________________
અપાય ધ્યાનનું સ્વરૂપ.
૩૨૩ રાગ દ્વેષાદિથી થતાં કષ્ટોને વિચાર કરવાથી, આ જન્મ તથા ભાવ જન્મમાં થવાનાં અપાય ('દુઃખ ક) ને પરિવાર (ત્યાગ). કરવામાં તત્પર થવાય છે, અને પછી સર્વથા પાપ કર્મોથી નિવૃત્ત થાય છે. (માટે શુભ યા અશુભ દરેક ક્રિયાનું પરિણામ શું આવે છે અને આવશે, તે સંબંધી ઘણી બારીતાથી વિચાર કરવો જોઈએ. ) ૧૧.
વિવેચન–જેઓએ જિનેશ્વરના માર્ગને સ્પર્શ કર્યો નથી, પરમાત્મ સ્વરૂપ જાણ્યું નથી અને યતિ માર્ગ ( નિવૃત્તિ માર્ગ સંબંધી વિચાર પણ કર્યો નથી, તેઓને હજારે જાતનાં ક આવી પડે છે. આ દુનિયાની માયાના મેહમાં જેઓનું સૌતન્ય પરાધીન થઈ ગયું છે, તેવા અજ્ઞ એ શું શું અકા નથી કર્યા? અને કેવાં કેવાં કષ્ટ નથી પામ્યા ? અર્થાત્ સર્વ અકાર્યો કર્યા છે. અને સર્વ જાતનાં દુઓને અનુભવ કર્યો છે. દરેક જીએ વિચારવું જોઈએ કે, જે જે દુખ નર્કમાં, તિર્યમાં અને મનુષ્યમાં અમે પામ્યા છીએ, તેમાં ખરેખર અમારાજ પ્રમાદ છે. અરે સમ્યકત્વ પામ્યા જેવી સ્થિતિ મેળવ્યા છતાં પણ મન, વચન અને કાયાથી કરાયેલાં દુષ્કર્મોથી, અમે અમારે હાથેજ શરીરમાં અગ્નિ સળગાવી દુઃખી થયા છએ. હે આત્મન ! મેક્ષમાર્ગ સ્વાધીન છતાં, તે માર્ગને મૂકી દઈ, કુમાગની શોધમાં પ્રવેશ કરી, તે પિતેજ પિતાના આત્માને કષ્ટમાં નાંખ્યો છે. જેમ સુકાળ સુભિક્ષના વખતમાં, અથવા સ્વતંત્ર રાજ્ય મળ્યાં છતાં મૂર્ખ લોકભિક્ષા માગતા ફરે છે, તેમ મેક્ષમાર્ગ પોતાને સ્વાધીન છતાં, મારા જેવા મૂખ જીવ ભવમાં ભમ્યા કરે છે. આ પ્રમાણે પિતાના અને પરના સંબંધમાં અપાયની પરંપરાના કારણે સંબંધી વિચાર કરો, અને હવેથી સાવધાન થવું તે અપાયરિચય ધ્યાન કહેવાય છે.
વિપાકવિચય ધ્યાનનું સ્વરૂપ प्रतिक्षणसमुद्भूतो यत्र कर्मफलोदयः॥ चिंत्यते चित्ररूपः स विपाकविचयोदयः ॥ १२ ॥
ક્ષણ ક્ષણ પ્રત્યે ઉત્પન્ન થતા, કર્મફળના ઉદયને અનેક પ્રકારે વિચાર કરે, તે વિપાકવિચય ધ્યાન કહેવાય છે. ૧૨.