________________
૩૪
દશમ પ્રકાશ
या संपदार्हतो या च विपदा नारकात्मनः ॥
एकातपत्रता तत्र पुण्यापुण्यस्य कर्मणः ॥ १३ ॥
તે વિચાર આ પ્રમાણે કરવાને છે કે, જે ઉંચામાં ઉંચી) સંપદા અરિહંતની; અને (નીચામાં નીચી) વિપદા નારકિના જની, તે બેઉ સ્થળે પુણ્ય કર્મનું અને પાપ કર્મનું એક છત્ર રાજ્ય છે. અર્થાત્ પુણ્ય પાપની પ્રબલતા તેજ સુખ દુઃખનું કારણ છે. ૧૩.
વિવેચન–વિપાક એટલે શુભાશુભ કર્મોનું ફળ. આ ફળદ્રવ્ય ક્ષેત્રાદિ સામગ્રી અનુસાર અનેક પ્રકારે અનુભવાય છે. સ્વાદિષ્ટ ખાવાદિને ભેગ, પુષ્પમાલા, ચંદન, દુકુલ અને અંગના પ્રમુખનો ઉપભોગ, એ દ્રવ્યને ભેગપગ શુભ છે, તથા સર્ષ, શસ્ત્ર, અગ્નિ અને વિષાદિ દ્રવ્યને અનુભવ તે અશુભ છે. સૌધર્માદિ વિમાન, ઉપવન અને પુષ્પ, ફલાદિથી ભરપુર આરામાદિ ક્ષેત્રને અનુભવ શુભ છે. અને શ્મશાન, જંગલ, શન્ય અરણ્ય એ આદિ ક્ષેત્રોને અનુભવ અશુભ છે. ઘણા ઉષ્ણ અને ઘણા શીત નહિ તેવા, વસં. તઋતુ પ્રમુખકાળને અનુભવ શુભ છે. તથા ગ્રીષ્ય અને હેમંતાદિ ઋતુ કે જેમાં ઘણે તાપ અને ઘણી ટાઢ પડે છે તે કાળમાં ચાલવું તે અશુભ છે. મનની નિર્મળતા, આધિ, વ્યાધિ આદિ દુઃખવજીત અને સંતેષાદિ ભાવોએ સહિત વર્તન, તે શુભભાવ જાણ. અને ક્રિોધ, અહંકાર, તથા રૌદ્ર ધ્યાનાદિકને અનુભવ તે અશુભ ભાવ જાણવે. ઉત્તમ દેવપણું, કર્મભૂમિનું મનુષ્યપણું, એ શુભ જાણવું ભિલ્લાદિ ઑ૭ જાતિમાં મનુષ્યજન્મ, તિર્યંચ અને નારકિ પ્રમુખ અશુભ ભાવ જાણવા. દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ અને ભવને આશ્રયિને કર્મોના ક્ષપશમ, ઉપશમ, કેક્ષય થાય છે. આ પ્રમાણે દ્રવ્યાદિ સામગ્રીના ગે પ્રાણિઓને કર્મો પતતાનાં ફળ આપે છે. અર્થાત જી પિતપોતાના કરેલ કર્મોને અનુભવ કરે છે. તે કર્મો આઠ પ્રકારનાં છે. જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, વેદનીય, મેહનીય, આયુષ્ય નામ, ગેત્ર અને અંતરાય. જેમ વસ્ત્રાદિકના પાટા વડે નેત્ર અવરાઈ શકે છે, તેમ સર્વજ્ઞ સદશ જીવનું જ્ઞાન, જ્ઞાનાવરણીય કર્મરૂપ પાટાથી દબાઈ જાય છે.
મતિ, શત, અવધિ, મન:પર્યવ અને કેવળ, ઓ પાંચ જ્ઞાને જેનાથી અવરાય છે તેને જ્ઞાનાવરણીય કર્મ કહે છે.
