________________
જડમાં માત્ર પરિણામિક અને ઔદયિભાવ છે, જ્યારે ચેતનમાં પાંચ ભાવે છે.
. પરિણામિક અને ઔદયિક ઉપરાંત ઔપશમિક કાપશમિક અને ક્ષાયિક ભાવે પણું જીવમાં રહેલા છે. કેમકે, જીવને કર્મની સાથે સંબંધમાં આવવાની ચેગ્યતા છે, અને કર્મ-પુગલમાં પણ જીવની સાથે સંબંધમાં આવવાની યેગ્યતા છે. પરસ્પરની આવી ગ્યતાને કારણે જીવમાં દયિક ઉપરાંત ક્ષાયિકાદિભાવ ઉત્પન્ન થાય છે.
ઔદચિકભામાંથી છૂટી લાપશમિક અને સાયિક ભામાં જીવની ગતિ કરાવનાર વસ્તુ, એ સ્વભાવરૂપ ધર્મનું જ્ઞાન, ધર્મનું શ્રદ્ધાન અને એ જ્ઞાન તથા શ્રદ્ધાન મુજબનું આચરણ છે.
જીવ જ્યારે પ્રતિક્ષણ ઉત્પાદ– વ્યય – ધ્રૌવ્યાત્મક પિતાનું સ્વરૂપ જાણે છે, સ્વીકારે છે ત્યારે તેનું આચરણ સ્વભાવે—ખ થાય છે અને એ આચરણ તેને મોક્ષહેતુક બને છે.
ધર્મનું જ્ઞાન અને શ્રદાન : વસ્તુના બે ધર્મો ઉત્પાદ અને વ્યય, અનુક્રમે રાગ અને શ્રેષનાં ઉત્પાદક છે.
ધ્રૌવ્યધર્મ રાગ અને દ્વેષમાં મધ્યસ્થ પરિણામ પ્રકટાવે છે. પરંતુ એકલે ધ્રૌવ્યધર્મ જ માનવામાં આવે, ને ઉત્પાદ તથા વ્યય ધર્મોને અંગીકાર કરવામાં ન આવે તે તે મહોત્પાદક બને છે.
