________________
૨૩૨
૫ચમ પ્રકાશ
કરવાથી બીજા કોઈ પણ વિચાર સંબંધી મનની ક્રિયા બંધ પડશે. અને જે ઠેકાણે રોકવામાં આવ્યું છે તે ઠેકાણે ઉપગની જાગૃતિ હવાથી વિચાર નહિ કરે, પણ ઉપયોગની જાગૃતિ સુધી ત્યાંજ રેકાઈ રહેશે અને પવન પણ ત્યાં ખટક ખટક એવા શબ્દ કરતે કે કેઈ બીજી પણ રીતે ત્યાં છે એમ અનુભવાશે. ૩
મન પનનું તુલ્ય ક્રિયાપણું બતાવે છે. एकस्य नाशेऽन्यस्य स्या-नाशौ वृत्तौ च वर्तनम् । ध्वस्तयोरिद्रियमति-ध्वंसान्मोक्षश्च जायते ॥ ३ ॥
મન, પવન. બેમાંથી એકને નાશ થયે બીજાને નાશ થાય છે. અને બેઉમાંથી એક હોય તે બીજે પણ બન્યા રહે છે. બેઉને નાશ થવાથી ઈદ્રિય અને બુદ્ધિના વ્યાપારને નાશ થાય છે. અને ઈદ્રિયની પ્રવૃત્તિ તથા મનના વિચારેબંધ થવાથી મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે.
વિવેચન-મન અને પવનને નાશ શરીરમાંથી જીવ જવા પછી થઈ જાય છે, ત્યારે ઈદ્રિય તથા વિચારની પ્રવૃત્તિ પણ બંધ થાય છે, તે આંહી ગ્રહણ કરવાની નથી, અને તેથી મોક્ષ થતું નથી. પણ આત્મ ઉપગની પૂર્ણ જાગૃતિ હોય ત્યારે મન અને પવનની પ્રવૃત્તિ બંધ થાય છે તે પ્રવૃત્તિ બંધ થતાં ઇંદ્રિયના વ્યાપાર અને બુદ્ધિની પ્રવૃત્તિ બંધ થાય છે. તે અહી ગ્રહણ કરવાની છે અને તેથીજ મેક્ષ મળે છે. ૩
પ્રાણાયામ, પ્રાણાયામનું લક્ષણ અને તેના ભેદો. प्राणायामो गतिच्छेदः श्वासप्रश्वासयोर्मतः । रेचकः पूरकश्चैव कुंभकश्चेति स त्रिधा ॥ ४ ॥
શ્વાસ ઉચ્છવાસની ગતિને નિરોધ કરે, તેને પ્રાણાયામ કહે છે, તે પ્રાણાયામ રેચક, પૂરક અનેક કુંભ એમ ત્રણ પ્રકારને છે. ૪
વિવેચન-નાસિકાદિના છિદ્રોથી બહાર નીકળતા વાયુને શ્વાસ કહે છે, બહારથી અંદર પ્રવેશ કરતા વાયુને નિશ્વાસ કહે છે, તે બેઉ પ્રકારના વાયુની ગતિને રોકવી તેને પ્રાણાયામ કહે છે.
