________________
૧૩૬
ખની આવશ્યકતાને ન સ્વીકારવી અને તેનાથી સતત ડરતા રહેવું એ ભયંકર ભૂલ, ઉપરાંત કાયરતા પણ છે જ.
દુઃખની વાસ્તવિકતાને સ્વીકાર કરી સુખ-દુઃખથી પર જીવનની સાથે અભિન્ન થવું, એ માનવ જીવનનું સચ્ચિ ધ્યેય છે.
સુખ-લેલુપતાને નાશ કરવામાં દુઃખની ઉપયોગિતા છે. સર્વોત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરવામાં દુખ પરમ હેતુ બને છે, તેથી અનિચ્છાએ પણ દુખાનુભૂતિ કરાવનાર તત્વ પ્રત્યે કૃતજ્ઞ રહેવું, તે માનવ માત્રનું કર્તવ્ય છે.
અનુકૂળતા એટલે સુખ અને પ્રતિકૂળતા એટલે દુઃખ એવી સમજ ઐહિકભાવજન્ય છે, પરંતુ ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્ય એ ત્રણેય કાળની અપેક્ષાએ રસુખ એ છે, જે સ્થિર રહે છે, દુઃખ એ છે, જે સ્વ–પરને સ્વભાવભ્રષ્ટ કરે છે.
આવવા જવાના સ્વભાવવાળા સુખ-દુઃખ સાથે આરાધક આત્મા કદીચે બંધાતું નથી, પણ એમાંથી બોધ ગ્રહણ કરીને આત્મપક્ષે અધિક સ્થિરતા ખીલવીને માનવજન્મને સાર્થક કરે છે.
સહજમલના કારણે જીવ કર્મના સંબંધમાં આવે છે, અને કર્મને સંબંધ જીવને વિષયાભિમુખ બનાવે છે.
