળ આત્માથી જણાય છે. પરોક્ષ એટલે જે જાણવા માટે આત્માને, ઈન્દ્રિયો અને મનની આ સહાય લેવી પડે તે.
મતિજ્ઞાન પાંચ ઈન્દ્રિયો અને મનની સહાયથી થાય છે; અને શ્રુતજ્ઞાન એકલાં મનની સહાયથી થાય છે, પણ બન્ને પક્ષ પ્રમાણુ જ્ઞાન છે.
નય એ શ્રુતજ્ઞાનને જ એક પ્રકાર છે.
જે જ્ઞાન વસ્તુના એક અંશને ઈતર અંશેનાં અપલાપ કર્યા વિના જણાવે તે નથુત છે.
સ્વાભિપ્રેત અંશને જણાવવાની સાથે ઈતર અને
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
જે અ૫લાપ કરે તે દુર્નયકૃત છે. અને વસ્તુના સમગ્ર અંશેને જણવે તે સ્વાદુવાદગ્રુત છે.
આ જ વાત આપણે એક દષ્ટાંતથી સમજીએ.
ધર્મનાં અનુક્રમે ચાર પ્રકાર છે. દાન, શીલ, તપ અને ભાવ. એ ચારમાંથી કોઈ એકને જ ધર્મ તરીકે સ્થાપન કરે તે નયસ્કૃત છે.
એકને ધર્મ તરીકે સ્થાપી બીજાનાં ધર્મ સ્વરૂપને નિષેધ કરે તે દુર્નયશ્રુત છે. .
અને ક્રમશઃ ચારેય (દાન, શીલ, તપ અને ભાવ)ને ધર્મ તરીકે વર્ણવવા તે સ્વાદુવાદદ્ભુત છે.
વળી ધર્મને આરાધવા માટે અનુક્રમે ત્રણ ગુણેની, અથવા ત્રણ તત્ત્વોની આવશ્યક્તા રહે છે.
દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર એ ત્રણ ગુણે છે. દેવ, ગુરૂ અને ધર્મ એ ત્રણ ત છે. તેમાંના કેઈ એકને સ્વીકાર તે સુનય, તે નય સાથે બીજાને તિરસ્કાર, તે દુર્નયઃ અને ત્રણેને સ્વીકાર તે સ્વાદુવાદ.
જ્ઞાન એ મને માર્ગ છે, એ વાક્ય સાચું છે. પણું એ એક જ મોક્ષમાર્ગ છે” એમ કહેવું એ સાચું નથી. પરંતુ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર એ ત્રણે મળીને એક્ષને માગ બને છે.
તેવી જ રીતે દેવાધિદેવની પૂજા એ મોક્ષનો માર્ગ છે, એ વાક્ય સાચું છે. પણ એ એક જ વાક્ય સાચું છે
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૧.
એવું નથી. ગુરુવંદન પણ મોક્ષમાર્ગ છે, એ વાક્ય પણ સાચું છે, અને દેવ ગુરૂ અને ધર્મ એ ત્રણેને મોક્ષનાં માર્ગ તરીકે સ્વીકાર એ સ્વાદુવાદદ્ભુત છે.
ત્રણમાંથી કેઈ એકને સ્વીકારનાર જયશ્રુત છે, અને કઈ એકને સ્વીકારી અન્યને નિષેધ કરનાર દુર્નયશ્રુત છે. આ જ વાતને વ્યાવહારિક દૃષ્ટિએ સમજવા માટે લાડવાનું દૃષ્ટાંત છે.
ઘી, ગોળ અને આટે એ ત્રણેના વિધિપૂર્વકના મિશ્રણથી લાડ બને છે. એ ત્રણમાંથી કેઈ એકને મેદકનું કારણ કહેવું એ નય છે એકને કહીને બીજાને નિષેધ કર એ દુર્નય છે; ત્રણેનું સ્થાપન કરવું એ સ્વાદુવાદ છે.
બીજું દૃષ્ટાંત ઘરનું છે.
કેઈપણુ ઘર અથવા મકાન તેનાં પાયાની, ભીંતની અને છાપરાની અપેક્ષા રાખે છે.
ઘર માટે પાયાને સ્વીકાર કર, પાયા સિવાય બીજાને ઈન્કાર કરે, અને ત્રણેને સ્વીકાર કર એ ત્રણે વાક દેખીતી રીતે જ ભિન્ન છે એ ત્રણે વાકને અનુક્રમે નય, દુર્નય, અને સ્વાદુવાદની સંજ્ઞા આપી શકાય.
- આ રીતે સ્વાદુવાદ, નયવાદ અને દુનિયવાદ પ્રત્યેક સ્થળે વિચારી શકાય છે.
દુર્નયવાદ એ એકાંતવાદ છે, સ્વાદુવાદ એ અનેકાંતવાદ છે અને નયવાદ એ અનેકાંતવાદને જ એક અંશ છે.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩ર
શ્રી જૈન દર્શનમાં એકાંતવાદને મિથ્યા કરાવ્યું છે. મોક્ષમાર્ગમાં તે વિભૂત છે, અનર્થકર છે, અસદુ અભિનિવેશને પોષનારો છે. - જ્યારે અનેકાંતવાદ મિથ્યા અભિનિવેશને ટાળનાર છે, માધ્યસ્થ પરિણતિને પોષનાર છે, તથા મુમુક્ષુઓને સર્વ પ્રકારની વિરાધનાઓથી બચાવી આરાધનાના માર્ગે ચઢાવનાર છે.
- નયવાદની ઉપગિતા પ્રવૃત્તિમાં દઢતાને લાવનારી છે તથા સાચાં કારણેને સ્વીકાર કરી અન્ય પણે તેટલાં જ સાચા કારણેને ઈન્કાર કરાવતાં બચાવી લેનાર નીવડે છે. કેવળ “જ-કાર” દ્વારા બીજા કારણોને ઉછેદ કરતાં અટકાવનારી પુરવાર થાય છે. ઘોર અંધારી રાતે દીવા જેટલું ઉપકારક આ જ્ઞાન મુમુક્ષુઓને માર્ગદર્શક નીવડે છે.
જૈન શાસ્ત્રકારોના અભિપ્રાય મુજબ આ નયવાદ અને સ્યાદવાદનું રહસ્યપૂર્ણ જ્ઞાન નહિ થવાને લીધે જ જીવ અનાદિકાળથી એકાંતવાદમાં તણાઈ આ ભવાટવીમાં પરિભ્રમણ કર્યા કરે છે.
એકાંતવાદના આ અંધકારમાંથી જીવને બચાવી લેનારું સમ્યજ્ઞાન, નયવાદ અને સ્વાદુવાદને તેના સાચા સ્વરૂપમાં વિસ્તારથી સમજાવનાર, પૂર્વાચાર્યોના અનેક ગ્રંથ રને આજે પણ મોજુદ છે. તેમાં શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરસૂરિ રચિત “સરિત' ગ્રંથ સૌથી મોખરે છે.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૩
બીજે શ્રી મદ્વવાદીને “” નામે ગ્રંથ છે. તદુપરાંત શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી રચિત “અનેકાંત gar'વાદીદેવસૂરિજીને “ઘા = ર ાાસ્ત્ર કલિકાલ સર્વજ્ઞ ભગવંત શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજીને “ચાંદ્રાઃ જંકજ' નામની ટકાવાળે અન્ય એગ વ્યવરછેદ દ્વાદ્વિશિકરૂપ તથા પ્રમાણ મીમાંસા, ઉપાધ્યાય શ્રી ચશોવિજયજી વિરચિત વાર્તા વાર ની ટીકા સ્વરૂપ સ્વાદુવાદ કુલપલતા તથા બીજા પણ નથ ઘી, ના રહૃશ્ય, નારા ઈત્યાદિ નાનાં નાનાં પ્રકરણ અનેક છે.
આ બધાં તેમજ પ્રકરણેને ગુરૂગમથી ભણવા અને સમજવા માટે જેઓ સાચા અંત:કરણથી પ્રયાસ કરે છે, તેઓને ન જ્ઞાનને કેઈ નવ દિવ્ય–પ્રકાશ પ્રાપ્ત થાય છે, કે જેના તેજ વિસ્તારમાં અજ્ઞાનરૂપી અંધકાર નાશ પામે છે અને સમ્યગજ્ઞાનરૂપીભાનું સહસ કિરણે વડે અંતરમાં અજવાળાં પાથરે છે.
સમાગે ચઢાવી મેક્ષમાર્ગમાં આગળ વધારનાર નયવાદને મર્મને હદયસાત્ કરવાથી સુઝબુઝ સહુને વહેલી સ્પશે!
જીવની અનાદિકાળની અયોગ્યતાને અર્થાત અપાત્રતાને શાસ્ત્રકારે સહજમલના શબ્દથી સાધે છે.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
દર
(૪૨)
S
}
તinfluitmiri[MI
જો સુખ–દુઃખ મીમાંસા
જે ન ઈચ્છવા છતાં આવે તે દુઃખ છે. જે ઈચ્છવા છતાં ચાલ્યું જાય તે સુખ છે.
એ રીતે દુઃખનું આવવું અને સુખનું જવું, એ વૈભાનિક છે.
દુઃખ તથા સુખ એ વાસ્તવિક જીવન નથી. દુઃખ સ્વભાવથી અપ્રિય છે માટે વાસ્તવિક જીવન નથી સુખમાં સ્થિરતા નથી માટે તે પણ વાસ્તવિક જીવન નથી.
વાસ્તવિક જીવન સુખ તથા દુઃખ બન્નેના સદુપગમાં રહેલું છે.
સુખને સદુપગ ખીઓની સેવામાં છે; દુઃખને સદુપયેગ “અહ” ને “મમ ના નાશમાં છે, તેને સમભાવપૂર્વક સહન કરવામાં છે.
સુખ-દુઃખમાં જીવનબુદ્ધિ સ્વીકારવી એ ભૂલ છે. અને સુખ-દુઃખને સદુપયેગ એ વિકાસનું મૂળ છે.
- હરખથી ભયભીત થવું અને સુખમાં આસક્ત રહેવું એ માનવ મનને પ્રમાદ છે.
દુઃખને મહિમા તે જ સમજી શકે છે કે, જેણે દુઃખના પ્રભાવથી સુખની આસક્તિને સવશે ઉછેદ કર્યો છે.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૫
સુખની દાસતાને જીવતી રાખવી અને દુઃખની નિંદા કર્યા કરવી એ દુખ પ્રત્યેની મોટી કૃતઘતા છે; કારણ કે દુઃખ આપણું અશુભને ખપાવે છે, તેથી તેને તે અપેક્ષાએ ઉપકાર માન જોઈએ.
જે સુખ ઈચ્છવા છતાં ન રહે તેની ગુલામી કરવી અને જે દુઃખ સર્વમુખી વિકાસ કરે, તેનાથી ભયભીત રહેવું તે મોટામાં મોટે પ્રમાદ છે.
સુખાસક્તિ એ સમસ્ત વિકારની ભૂમિ છે; જ્યારે સમભાવપૂર્વક સહેલું દુઃખ વિકાસની ભૂમિ છે.
પ્રકૃતિના નિયમ મુજબ જે આવે છે તે અવશ્ય જાય છે, રહે છે તે, કે જેમાં આવવા જવાની વાત હતી નથી; માટે જે આવે ને જાય તેને સપગ અને જે કાયમ રહે તેના પર પ્રેમ કર એ કર્તવ્ય ઠરે છે.
વિશ્વભરમાં સુખ યા દુઃખ દેખાય છે તે સ્થિર નથી, બન્ને પરિવર્તનશીલ છે.
સુખનું પ્રલેભન છે, ત્યાં સુધી દુઃખ અવશ્ય રહેવાનું. જેને ખને અંત કરે છે, તેને સુખની ઇચ્છાને પણ અંત કરે જરૂરી છે.
દુખની અપરિહાર્યતા અને ઉપગિતાના સ્વીકારમાં જ સુખની આસક્તિને અંત છે.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
ખની આવશ્યકતાને ન સ્વીકારવી અને તેનાથી સતત ડરતા રહેવું એ ભયંકર ભૂલ, ઉપરાંત કાયરતા પણ છે જ.
દુઃખની વાસ્તવિકતાને સ્વીકાર કરી સુખ-દુઃખથી પર જીવનની સાથે અભિન્ન થવું, એ માનવ જીવનનું સચ્ચિ ધ્યેય છે.
સુખ-લેલુપતાને નાશ કરવામાં દુઃખની ઉપયોગિતા છે. સર્વોત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરવામાં દુખ પરમ હેતુ બને છે, તેથી અનિચ્છાએ પણ દુખાનુભૂતિ કરાવનાર તત્વ પ્રત્યે કૃતજ્ઞ રહેવું, તે માનવ માત્રનું કર્તવ્ય છે.
અનુકૂળતા એટલે સુખ અને પ્રતિકૂળતા એટલે દુઃખ એવી સમજ ઐહિકભાવજન્ય છે, પરંતુ ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્ય એ ત્રણેય કાળની અપેક્ષાએ રસુખ એ છે, જે સ્થિર રહે છે, દુઃખ એ છે, જે સ્વ–પરને સ્વભાવભ્રષ્ટ કરે છે.
આવવા જવાના સ્વભાવવાળા સુખ-દુઃખ સાથે આરાધક આત્મા કદીચે બંધાતું નથી, પણ એમાંથી બોધ ગ્રહણ કરીને આત્મપક્ષે અધિક સ્થિરતા ખીલવીને માનવજન્મને સાર્થક કરે છે.
સહજમલના કારણે જીવ કર્મના સંબંધમાં આવે છે, અને કર્મને સંબંધ જીવને વિષયાભિમુખ બનાવે છે.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૩) પ્રકૃતિનું મહાશાસન
વિશ્વનું વિધાન પ્રાણીમાત્રના કલ્યાણ માટે સતતપણે ચાલી રહ્યું છે.
- આ વિધાનનું સભ્યજ્ઞાન મળવાથી જીવ ભયાનક સંસારસાગરને રત્નત્રયના સાધન વડે તરી જાય છે. સમ્યગ્નજ્ઞાનનાં બળે જીવ આ સંસારમાં પણ આરોગ્ય બેથિલાભ અને સમાધિની સિદ્ધિ મેળવી શકે છે.
વિરાટ વિશ્વનું જ્ઞાન વીતરાગતાથી પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. વીતરાગતા પ્રાપ્ત કરવાનું સાધન અહિંસા, સંયમ અને તપની સાધના છે.
સંકલ્પ-વિકલ્પના તરંગ શાંત થવાથી આત્મામાં વિશ્વ પ્રતિબિંબિત થાય છે, એ વિદ્યાનું નામ ચિત્રકારી વિદ્યા નહિં પરંતુ વિચિત્રકારી વિદ્યા છે. - પૂર્ણજ્ઞાન અને વિજ્ઞાન અધ્યયનથી પ્રાપ્ત થતું નથી, કિન્તુ શાંતતા અને શુદ્ધતાના અભ્યાસ વડે પ્રાપ્ત થાય છે.
અગ્નિને ઠારવાની શકિત જળમાં છે એ બંધ ઘડાના પાણીથી થઈ શકે છે, પરંતુ પર્વતના દાવાનળને શમાવવાની શકિત ઘડના જળમાં નથી, પણ મેઘની ધારામાં છે.
અહિંસા, સંયમ અને તપની સાધના સકામ યા અકામ ભાવથી પરોપકારપ્રધાન બનનારને સિદ્ધ થાય છે. તેથી
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
સ સારદાવાનળને શમાવવામ
પાપકાર – પરાયણતા જ મેઘધારાનુ` કા` કરે છે. પરાપકાર–પરાયણતાનું બીજું નામ ધમ મહાસત્તાનું
આરાધન છે.
સ્વની જેમ સની હિતચિંતા એ જ ધમ મહાસત્તાન શરણાગતિ છે.
ધમ મહાસત્તા વિશ્વના પ્રાણીઓનું હિત કરનારી છે તેથી તે રત્નત્રયી છે.
ધ
મહાસત્તાની પૂર્ણ વફાદારી વડે ત્રિલે કનાથ તીથ કર પદની પ્રાપ્તિ કરીને તીથ કરો ધમ તીની સ્થાપન કરે છે અને વિશ્વતંત્રના નિયમ અનુસાર દેવેન્દ્ર, નરેન્દ્ર મુનીન્દ્ર અને ગ્રેગેન્દ્રના ચેાગક્ષેમકારક પદને પામે છે.
વિશ્વપ્રકૃતિ તેમના જન્મકલ્યાણકને ઉજવે છે, અતિશયે અને સમવસરણાદિ સમૃદ્ધિને સમર્પે છે. તેઓશ્રી ચા નિક્ષેપો વર્ડ ત્રણ કાળ પૂજાય છે, શાશ્ર્વત-અશાશ્વત ચૈત્યેામ તેઓશ્રીની ભકિત થાય છે.
થાય
સત્ય શાસ્ત્રોની રચના તેએશ્રીના ઉપદેશથી થાય છે સત્ય અને શાશ્વત મંત્ર, યંત્ર, તત્રાદિ પ્રગટ અને તે દ્વારા પ્રકૃતિનું મહાશાસન વિશ્વકલ્યાણનું કાર્ય કરે છે અને નીચ કરદેવેાની ભકિત વગેરે સહેજ ક઼માનુસારે થાય છે. માટે, પ્રમા-પાયનું જીવનમાં આપઙે જીવન માનવું તેઇએ.
*
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ – સમર્પણભાવની
આરાધના
પાડ
ભવક્ષય-વાસનાક્ષચ માટે ધ્યાનાદિની પ્રબળ આવશ્યકતા છે, તેમજ જીવનમાં સદગુણોની પણ મટી આવશ્યકતા છે. તેના વિના જીવન જળ વિનાના સરોવર જેવું સુકું ભઠ્ઠ બની જાય.
સદ્ગુણ અને ધ્યાનદિના સુપ્રભાવે જીવનમાં સંતપણું પ્રગટે છે.
સંતપણું એટલે - સદ્ગુણ, સંયમ, પોપકાર, વિશાળ હૃદય, ઈશ્વરપરાયણતા.
સંતપણું પ્રગટાવવા માટે વિવિધ અંગેની જરૂરિયાત છે.
સંજોગવશાત્, અજ્ઞાનવશાત્ યા વાસનાવશાત્ બાહ્ય પ્રવૃત્તિઓ રહેવાની. પણ આત્મજ્ઞાન એ જ જીવનનું મુખ્ય લક્ષ્ય રહેવું જોઈએ. આ જીવનમાં તે ન થયું, તે આવી સુંદર તક ફરી કયારે મળશે?
તેને માટે વ્યાકુળતા જોઈએ. તે સિવાય બાહ્ય પ્રવૃત્તિઓ વચ્ચે નિર્લેપતા ટકવી મુશ્કેલ છે. .
દેવ-ગુરુની કૃપા એ જ સાચું શરાણું છે. તેને સમપિત થઈને ચાલવાથી આત્મવિકાસની સાધના માટેની સામગ્રી તે પોતે જ મેળવી આપે છે.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
* નિવિચાર દશામાં શાંતિ મળે પણ આત્મામાં પરમાત્માના તાદાઓને અનુભવ તે સમર્પણભાવથી જ થાય. પરમાત્માના સાન્નિધ્યના અનુભવમાં શાંતિ, શક્તિ અને ભક્તિ ત્રણે વસ્તુ સમાઈ જાય છે.
પરમાત્મા સર્વોત્તમ અને સર્વ સ્વરૂપ છે, એમ માનીને તેમને સર્વ-સમર્પણ ભાવથી આરાધવામાં આવે તે સફળતા મળે જ.
જીવનમાં સારું તે નહીવત જ હોય છે, અને જે હોય છે તે દેવ-ગુરુના અનુગ્રહનું જ પરિણામ હોય છે. આત્મામાં અશુભને ભંડાર અનાદિકાળથી ચાલ્યો આવે છે. બાહ્ય સંગે પણ મોટે ભાગે એના જ સહાયક અને ઉત્તેજક હોય છે.
પરમાત્મા અને સદગુરુનાં બળથી જ આ બધાં બળાની સામે થઈ શકાય છે. એમનું બળ જ્યારે મળે છે ત્યારે જીવન કેવું સ્વસ્થ અને શાંત બની જાય છે! અનુગ્રહના તે સામર્થ્યનું વર્ણન શક્ય નથી.
આગમ-વાંચનથી વૈરાગ્યભાવના પરિપુષ્ટ બને છે. તેમજ સંયમની વિશુદ્ધિ સાથે મોક્ષને આદર્શ પણ સ્કૂટ થતું જાય છે. એ રમણતામાં આનંદ રહે છે. સાથે સદ્ગુણવિકાસ અને વાસનાદિ ક્ષય માટે એગમાર્ગ, ધ્યાનમાર્ગ પણુ પરમ સહાયક બને છે.
સદ્ગુણવિકાસ, સદાચાર–નિર્માણ અને આત્મજ્ઞાન એ ત્રણે મળીને મેક્ષમાર્ગ બને છે.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મજ્ઞાન માટે ધ્યાનાદિને. અભ્યાસ અનિવાર્ય છે.
પિંડસ્થાદિ ધ્યેયોના ધ્યાનથી માંડીને “વિંચિત વિરતા પર્યત ધ્યાનને વિકાસ, ક્રમિક અભ્યાસ વડે થવું જોઈએ. તેને જ શાસ્ત્રીય પરિભાષામાં સાલંબન અને નિરાલંબન શબ્દથી સંબોધેલ છે.
સ્વાર્થભાવનો સમૂળ ઉછેર કરવામાં પરમાત્માનું સ્થાન કૃપાણ સમાન છે. માટે પરમાત્માને સમર્પિત થવું એ આમાતિને ઉત્તમ ઉપાય છે.
આપણે તેને સમપિત થઈને હરખાઇએ છીએ તેના ઉપર આપણ આત્માની ઉન્નતિ યા અવનતિ અવલબેલી છે.
દુન્યવી આકાંક્ષાઓને સમર્પિત થઈશું, તે સંસારમાં સબડીશું. પરમ કૃપાળુ પરમાત્માને સમર્પિત થઈશું તે પરમ પદ પામીશું. એમ સમજીને પરમાત્માને શરણે જવું એ પરમ કર્તવ્ય છે.
આપણુ હીનતા અને ક્ષતિઓની બેધડક કબુલાત વિના નમરકારભાવની ઝાંખી પણ થઇ શકતી નથી. નમસકારભાવ વિનાની કેરી નમ્રતા અહંકારભાવની જનેતા છે અને તે ઠગારી હોય છે.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
* (૪૫) દેશ અને ગુણ
-
દોષ એ દિવાલ છે. ગુણ એ દ્વાર છે.
દિવાલ દ્વારા ઘરમાં પ્રવેશ કરનાર ચાર ગણાય છે અને પ્રવેશ કરે છે તે પણું તેને ઘરમાંથી બહાર કાઢવાના પ્રયાસે થાય છે.
આ નિયમ દષના માધ્યમ દ્વારા બીજાના હદયરૂપી ઘરમાં પ્રવેશ કરનારને લાગુ પડે છે.
ગુણ એ પુરુષ અને દોષ એ પડછા છે. પડછા પુરુષને ઓળખાવે તેટલી જ તેની કિંમત છે.
જ્યાં દોષરૂક્ષી પડછાચો હોય, ત્યાં ગુણ પણ હોય જ. જ્યાં ગુણ હોય, ત્યાં પડછા હોય યા ન પણ હોય.
મધ્યાન્હ સમયે પુરૂષ હોય છે, પણ તેને પડછા હેતો નથી. અન્ય સમયે પુરુષ અને પડછાયે બંને હોય છે.
ગૌરવર્ણવાળા પુરુષને પડછાયે શ્યામ હોય છે. લેકમાં પડછાયાની કિમત કઈ ગણતું નથી, તેમ લેકેત્તરમાં દોષની કિમત કઈ જ નથી.
દેષને પકડવાથી દેષ જ આવે છે. ગુણને પકડવાથી ગુણુ પકડાય છે. દેષને વજન ન આપતાં ગુણને જ વજન આપવાથી તે ધર્મમાગ બને છે.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૩
છદ્મસ્થ પણાને કારણે આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, સાધુ પ્રમત્તાદિ ગુણસ્થાનકોએ પ્રમાદ, કષાય, નેાકષાયાદિ દોષવાળા હાવા છતાં, તેમના ગુણાને આગળ કરીને જ આરાધના થાય છે. તેમ જીવરાશિ પ્રત્યે મૈત્રીભાવ, જીવમાં રહેલા ગુણને આગળ કરવાથી જ સાધી શકાય છે.
મૈત્રી એ સ્નેહપરિણામરૂપ છે. દ્વેષ તે પિરણામને શેષવી નાખે છે. દેવી ઝુબાન ન પત્તિ' એ નિયમ છે.
એટલે દ્વેષીમાં મૈત્રીભાવ ટકતા નથી. મિન્ની મૈં સજ્જ મૂજી' એ ભાવ તા જ ટકે, જો જીવમાત્રમાં રહેલ ગુણને જોવામાં આવે.
એ ગુણુ અક્ષરના અન'તમે ભાગ જીવમાત્રમાં ઉઘાડા છે,’ એ વચનને આગળ કરવાથી જોઈ શકાય છે, અને એ રીતે જોનાર જ મૈત્રીભાવ વડે જીવમાત્રને શુદૃષ્ટિ વડે જોઈને આરાધક બને છે.
C
દોષ જોવાથી દોષ આવે છે અને ગુણુ જોવાથી ગુણ આવે છે.
ભગવાન જીવમાત્રમાં પ્રચ્છન્નપણે રહેલા કેવળજ્ઞાનાદિ ગુણાને જ્ઞાનના મળથી જોઈ શકે છે. તેથી તેમનામાં સ્નેહભાવ સુકાતા નથી પણ અખંડ રહે છે.
સ્નેહભાવને શૈાષવી નાખનાર શ્રેષરૂપી દાવાનળને ડામવા માટે દોષષ્ટિને દૂર કરી ગુષ્ટિ કેળવવી જોઇએ. ગુણુ દૃષ્ટિવાન સદાય સાચી આત્મકમાણી કરે છે. દોષ દૃષ્ટિવાન સદાય ભેટમાં રહે છે.
R
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૬) અનુમેાદનાથી અનુબ ધ
આપણે જે અનુષ્ઠાન કરીએ છીએ, તે અનુષ્ઠાન જ્યાં જ્યાં થતુ હોય, તેની અનુમેાદના કરવી જોઇએ. કેમકે ત્રિકરણચાગથી ધમ પરિપૂણુ અને છે.
કાઈ પાપ કરે છે તેા તેને તે પાપના અધ પડે છે, તેમ તે પાપની પ્રશંસા યાને અનુમેદના કરનાર અને કરાવનાર બધાને તે થાપના "ધ પડે છે.
પાપની અધિક પ્રશસા કરનારને અધિક પાપ લાગે છે, કારણ કે આત્માનું અહિત કરનારા પાપની પ્રશંસા કરીને તે પોતે પાપ તા માંધે જ છે, પરંતુ તે પાપનાં ભારાભાર વખાણુ કરીને ખીજા ભદ્રિક તેમજ વિશ્વાસુ માણુસાને પણ તેમ કરવા પ્રેરીને તે અધિક પાપ વડે મથાય છે.
પાપના કરનારને પળ આવે પસ્તાવેા થવાથી યા સદૂગુરુના સત્તુપદેશથી યા નિમિત્તના જોગે પાપથી પાછા કરવાનું અને છે, પણ પાપની અનુમાદના કરનારને તા પાપ વધતું જ જાય છે.
એવી જ રીતે ધમમાં પણ સમજવું, ધર્મ કરનાર પોતે તે પુણ્ય આપે છે, પણ તે ધર્મ કરાવનાર અને તેની
4
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫
અનુમાદના કરનારા પણ પુણ્ય બાંધે જ છે, એટલું જ નહિ પણ કયારેક ધર્મના કરનારા કરતાં પણ અધિક પુણ્ય ખાંધે છે.
'
વાત એમ બને છે કે, ધમના કરનારને (મે' આટલે ધ કર્યાં એ મતલખના) અહંકારના સંભવ રહે’ છે. જ્યારે કરાવનારને લઘુતા (નમ્રતા ) રહે છે. છતાં કયારેક અહંકાર સ્પર્શી જાય છે. (જોયું! મારી પ્રેરણાથી કેવા ધમ થઇ રહ્યો છે!) એ મતલબને,
જ્યારે સાચા દિલથી અનુમેાદના કરનારને, આવા કોઈ અહંકાર આદિ દોષની સભાવના ન રહેતી હોઈને તેને ઘણા માટે લાલ થાય છે.
એના અર્થ એ નથી કે ધમ કરવા અને કરાવવા ન જોઈએ, પણુ કરવા અને કરાવવાની સાથે તેની અનુમાદના પણ અવશ્ય કરવી જોઇએ.
જે ધમ કરવા ગમે, કરાવવા ગમે, તે જ ધમની અનુમાઇના ન કરી શકીએ તે આપણા ધમ અધૂરા રહે.
ત્રણે કાળ અને ત્રણે લેાકના ધની ( શ્રી જિનવા પર્દિષ્ટ ‘ અનુષ્ઠાનાની) અન્નુમેદના થવી જોઇએ, તે અધિક ફળદાયક અને છે.
કરણ (કરવું, તે) બિંદુ છે. અનુમદિન સિંધુ છે.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
અનુમોદન એ મહેર (છાપ) લગાવવા રૂપ હેઈને તેનાથી શ્રેષ્ઠ અનુબંધ પડે છે.
ધર્મની (ધર્મ કરવાની સામગ્રી મળવા છતાં, તેને ઉપચાગ પ્રમાદમાં થાય છે, કારણકે કરેલ ધર્મને અનુબંધ નથી પડે.
આપણે જાતે કરતા હોઈએ, કે બીજા કરતા હોય, પણ તે ધર્મની અનમેદના જે ચૂકી જવાય છે, તે તે કરે પડી જાય છે. તેની અસર ઉપટિયા બની જાય છે.
ધર્મનું મૂળ મળ્યા પછી, જે ધર્મને ભૂલી જવાય તે તે નિબંધ ઘમ છે. અનુબંધ અનમેદનથી પડે છે.
પ્રતિજ્ઞામાં એક પણ કરણ અધુરૂં હોય તે તે ન ચાલે, તેમ ધર્મ પણ ત્રિકરણબે થી જોઈએ.
અનુદાપૂર્વક કરણ સમ્યગ બને છે. આપણે જે ધર્મ કરીએ છીએ તે જ ધર્મ શ્રી સંઘમાં, કે અન્યત્ર કઈ કરતે હોય તે એની પણ હત્યામાં અમેદના હોય તે જ તે ધર્મ સફળ કહેવાય છે,
પણ જે પિતાના કે પિતાને ત્યાં થઈ રહેલા ધર્મને હર્ષ હોય અને બીજાને ત્યાં થઈ રહેલા ધર્મ કે ધમી પ્રત્યે, અણગમે કે અપ્રીતિ હોય, તે પિતે કરેલ ધર્મ નિષ્ફળ છે અર્થાત્ તે ધર્મમુક્તિરૂપી ફળ આપી શકતા નથી.
ઉત્તમ દશ્ય યા પ્રસંગે જોતાવેંત હદયમાંથી હર્ષના
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૭
ઉદ્દગાર નીકળી પડે છે. તે એમ સૂચવે છે કે ઉત્તમની અનુમોદના કરવાની ચેગ્યતા આપણી અંદર તે છે જ!
ઉત્તમત્તમ એવાં ધર્માનુષ્ઠાન થતાં જોઈને, કે થયેલાં સાંભળીને તે ચગ્યતા સેળે કળાએ ખીલી ઉઠવી જોઈએ, આપણુ હૈયામાં હર્ષની ભરતી આવવી જોઈએ. આપણું જબાનમાં મિઠાશ છુંટવી જોઈએ, આપણી આંખોમાં હર્ષાશ્રુ નીકળવાં જોઈએ.
આ બધાંથી અનુમોદના પ્રાણવંતી બને છે, અનુબંધ ગાઢ બને છે, ઉત્તમ ધર્મકરણ માટેની લાયકાત પુષ્ટ થાય છે અને ઉત્તમ દેશકાળાદિના વેગે ઉત્તમ આરાધના દ્વારા કર્મો ખપાવીને આત્મા મુક્તિગામી બને છે.
કૃfજ્ઞતા ગુણ વડે અપાતા દર થાય છે અને ઉદારતા ગુણ વડે પાત્રતા વિકાસને પામે છે. '
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફિલિ, આ મને થાય
(૪૭) મૂર્તિ, મંત્ર અને શાસ્ત્ર
હ)
શાસ્ત્ર, મૂર્તિ કે મંત્ર, શાસ્ત્રનાં આદિ પ્રરૂપક-મૂર્તિના સ્થાપ્ય દેવ, કે મંત્રના વાચ્ય પરમાત્મા સાથે કાર્ય–કારણ, સ્થાપ્ય–સ્થાપક અને વાચ્ય–વાચક ભાવને સંબંધ ધરાવે છે. તેથી તે દરેકને આગળ કરવાથી તેના કારણું, સ્થાપ્ય અને વાચ્ચને જ આગળ કરાય છે, અને તેને આગળ કરવાથી તેની સાથે દ્રવ્ય, ગુણે અને પર્યાય વડે સામ્યને ધારણ કરનાર નિજ આત્માને જ આગળ કરાય છે.
નિજ આત્માને આગળ કરવાથી અનાત્મતત્ત્વ પ્રત્યેની પ્રીતિને વિલય થાય છે, આત્મતત્વ પ્રત્યે પ્રીતિ–ભક્તિ જાગે છે અને તેના પરિણામે કર્મબંધનના હેત છુટી જાય છે અથવા કર્મક્ષયના હેતુ આવી મળે છે.
કર્મક્ષયને પ્રધાન હેતુ આત્મજ્ઞાન છે અને આત્મજ્ઞાનને સીધો ઉપાય આત્મધ્યાન છે. આત્મધ્યાનનું આલંબન પરમાત્મધ્યાન છે; પરમાત્મધ્યાનનું આલંબન શાસ્ત્ર, મૂર્તિ અને મંત્રમાં રહેલું છે. તેના અનુષ્ઠાન વડે, અનુષ્ઠાનને બતાવનાર શાસ્ત્ર અને શાસ્ત્રના આદ્ય પ્રકાશક શ્રી તીર્થકર પરમાત્મા અને ગણધર ભગવંત આદિનું ધ્યાન થાય છે. , એ ધ્યાન વડે આત્મજ્ઞાન થાય છે. આત્મજ્ઞાન વડે સકળ કર્મને ક્ષય થઈ, મેક્ષને લાભ થાય છે. * *
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૯
આ રીતે મૂર્તિ, મંત્ર અને શાસ્ત્ર, જીવને શિવપુરીમાં પહાંચાડનાર શ્રેષ્ઠ આલંબનરૂપ સિદ્ધ થાય છે. તે પૈકી ફાઇ એકની પણુ ઉપેક્ષા કવૃદ્ધિમાં પરિણમે છે, કમ વધતાં જીવનેા સંસાર વધે છે; સસારના ત્રિવિધ તાપમાં જીવને શેકાવું પડે છે, રીબાવુ પડે છે,
માટે વિવેકી આત્માએ સદા હÎલ્લાસપૂર્વક મૂર્તિ, મત્ર અને શાસ્ત્રની અનુક્રમે પૂજા, જાપ અને સ્વાધ્યાયની રૂચિ વધારીને સ`સાર ઘટાડવા જોઈએ,
આત્મા એ એક મહામહિમાશાલી દ્રવ્ય છે, તેથી જ તેને એળખાવનાર પરમાત્મા પ્રત્યે ભક્તિ જાગે છે. એ ભક્તિ ક્રિયા તરફ આદર જગાડે છે અને એ આદર પ્રયત્નમાં પરિણામ પામે છે.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૭)
ભવ્યત્વ પરિપાકના ઉપાચા
ભવ્યત્વ (આત્માના મુક્તિગમન ચગ્યત્વ)ના પરિપાક માટે જ્ઞાની ભગવંતાએ ત્રણ ઉપાચા બતાવ્યા છે. ૧. દુષ્કૃતગહાઁ ૨. સુકૃતાનુમૈાદન ૩. શરણુગમન
જ્યારે જ્યારે દુઃખ કે પ્રતિકૂળતા આવે ત્યારે ત્યારે એ મારાં જ પૂર્વીકૃત પાપનું ફળ છે' એમ માનીને ખીજા કાઇ ઉપર દ્વેષ ન કરવા, તે દુષ્કૃતગાં છે.
દુઃખ આવે છે, પાપના ઉદયથી. પાપને ઉદય પાપ કરવાથી થાય છે. પાપ આપણે તે કરીએ છીએ. એમાં ફાઇનું અનુમાદન હાતું નથી, કારણ કે, લેાકમાં પાપ નિંદ્ય છે. પાપ કરે એની લેાકેા પણ નિંદા કરે છે માટે પાપના કટુ ફળ વખતે ખીજાને દોષ ન દેવાય પણ એને સમભાવે વેવુ... જોઇએ,
પ્રતિકૂળતા વખતે ખીજાને દોષ દેવાની આપણી ટેવ છે, તે ખાટી છે.
અનુકૂળતા બીજાને કારણે મળે છે, તેમાં અનેકની સહાય હાય છે; તે વખતે પણ પાપ કરીએ તેા તેની જવાબદારી પેાતાની છે.
પાપના ફળમાં દોષ પેાતાને હેાવા છતાં, ખીજાને દોષ દેવાની વૃત્તિ તે જ મિથ્યાત્વ છે.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
દુઃખમાં વા જેવા કઠેર બનવું જોઈએ. પિતાના દુઃખમાં બીજાને શા માટે તકલીફમાં મૂકવા? એ વિચારથી આવતી નમ્રતા દુષ્કૃતગહ છે. તેનાથી પાપને અનુબંધ અટકે છે.
ભવ્યત્વ પરિપાકના ત્રણ ઉપાયો પૈકી દુકૃતગહની વિચારણુ પછી, હવે આપણે સુકૃતાનુદના ઉપર વિચારીએ.
આપણે જે સુકૃત કરીએ છીએ, તેની અgમેદના કરનાર હોય તો તે સુકત સારી રીતે થાય છે. તે જે બીજાએ અમેદના કરી તેને હર્ષ ધારણ કરે તે સુકૃતાદના.
પિતાના પુણ્યના ઉદયની અનુમોદના નથી કરવાની પણ આપણને શુભમાં જે સહાય કરે છે, તેનું અનુમેદન થવું જોઈએ.
સારા કુળમાં જનમ્યા તે માતાપિતાના પુણ્યથી છે એમ માનવું જોઈએ તે જ નમ્રતા આવે છે કારણ કે પુણ્ય પણ બીજાની સહાયથી મેળવેલ છે.
દાન આપવું હોય તે લેનાર જોઈએ. પૂજા કરવી હોય તે પૂજ્ય વ્યક્તિ જોઈએ. દીક્ષા લેવી હોય તે ગુરૂ જોઈએ. ભણવામાં બીજાનાં (રચેલાં) શારે ભણીએ છીએ. આપણું આત્મહિત માટે જેમણે સહાય કરી છે તેનું
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ર
અનુમોદન તે સાચી સુકૃતાનુદને છે.
આટલી સ્થિતિએ પહોંચવામાં કેટકેટલાની સહાય
લીધી છે?
બીજાના ઉપકારને કૃતજ્ઞભાવે માથે ચઢાવવામાં આપણે ઉણું ઉતરીએ છીએ પણ આપણે બીજા ઉપર જે ઉપકાર કરીએ છીએ તેની ઠેર ઠેર જાહેરાત કરવાનું ચુક્તા નથી.
સાચા સાધકે દરેકને ઉપકાર માનવે જોઈએ.
આપણે ભૂલ બીજા ખમી શકે તે આપણે પણ બીજાની ભૂલ ખમવી જોઈએ. આપણું ભૂલ ખમી ખાનારને પણું ઉપકાર માનવે જોઈએ.
શરણગમન : શરણગમનથી દુષ્કૃતગહ અને સુકૃતાનુમોદના ફળે છે
શ્રી અરિહંતાદિ ચારે ય આપણને શરણ આપે છે પણ આપણે લેતા નથી કારણ કે તેઓ “આપણને શરણ આપે છે” એવી શ્રદ્ધા જ નથી.
દુકૃતગહ અને સુકૃતાનુદનથી અંતઃકરણ શુદ્ધ થયા પછી જ, શ્રી અરિહંતાદિના શરણે જવાની યોગ્યતા પ્રગટ થાય છે.
ભીંત સામે ઊભા રહેવાથી કંઈ ન દેખાય.
દર્પણ સામે ઊભા રહેવાથી આપણું ભૌતિક સ્વરૂપ દેખાય છે તેમ શ્રી અરિહંતે આપણને આપણું વાસ્તવિક સ્વરૂપ બતાવે છે. તેઓના સ્મરણ વડે આપણા સ્વરૂપનું સ્મરણ થાય છે તે જ સાચું શરણું છે અને એ શરણ
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૩
દુષ્કૃતગાઁ અને સુકૃતાનુમાદનથી અંતઃકરણ શુદ્ધ થયા પછી જ પ્રાપ્ત થાય છે.
શ્રી અરિહંત પરમાત્મા ૧૩ મા ગુણસ્થાનકે રહેલા છે. શ્રી સિદ્ધ પરમાત્મા ૧૪ મા ગુણસ્થાનકે રહેલા છે.
સાધુ ભગવંતે ૬-૭ મા ગુણુસ્થાનકે રહેલા છે. એ બધા નિમળ આત્માએમાં ધમ રહેલા છે.
તેમના સ્મરણથી આત્માના સાચા સ્વરૂપનું ભાન અને જ્ઞાન થાય છે.
રૂપ દેખાડે તે દૃÖણુ.
આત્મસ્વરૂપ દેખાડે તે અરિહંત-સિદ્ધ.
એ આત્મસ્વરૂપ જોવા પ્રયત્ન કરવા જોઇએ. આત્માનુ શુદ્ધ સ્વરૂપ, અર્હુિ'તસિદ્ધ રૂપ છે. એ જાણ્યા પછી ભય રહેતા નથી કારણ કે આ જાતના આત્મા આપણી સાથે જ રહેવાના છે.
આત્મસ્વરૂપને જાણુવા આપણા જ્ઞાનચક્ષુને વિકસિત કરવા જોઇએ.
વ્યવહારથી આપશે. આત્મા સ'સારી અને નિશ્ચયથી સિદ્ધ સ્વરૂપી છે. એ અને સ્વરૂપે અત્યારે મેાજુદ છે,
શુદ્ધ નયની ભાવના માટે શ્રી અરિહતાત્તુિ શરણુ લેવાનું છે, તેથી જ બંધી ફરીયાદો દૂર થઈને આત્માન્નતિ થાય છે.
Autopiy
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૮)
ઘમરાધનની પાયાની રીત
ધર્મ નવ કેટીએ પૂર્ણ બને છે.
ત્રણ કરણ - કરવું (કરણ), કરાવવું (કરાવ), અમેદવું (અનુમોદન).
ત્રણ વેગ - મન, વચન અને કાયા.
ત્રણ ચોગમાં મુખ્ય મન છે કારણ કે તે સૂક્ષમ છે. મનપૂર્વક (મન દઈને) કરે તે ધર્મક્રિયાનું ફળ વધારે. મન વગરની ક્રિયાનું ફળ ઓછું. - દરેક ક્રિયામાં પ્રધાનતા કાયાની હોવા છતાં તેમાં મન ભળે છે ત્યારે જ તેની અસરકારકતા (સારી યા નરસી) વધે છે.
ધર્મકાર્યમાં કાયાની પ્રધાનતા હાઈને તેને વશમાં રાખવી પડે. જે પિતાની કાયાને વશમાં ન રાખી શકે તે વચન અને મનને વશમાં કઈ રીતે રાખી શકે?
સ્થૂલ કાયા ઉપર પણ કાબુ ન આવે તે સૂક્ષ્મ મન ઉપર કાબુ કઈ રીતે આવી શકે ?
કાયા અને વચન કરતા મન વધારે ચંચળ છે, માટે મનને વશ કરવા સહુથી પહેલા કાયા અને વચન ઉપર કાબુ મેળવવું જોઈએ.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૫
અસ્થિર અને ચંચળ મન જેમ ગતિનું કારણ છે તેમ સ્થિર અને પ્રશાંત મન સદગતિનું પણ કારણ છે.
કદાચ કાચબળ ઓછું હોવાથી કાયિક ધર્મ એ છે થાય, પણ અશક્ત કાયામાં ય, મન તે અવશ્ય બળવાન બની શકે છે માટે અશક્ત દેહાવસ્થામાં પણ મનથી સુંદર ધર્મારાધન થઈ શકે છે.
ધર્મને પરિપૂર્ણ કરવા માનસિક અનુદન (બધાનું) થવું જોઈએ.
સેયમાં નહિ પરોવાયેલા ઉત્તમ પ્રકારના દેરાથી પણ ફાટેલું વસ્ત્ર સંધાતું નથી, તેમ કર્મક્ષયકારક ધર્માનુષ્ઠાનની અતુમેહનામાં નહિ ભળેલા એવા મનથી આત્માને મેલ કપાત નથી, આત્મશુદ્ધિ થતી નથી.
માટે મનને સુકૃતમાં જોડવાને ખાસ પ્રયત્ન બાલ્યકાળથી જ થવું જોઈએ.
સંસાર એટલે કર્મફત અવરથા, એને ટાળવાને ઉપાય તે ધર્મ. તે ધર્મનું સાધન માત્ર મનુષ્યભવમાં સમ્યકત્વ કે મંદ મિથ્યાત્વની હાજરીમાં જ થઈ શકે છે.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૯)
ક,* *
ભાવ – માહાસ્ય
* '
મન
જૈન સાધુ જગતની દષ્ટિએ મહાન સુખી છે કારણ કે ચોવીસે કલાક તેઓ શ્રી જિનાજ્ઞાના પાલનમાં પસાર કરે છે. શ્રી જિનાજ્ઞાપાલન એ જ સાચી પ્રભુભકિત છે.
પ્રભુએજ્ઞાના પાલક સાધુને જોઈને જગત રાજી થાય છે, અનેકને પ્રભુભક્તિના કેડ જાગે છે.
દેવ અને ગુરુ આપણા આત્માને ચાહે છે, આપણી આત્માનું હિત ઈરછે છે. છતાંય આપણી પાસે કોઈ અપેક્ષા રાખતા નથી. એમના નિર્ચાજ નેહના કારણે જ એમના તરફ આપણને ભક્તિ જાગે છે.
ભક્તિગ એટલે ભાવ આપ.
ભાવ આપવું એટલે હદય તેંપવું, હૃદયના સિંહાસન પર ઈષ્ટને પ્રતિષ્ઠિત કરવા.
જે સામગ્રી મળી છે, એ સામગ્રીને ભક્તિ કરીને સદુપચેગ કરવું જોઈએ.
રાત્રે ઊંઘતા પહેલાં વિચારવું જોઈએ કે, આજે મારી કઈ વસ્તુ બીજાના ઉપગમાં આવી?
દેતાં શિખે, પણ માગે નહિ.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
I
*
૧૫૭
Give me, I lack. (એ માગણી છે. ) Use me, I have. ( એ દાન છે. )
આપવા છતાંય આપવાના ભાવ વધતા જતા હાય, તેા જ્ઞાન સફળ છે.
બધાં ધર્મી જીવા આપણને ભાવ-આત્મ-સ્નેહ આપે જ છે, પૂર્વ પુરુષાતુ બધુ આપણુને કામ આવે છે. માટે મળેલી સામગ્રીને પરહિતમાં સાર્થક કરવાની પ્રત્યેક પળને સાધી લે.
લેવાતુ નથી, અહીં લેવડજ્ઞાન, દેવામાં ભાવ હાવા
મેક્ષમાં આપવાનું જ છે, ધ્રુવડ મન્ને છે, પણ લેત્રામાં જોઈએ આ એ મુદ્દા અતિ મહત્ત્વના છે.
ભાવથી પ્રભુભકિત કરતાં રહીને જગતના જીવાને ભાવ આપવાને લાયક બનીએ.
ભવસ્થિતિને પકવવામાં ભાવદાન એ રામખાણુ ઇલાજ છે.
શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માએ, આપણાં ખધાં ઉપર કરેલા ઉપકારશના કોઈ સુમાર નથી, તેમજ આજે, તેમજ ભવિષ્યમાં પણ એમનાં ઉપકારોની અમીવૃષ્ટિ, અનવરતપણે ચાલુ જ છે અને ચાલુ રહેવાની છે.
માટે, શ્રી તીથ કર પરમાત્માની આજ્ઞાને જીવનમાં ખાસ અગ્રીમતા (Special priority) આપવી જોઈએ.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
જે કાંઈ કરીએ તે, આજ્ઞાપાલનના ઉદ્દેશપૂર્વક કરવાની જાગૃતિ કેળવવી જોઇએ.
દરેક કાર્યમાં વચ્ચે શ્રી તીર્થંકર પરમાત્મા આવવા
જોઇએ.
પરમાત્માના ધ્યાનનું આલેખન ક્રિયા દ્વારા સાંપડે છે, માટે ક્રિયા, કરવા ચૈાગ્ય છે.
શ્રી તીર્થંકર દેવની આજ્ઞાના પાલનની બુદ્ધિથી જે કાંઈ કરીએ છીએ, તે બધુ ધ્યાન છે, માટે જે ધમ કાય કરવાનુ` હાય તે કરીને પછી વિશેષ ધ્યાન માટે પ્રયત્ન કરીએ તેા ધ્યાન ફળે, અને તે ધ્યાનયેાગ કહેવાય.
મસ્તક જ્ઞાનનું સાધન છે. હૃદય ભક્તિનું સાધન છે.
ભાવ હૃદયમાં ઉત્પન્ન થાય છે.
ક્રિયા શરીરમાં થાય છે.
દરેક ક્રિયામાં મન, વચન, કાયા વપરાય છે, એટલે ત્રણે ચેાગની સાધના થાય છે. ત્રણ ચેાગથી ઓછા ચેાગની સાધના અધુરી’ ગણાય છે.
"
આ સાધનાના બદલે લેવાની જે ઇચ્છા રહે છે તે ન રહેવી જોઇએ. કારણ કે અનંત ઉપકારી શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માની આજ્ઞાના પાલન રૂપ ધર્મ સાધના એ ઋણુ (ક) મુકિતના ઇલાજ છે એટલે ઋણ ચૂકવતાં ચૂકવતાં ‘બદલે
?
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૯
માગવા રૂપી નવુ... ઋણ કોઇ વિવેકી આત્મા પેાતાને માથે ન જ ચઢવા દે.
હા, બીજા ઉપબૃંહણા કરનારા હાય તા વધારે ઉલ્લાસ રહે છે. બધા એવા મળે તેા દરેક ધમ ક્રિયામાં ઉલ્લાસની માત્રા વધતી જ જાય છે.
બધાં જ ભાવ ( Genuine Love or Inner good-will) માગે છે. જ્ઞાન નથી માગતા.
માણસ માત્રને મુખ્ય જરૂર ભાવની છે, જ્ઞાનની તે પછી, ભાવની ભૂખ બધાને છે અને ભાવ આપતાં થાક લાગે છે. જ્ઞાન આપતાં (શિખામણુ સલાહ વગેરે) ભાગ્યે જ કોઈ થાકે છે.
હિતકર ખાખત એ છે કે જ્ઞાન લેવુ' અને ભાવ આપવા જોઈએ. પણ આપણે ઉ' કરીએ છીએ, સવળીને બદલે અવળી ચાલ ચાલીને આત્મપ્રગતિ સાધવાના મિથ્યા પ્રયાસ કરીએ છીએ.
માગવા છતાં ન આપે તે કૃપણુ કહેવાય. અને માગે તે ભિખારી.
આપણે ભાવના ભિખારી છીએ અને આપવામાં કૃપણુ છીએ,
મતલખ કે ભાવ આપવાને ખલે યાચીએ છીએ. જ્ઞાન ગ્રહણ કરવાને બદલે આપવા માટે અધીરા બની જઇએ છીએ.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
- શ્રી તીર્થંકર પરમાત્મા જગતના બધા જીને ભાવ આપે છે. અને એ ભાવ પણ સ્વતુલ્યતાને એથી જરા પણ ઓછો નહિ.
સમ્યકત્વી પણ શ્રી સંઘને ભાવ આપે છે.
ભાવ આપ, આત્મહ આપ, શુદ્ધ સદુભાવ આપ, આંતરિક આદરભાવ આપે.
જ્ઞાન ઓછું હોય તે હજીયે ચાલે પણ ભાવની ન્યૂનતા ન ચાલે. ભાવને સમ્યગ્દર્શન સાથે અવિનાભાવ સંબંધ છે, અને સમ્યગ્દર્શનને મુક્તિનું અવંધ્ય બીજ કહેલું છે એ હકીકતને લક્ષ્યમાં લેતા ભાવનું કેટલું બધું મહત્વ મુક્તિમાર્ગમાં છે તે સ્પષ્ટ થઈ જાય છે. ચિગી થવાની પ્રથમ શરત.
ખામેમિ સવ જીવે..............
શિવમસ્તુ સર્વ જગતઃ............” કઈ પણ જીવ સાથે અમૈત્રી નહિ. એટલું જ નહિ, પણ સર્વ જી સાથે મિત્રી જોઈએ જ.
અને આવી આત્મીયતા જ શિવમસ્તુ સર્વ જગતઃ” બોલાવી શકે, કે જે બોલમાં સચ્ચાઈ હેય, હૈયું હેય, સંવેદન હોય; દંભ-કપટ કે માયાચારને અંશ પણ ન હોય !
જીવનમાં ક્ષમા અને મૈત્રીની મુખ્યતા એટલા માટે
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬.
છે કે કૃપણુતા, ક્ષુદ્રતા, કટુતા, ભવાભિનંદિતા, એ અનાદિથી આપણા સ્વભાવભૂત બની ગયા છે, જે વાસ્તવમાં વિભાવરૂપ છે, એટલે તેને દૂર કરવા માટે ક્ષમા–મૈત્રી આદિ વડે જીવનને રંગવું જ પડે; તે સિવાય ધર્મને રંગ ન બેસે, ન ઉઘડે.
માંગનારને શુદ્ર કહેવાય અને હોવા છતાં ન આપનારને કપણ કહેવાય, તે દેષ આપણામાં અનાદિના છે.
આપણને બીજાના દેશે અને મમ્મણ શેઠની કૃપણુતા દેખાય છે પરંતુ મનુષ્યભવમાં ભાવને અખૂટ ખજાને મળવા છતાં પણ આપણે ભાવ આપવામાં કેટલી કેટલી કંજુસાઈ કરીએ છીએ તે દેખાતું નથી!
ભાવ એટલે ..આત્મસ્નેહ તે ભાવ આપવામાં ઉદાર નબવું જોઈએ.
ચારેચ ગતિના ભિન્ન ભિન્ન કર્યો છે. સુખ ભેગવવા માટે સ્વર્ગ, દુઃખ ભોગવવા માટે નરક, અવિવેકીપણે વર્તવા માટે તિય ચ અને વિવેકસહિત ધર્મ કરવા માટે મનુષ્ય લવ છે.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૦) હતા. શ્રી પંચપરમેષ્ઠિમય અનુષ્ઠાન
શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માએ પ્રરૂપેલા પ્રત્યેક અનુષ્ઠાનમાં પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષરૂપે પાંચેય પરમેષ્ઠિ ભગવતેનું સ્મરણ થઈ જ જાય છે.
શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ ભગવંતનાં સ્મરણ યુક્ત અનુષ્ઠાન જ મોક્ષનું કારણ બની શકે છે.
પ્રત્યેક અનુષ્ઠાનમાં શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ ભગવંતે કઈ રીતે પ્રતિષ્ઠિત છે તેની સ્પષ્ટતા –
(૧) અઢીદ્વિપમાં જ્યાં જ્યાં જે જે અનુષ્ઠાન થાય છે તેનાં પ્રકાશક શ્રી અરિહંત પરમાત્મા પતે હોય છે એટલે અનુષ્ઠાનના આરંભ સાથે જ શ્રી અરિહંત સંકળાયેલા હાઈને તેમનું મંગળકારી સ્મરણું થાય છે. આ રીતે પ્રથમ પદનું સ્મરણ થાય છે.
(૨) શ્રી અરિહંત પરમાત્માએ પ્રરૂપેલ પ્રત્યેક અનુષ્ઠાનનું લક્ષ્ય સિદ્ધપદ હોય છે. સકળ કર્મને ક્ષય કરીને સિદ્ધપદને પામવાનું હોય છે. આ રીતે અનુષ્ઠાનમાં બીજા પરમેષ્ઠિ ભગવંતનું સ્મરણ થાય છે.
(૩) દરેક અનુષ્ઠાન આચાર સ્વરૂપ છે. વળી વર્તમાનમાં એ અનુષ્ઠાનેને બોધ કરાવનાર આચાર્ય ભગવંત જ છે તેમજ અનુષ્ઠાન પરંપરાને ટકાવી રાખનારા પણ
() શ્રી
પદ હોય છે. રીતે અનુષ્ઠાન
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૩
ભૂતકાળમાં થઈ ગયેલા સમર્થ આચાર્ય ભગવતે જ છે. એ રીતે ત્રીજા પદે બીરાજમાન આચાર્ય ભગવંતનું સ્મરણ અનુષ્ઠાનમાં થાય છે.
(૪) અનુષ્ઠાન ત્યારે સદ્અનુષ્ઠાન બને, કે જ્યારે તે વિધિ અને વિનયપૂર્વક કરવામાં આવે. આ વિધિ અને વિનયનાં પ્રતીક પૂ. ઉપાધ્યાય ભગવંતે છે અને તેમની એ આરાધનારીતિ (વિનય) ને અનુસરીને જ આપણું અનુષ્ઠાન સદ્અનુષ્ઠાન બનતાં હોય છે. આ રીતે અનુષ્કાનમાં ચોથા પદે બિરાજેલા ઉપાધ્યાય ભગવંતનું સ્મરણ પણ થાય છે.
(૫) અનુષ્ઠાનની સફળતા ત્યારે જ છે કે જ્યારે એ અનુષ્ઠાન નહિ કરનારને આપણે સહાયક બનીએ. એક અનુષ્ઠાનને ત્રણ કરણ પૂર્વક કરવા માટે પણ બીજાને ધર્માનુષ્ઠાનમાં સહાયક થવું જ પડે છે. સહાય કરે એ સાધુ” એ વાકયને મર્મ ધર્માનુષ્ઠાન કરનારે આ રીતે ઝીલવાને રહે છે.
મતલબ કે ધર્મકરણમાં બીજાને સહાયક બનીને સાધુપણું પણ સમરણ કરીએ છીએ.
દૂધમાં ઘી ની જેમ સકળ અનુષ્ઠાનામાં આ રીતે શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ ભગવતે ઓતપ્રોત છે.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
(૫૧) ભકિતના ભેરૂ
પી:
:
ચોગ એટલે ચિત્તવૃત્તિને નિરધ. ચિત્તવૃત્તિને અશુભમાંથી શુભામાં જેડવી, તે એક પ્રકારને ભક્તિગ છે.
નમે અરિહંતાણં' પદમાં ભક્તિયોગ છે. જ્યાં ભક્તિ હોય ત્યાં જ્ઞાન અને વૈરાગ્ય પણ હોય જ.
આપણી જાતને અલપજ્ઞ માનીને સર્વજ્ઞ, સર્વદશી શ્રી અરિહંત પરમાત્માને જે નમસ્કાર કરીએ તે ભક્તિગ છે.
સમર્પણભાવપૂર્વક ચિત્તને એક સ્થાને જેવું તે ભક્તિગ છે.
જ્ઞાનપૂર્વક ચિત્તને એક સ્થાને જોડવું તે જ્ઞાનયોગ છે. વૈરાગ્યવાન અને જ્ઞાનવાનની ભક્તિ તે સાચી ભક્તિ છે.
જ્યાં ભક્તિ હોય ત્યાં ગૌણપણે વૈરાગ્ય અને જ્ઞાન પણ હોય છે.
વૈરાગ્યમાં ત્યાગ છે તેમાં પણ ગૌણપણે ભક્તિ અને જ્ઞાન રહેલાં છે.
ભગવાનના વચન પ્રત્યે સદભાવ રાખીને જે ત્યાગ
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
કરવામાં આવે છે એમાં ભગવાન પ્રત્યે ભક્તિ પ્રગટ થાય છે કારણ કે એ ત્યાગના મૂળમાં ભગવાનના વચનને સદ્દભાવપૂર્વક સ્વીકાર હોઈને એ વચનના દાતા એવા ભગવાન તરફ વચન કરતાં પણ વધુ સદુભાવ યાને અહોભાવ જાગે તે સ્વાભાવિક છે.
શ્રી જિનવચન અનુસારને બે અને ત્યાગ એ જ વાસ્તવમાં જ્ઞાન અને વૈરાગ્ય રૂપે પરિણમે છે.
ચોથે ગુણઠાણે ભક્તિ “પ્રધાન” લેખાય છે. પાંચમે છે વૈરાગ્ય પ્રધાન” લેખાય છે. પછીના ગુણઠાણે જ્ઞાન “પ્રધાન” લેખાય છે.
તાત્પર્ય કે, શ્રી અરિહંત પરમાત્મામાં મન પરોવાઈ જાય, ઓતપ્રોત થઈ જાય તે માનવભવ જરૂર સફળ થાય.
-
-
| સર્ષનું ઝેર ઉતારવાને જેમ મંત્ર હેય છે, તેમ મેહરૂપી સપના વિષને ઉતારવા માટે પણ મંત્ર હેય છે અને તે દેવ-ગુરૂનું ધ્યાન છે.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
શિવમસ્તુ સર્વ—જગત, પરહિતનિરતા ભવતુ ભૂતગણુ દેષાઃ પ્રયાતુ નાશં, સર્વત્ર સુખી ભવતુ લોકો ૧
સર્વ જગતનું કલ્યાણ થાઓ, સર્વ પરે પકારી બને, સર્વનાં દે નાશ પામે, સર્વત્ર સર્વ જી સુખી થાઓ.
ખામેમિ સવ્યજીવે, સરવે છવા ખમતુ મે ! મિત્તિ મે સવભૂસુ, વેર માર્ગ ન કેણઈ છે ૨
હું સર્વ જીવેની ક્ષમા માંગુ છું, સર્વ જી મને ક્ષમા આપે, મારે સર્વ જી સાથે મૈત્રી છે, મારે કોઈ સાથે વૈર નથી.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
FWAAAABAAAAAAAAAAAAAB04
પૂજ્ય પંન્યાસ શ્રી. ભદ્રંકરવિજયજી છે ગણિવરશ્રીનાં પ્રગટ થયેલાં પુસ્તકની
સૂચિ
છે
MVQMOQQOMMMMMMMMMMMMMWWUM
૧ જૈન માર્ગની પીછાણ ૨ નમસ્કાર મહામંત્ર ૩ પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર અને સાધના ૪ અનુપ્રેક્ષા ૫ નમસ્કાર મીમાંસા ૬ નમસ્કાર દેહને ૭ જિન ભક્તિ ૮ દેવ દર્શન ૯ પ્રતિમા પૂજન ૧૦ પ્રાર્થના ૧૧ ધર્મ શ્રદ્ધા ૧૨ પ્રતિક્રમણની પવિત્રતા ૧૩ આરાધના માર્ગ ૧૪ આરિતકતાને આદર્શ ૧૫ તત્ત્વ દેહન ૧૬ તત્વ પ્રભા ૧૭ મનન માધુરી ૧૮ મંગલ વાણું
HI HAUDHAHAHAHAHAHAHAHAHHHHHHH0451
49UHUSU HUMMOOOMMMM
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેવાધિદેવનાં દર્શન-પૂજનની સાચી સમજ
વાંચે – વિચારે – અનુસરો (૧) જિનમંદિરમાં પેસતાં ત્રણવાર નિસહી બોલવી જોઈએ,
નિસીહી એટલે નિષેધ (ત્યાગ.) પહેલી નિસીહી દહેરાસરના મુખ્ય દ્વારમાં પેસતાં. આ નિસહીથી ઘરનાં તમામ કામકાજને ત્યાગ થાય છે. બીજી નિસીહી મુખ્ય ગભારા આગળ. આ નિસહીથી દહેરાસર સંબંધી અન્ય કામકાજને ત્યાગ થાય છે. ત્રીજી નિસીહી મૈત્યવંદન કરતાં પહેલાં. આ નિસહીથી દ્રવ્યપૂજનને ત્યાગ થાય છે. દૂરથી પ્રભુનું મુખ જોતા જ બે હાથ ભેગા કરી મસ્તકે
લગાડી મસ્તક નમાવી “નમે જિણાણું” એમ બોલવું. (૨) પ્રભુસ્તુતિ શાંતિ અને મધુર સ્વરે બલવી. (૩) શારીરિક અને માનસિક ચકખાઈ રાખવી. વિવેકહીન
વસ્ત્ર પહેરવાં નહિ. અષ્ટપ્રકારી પૂજાને કેમ ?જલપૂજા (પ્રક્ષાલ) કેસરપૂજા, ફૂલ (પુષ્પ) પૂજા, ધૂપપૂજા,
દીપકપૂજા, અક્ષત (ચોખા) પૂજા, નિવેદ્યપૂજા, ફળપૂજા. (૫) અષ્ટપ્રકારી પૂજાના દુહા -
(અ) જલપૂજા ? જલપૂજા જુગતે કરે, મેલ અનાદિ વિનાશ
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
જલપૂજા ફલ મુજ હજો, માગે એમ પ્રભુ પાસ જ્ઞાન કલશ ભરી આતમા, સમતા રસ ભરપૂર શ્રી જિનને નવરાવતાં, કર્મ થાયે ચકચૂર (બ) ચંદનપૂજા : શીતળ ગુણ જેહમાં રહ્યો શીતળ પ્રભુ મુખ રંગ આત્મ શીતળ કરવા ભણી, પૂજે અરિહા અંગ (ક) પુષ્પપૂજા સુરભિ અખંડ કુસુમ ગ્રહી, પૂજે ગત સંતાપ સુજતુ ભવ્ય જ પરે, કરીએ સમક્તિ છાપ (૩) ધુપપૂજા :
ધ્યાનઘટા પ્રગટાવીએ, વામ નયન જિન ધૂપ; મિચ્છત્ત દુર્ગધ દૂર ટળે પ્રગટે આત્મ સ્વરૂપ. (ઈ) દીપક પૂજા : દવ્યદીપ સુવિવેકથી, કરતાં હરખ હાય ફેક, ભાવપ્રદીપ પ્રગટ હુએ, ભાસિત કલેક. (ઈ) અક્ષતપૂજા : શુદ્ધ અખંડ અક્ષત ગ્રહી નંદાવર્ત વિશાલ, પૂરી પ્રભુ સનમુખ રહે, ટાળી સકલ અંજાલ. (ઉ) નિવેદ્યપૂજા : અણુહારી પદ મેં કર્યા વિગહગઈ થ અનંત, દૂર કરી તે દીજીયે, અણાહારી શિવ સંત,
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૧.
(9) ફરી પૂજા : ઈન્દ્રાદિક પૂજા ભણી, ફળ લાવે ધરી રાગ, પરમ પૂછ કરી, માગે શિવફલ ત્યાગ. ઉપરોક્ત દુહા ધીમા સ્વરે શાંતિથી થુંક ન
ઉડે એમ બોલવા. (૬) જળપૂજાથે આટલા નિયમે ધ્યાનમાં રાખવા –
મ્યુનિસિપલ નળનું પાણી પ્રક્ષાલમાં લેવાય નહિ.
ટાંકી કે બેરીંગનું પાણી પૂજામાં વાપરવું જોઈએ. (૭) હવણવાળા હાથે પૂજા કરાય નહિ.
હવણના ડબ્બામાંથી વાટકી લઈ ચેખા પાણીથી
ઈ પછી તેમાં કેસર લેવું. (૮) ન્હાવણ ખૂબ જ પવિત્ર અને પૂજ્ય છે. તેથી કોઈને
પગ એની ઉપર આવવું જોઈએ નહિ. પૂજા કરવા જતી વખતે પુરૂષાએ માત્ર છેતી અને ખેસ પહેરવાં જોઈએ. આ વચ્ચે હંમેશા ધવાયેલાં સ્વચ્છ હેવાં જોઈએ. પ્રભુજીને ખેસને અષ્ટપડે અખ કેસ બાંધીને જ પૂજા કરવી. સીવેલા વસ્ત્ર ભગવાનની પૂજા માટે વપરાય નહિ. (કેઈના પહેલા વસ્ત્ર ન પહેરાય) પૂજા કરતા આપણું શરીર કે હાથ પ્રભુજીને લાગવું કે ઘસાવું ન જોઈએ, કપડાં પણ અડવાં ન જોઈએ.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
(૧૦) શકય હૈાય ત્યાં સુધી પૂજાની સામગ્રી કેસર, દૂધ, વાસક્ષેપ, ચાખા, બદામ, ફળ વિગેરે ઊંચામાં ઊંચી સામગ્રી ઘેરથી જ લઈ જવી. વર્તમાનકાળમાં શુદ્ધ અત્તર કે કૈસર મળવુ* દુલ ભ હાઈ ચાકસાઈ કરીને શુદ્ધ લાવી પૂજામાં વાપરવુ,
(૧૧) દહેરાસરમાં સાધારણ ખાતેથી રાખેલ કેસર, સુખડ, દૂધ, ધૂપ, દ્વીપ વિગેરે પણ અને ત્યાં સુધી ન વાપરવાં. શક્તિસ’પન્ને પૂજાની દરેક સામગ્રી પેાતાના દ્રવ્યે જ લાવવી જોઇએ. પૂજા કરતાં કેસરના છાંટા ભગવત ઉપર કે બાજુમાં પડવા જોઈએ નહિ. કેસર નખને લાગવુ જોઇએ નહિ. કેસરમાં આંગળી એ રીતે મેળવી કે કેસર નખમાં ભરાઈ ન જાય. ખૂજ શાંતિથી પૂજા કરવી,
(૧૨) પૂજામાં તાજા, સુગ'ધી અને સ્વચ્છ લે વાપરવાં જોઇએ. જમીન પર પડેલાં કે વાસી પુષ્પા ભગવાનને
ન ચઢાવાય.
(૧૩) ધૂપદાનીમાં અગરખત્તી સળગતી હાય તે નવી અગરબત્તી સળગાવવી નહિ.
(૧૪) આરતી અને મગળ દીવે દરરોજ ઉતારવા. આરતી ઉતારવાથી આત્મિક, શારીરિક અને માનસિક પીડાએ દૂર થાય છે, મંગળદીવા ઉતારવાથી આપણુ ભાવ મગળ થાય છે.
'
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૩
(૧૫) મંગળદી ડાબી બાજુએથી ઊંચે લઈ જઈને
જમણી બાજુએ ઉતાર, તેમજ નાભિની નીચે અને મસ્તકની ઉપર લઈ જવું જોઈએ નહિ. ઉલ્ટી રીતે
ઉતારવાથી આશાતના થાય છે. (૧૬) આંગીની તથા ઘીની બેલીની રકમ શકય હોય તે
તેજ દિવસે અથવા સંઘે ઠરાવેલ મુદત દરમ્યાન ચુકવી દેવી જોઈએ. ઠરાવેલી મુદતથી જેટલા દિવસ રકમ આપવામાં વિલંબ થાય તેટલા દિવસનું વ્યાજ આપવું જોઈએ. અન્યથા દેવદ્રવ્ય ભક્ષણને દોષ લાગે.
(૧૭) પ્રભુની પૂજા કરતાં પહેલાં પિતાના કપાળ ઉપર
અવશ્ય તિલક કરવું જોઈએ. એ તિલક દ્વારા સૂચિત થાય છે કે હે પ્રભુ! તારી આજ્ઞા હું માથે ન ચડાવું તે તને અડવાને પણ મને અધિકાર નથી” તે સિવાય બે કાન ઉપર, ગળા ઉપર, હૃદય ઉપર અને નાભિ ઉપર, પણ કેસરથી તિલક કરાય છે એને અર્થ એ છે કે મારા બે કાન તારા સિવાય બીજા કેઈના વચન ઉપાદેય તરીકે સાંભળશે નહિ. મારું ગળું સાચા અર્થમાં દેવ, ગુરૂ, ધર્મ વિના બીજા કેઈના ગુણ ગાશે નહિ, મારું હદય તારા વિના અને તારા મત વિના બીજા કોઈને સમર્પિત થશે નહિ, અને ઠેઠ નાભિ સુધી તારી આજ્ઞાને જ હું ધારણ કરીશ. તિલકનું કેસર જુદું હોવું જોઈએ.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
(૧૮) જિનબિંબને વાળાકુંચી સખ્ત અને ઝડપી હાથે
કરવી નહિ. પ્રથમ ભીના કપડાથી સાફ કરી જરૂર પડે ત્યાં જ પોચા હાથે વાળાફેંચીને ઉપયોગ કરો. જે રીતે દાંતમાં ભરાયેલ વસ્તુ કાઢવા સાવધાનીપૂર્વક સળીને ઉપગ કરીએ છીએ તેમ ખૂણે ખાંચરે રહેલ કેસર આદિ દૂર કરવા જ વાળાચીને ઉપગ
કરે જોઈએ. (૧૯) વાસક્ષેપ પૂજા અંગુઠે અને અનામિકા (જેનાથી પૂજા
કરીએ છીએ તે) આંગળી વડે કરવી.
(૨૦) દર્શન કરનારા બધા પ્રભુજીનું મુખ જોઈ શકે તે માટે
અને વિધિ સચવાય તે માટે પુરૂએ જમણી બાજુથી
અને સ્ત્રીઓએ ડાબી બાજુએથી દર્શન કરવાં. (૨૧) પ્રભુની પૂજા બાદ સાથીઓ અવશ્ય કરે જોઈએ.
. હા સાથીઓ કરવાથી પ્રભુ સમક્ષ પોતાનું દર્દ છે_છે અને પિતાની ભાવના પ્રગટ કરવાની છે.
- સાથીઆનાં ચાર પાંખડા ચાર ગતિના સૂચક
છે. ત્રણ ઢગલીઓ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર એ ત્રણ રત્નોની સૂચક છે અને ઉપર કરવામાં આવતું અર્ધચંદ્રાકાર સિદ્ધશિલાની અને એની ઉપર થતી અક્ષત શ્રેણી એ સિદ્ધ ભગવંતની સૂચક છે. સાથીઆ કરતાં આપણે આપણું દર્દ રજુ કરવાનું છે કે, “હું આ ચાર ગતિમાં ભમી રહ્યો છું. એ ભગ્રણ દૂર કરવા જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રરૂપ ઔષધનું
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૫
મારે સેવન કરવાનું છે અને એના દ્વારા પરમ આરોગ્ય રૂપ મેક્ષ-સિદ્ધગતિને મારે પ્રાપ્ત કરવી છે. તારી પૂજાથી મને તારા જેવા બનવાનું સૌભાગ્ય પ્રાપ્ત થાવ.” સ્વસ્તિક કરવા માટે ચોખાના દાણું ક્ષત વગરના એટલે આખા જોઈએ કારણ એ દ્વારા આપણે અક્ષયપદ મેળવવું છે. સાથિઓ કરતી વખતે બલવાને દુહો – ચિંહુગતિ ભઋણ સંસારમાં, જન્મ મરણ જંજાળ અષ્ટકર્મ નિવારવા, માગુ મેક્ષ ફલ સાર અક્ષત પૂજા કરતા થકા સફલ કરૂં અવતાર ફલ માંગું પ્રભુ આંગણે, તાર તાર મૂજ તાર દર્શન જ્ઞાન–ચારિત્રના, આરાધનથી સાર સિદ્ધશિલાની ઉપરે, હે મુજ વાસ શ્રીકાર.
કાચના પટ ઉપર પૂજા ન કરવી. પૂજા કરવાથી પટ બગડી જાય છે અને ટંકાઈ જાય છે. પૂજાના ત્રણ પ્રકાર છે.
૧. અંગપૂજા ૨. અગ્રપૂજા ૩. ભાવપૂજા ૩) યક્ષ-યક્ષણ આદિની પણ પૂજા છેલે અને માત્ર
કપાળ પર તિલક કરીને કરવી, નવઅંગે ન કરવી. ત્યારબાદ ભગવંતની પૂજા કરાય નહિ. મંદિરમાંથી નીકળતા ભગવાનને પુંઠ ન થાય તેનું ધ્યાન રાખવું.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬ (૨૪) દહેરાસરમાં સધાર્મિક તરીકે ગરીબ-ધનવાનને એક
સરખા ગણી સહુનું સન્માન જાળવવું અને વિવેક
તથા ઔચિત્ય પૂર્વકનું વર્તન રાખવું જોઈએ. (૨૫) દહેરાસરમાં ઈલેકટ્રીક લાઈટ, લોખંડના હૂક, સળિયા,
દરવાજાનું ખંડનું ફીટીંગ કે ડબ્બીઓ રખાય જ
નહિ. શક્ય હોય તે તેને દહેરાસરમાંથી દૂર કરવું. (ર) શ્રાવકે ત્રિકાળ પૂજા કરવી જોઈએ. સવારે
પ્રતિક્રમણ કરી શુદ્ધ વસ્ત્ર ધારણ કરી વાસક્ષેપ પૂજા કરવી અને ધૂપ-દીપ કરી ચૈત્યવંદન વિ.
ભાવસ્તવ કરવું. બારે
મધ્યાહન સમયે સ્નાન કરી ઉંચ પ્રકારના સ્વચ્છ વસ્ત્ર પહેરી પ્રભુની અષ્ટપ્રકારી અંગ–અગ્ર પૂજા કરવી.
સાંજે
ધૂપ – દીપ – આરતી – મંગલદી ચૈત્યવંદન
વિગેરેથી સાધ્ય પૂજા કરવી. પૂજામાં મન-વચન-કાયાની શુદ્ધિ હોવી જોઈએ. સ્વસ્તિક પર મૂકાતા ફલ-નવેદ્ય શુદ્ધ અને ઉંચી જાતના હોવા જોઈએ.
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૭
(અહીં એક વાત અવશ્યક છે કે મૂકેલા ફળ નૈવેદ્ય એવા હોવા જોઈએ કે એને વેચતા પૂરી કિંમત ઉપજે અને એ પૈસા દેવદ્રવ્યમાં જમાં કરવા –પૂજારીને આપવાની પ્રથા અશાસ્ત્રીય છે.)
(૨૭).
૨. સુદ ૩ અક્ષયતૃતીયાને દિને કરાતે ઈસુરસને પક્ષાલ તથા અઢાર અભિષેક ઈત્યાદિ પ્રસંગે વિવિધરસ વિગેરેના પક્ષાલ પછી જલને અભિષેક ખૂબ ઉપયોગપૂર્વક કરે. (આજુબાજુ પડેલા છાંટાની પણ જયણા કરી લેવી) જેથી રસ વિગેરેની મીઠાસ, સ્નિગ્ધતાથી જીવની વિરાધના ન થાય.
xxxર વૃક્રુરદુષધિrmધિકઋપન્ના નાગળિ
ત્યાર પછી ઘી-શેરડીને રસ, દૂધ, દહીં અને સુગંધી પાણ–આ પંચામૃતથી સ્નાત્ર કરવું.
ધર્મસંગ્રહ–પ્રત–ભા. ૧ પૃ. ૧૩૯/૧ મહામહોપાધ્યાય શ્રીમાન વિજયજી મહારાજ કૃત.
દહેરાસરના દરેક કામે જેવાં કે કેસર ઘસવું, અંગલુછણું કરવાં, દહેરાસર સાફ કરવું વગેરે બધા કામે શ્રાવકે જાતે કરવાં. દર મહિને ધાતુની પ્રતિમાને દહીંથી સાફ કરવી જોઈએ. પિતાને આંતરિક અહંભાવ, દ્વેષભાવને ત્યાગ કરી ખૂબજ પ્રેમપૂર્વક, વધારેમાં વધારે સમય પ્રભુભક્તિ કરવી જોઈએ. ઈન્દ્ર
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
જેવા ઈન્દ્ર પણ ભગવાનની ભક્તિ કરવા ઈદ્ર મટી પશુનું રૂપ ધારણ કરતા હતા, ત્યાં આપણી શી વાત?
(૨૯) ભગવાન પાસે સંસારની કોઈપણ ચીજ માંગવી નહિ.
સંસારના ફળ માંગી માંગીને જ આપણે હજુ રખડી રહ્યાં છીએ. માંગવું જ હોય તે એક માત્ર મોક્ષ અને મેક્ષને અપાવનાર ભગવાનના શાસનની દીક્ષા માંગવી અથવા પ્રાર્થના સૂત્રમાં જણાવેલી ચીજો માંગવી
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
_