________________
૩૪૩
તેજ બતાવે છે.
મનના ભેદે इह विक्षिप्तं यातायातं श्लिष्टं तथा मुलीनं च ।
चेतश्चतुःप्रकारं तज्ज्ञचमत्कारकारि भवेत् ॥ २ ॥ વિક્ષિપ્ત ૧, યાતાયાતા ૨, લિષ્ટ ૩, અને સુલીન ૪, એમ ચાર પ્રકારવાળું ચિત્ત, તેના જાણકાર માનવો ને તે ચમત્કાર કર વાવાળું થાય છે. ૨
મનનાં લક્ષણે. विक्षिप्तं चलमिष्टं यातायातं च किमपि सानंदं । प्रथमाभ्यासे द्वयमपि विकल्पविषयप्रहं तत्स्यात् ॥ ३ ॥ વિક્ષિપ્ત મનને ચપલતા ઈષ્ટ છે અને યાતાયાત મન કાંઈક પણ આનંદવાળું છે. પ્રથમ અભ્યાસમાં આ બેઉ જાતનાં મને હોય છે અને તેમને વિષય વિકલ્પને ગ્રહણ કરવાને છે. ૩.
વિવેચનપ્રથમ અભ્યાસી જ્યારે અભ્યાસ શરૂ કરે છે ત્યારે મનમાં અનેક જાતના વિક્ષેપે આવ્યા કરે છે. મન ઠરતું નથી અને ચપળતા કર્યા જ કરે છે. પણ આથી અભ્યાસીએ કાંઈ નાસીપાસ થવાનું નથી. એક હરિણ જ્યારે પાસમાં સપડાય છે ત્યારે તે એટલી બધી છૂટવા માટે દોડાદોડ કરી મૂકે છે કે હદ ઉપરાંત, જાણે છૂટયું કે છૂટશે. આ હરિની દોડધામ જોઈ પાસવાળે નીરાશ થઈ ખાસ મૂકી દે તે અવશ્ય તે છૂટી જાય. પણ જે મજબુતાઈ કરી તેને દેડાદોડ કરવા આપે તે તે થાકી થાકીને દેડવાની ક્રિયા મૂકી દઈ સ્વાધીન થઈ જશે. તેવી જ રીતે પ્રથમ અભ્યાસી, મનની આવી ચ. પળતા અને વિક્ષેપતા જે નિરાશ થઈ જાય અને પોતાનો અભ્યાસ મૂકી દે તે મનછૂટી જશે. પછી કદી સ્વાધીન ન થશે. પણ હિમ્મત રાખીને પિતાને અભ્યાસ આગળ વધારશે. તે ઘણી ચપળતા અને વિક્ષેપતાવાળું પણ મન શાંત થઈ સ્વાધીન થઈ રહેશે. પહેલી વિઢિત દશા ઓળંગ્યા પછી બીજી યાતાયાત દશા મનની છે. યાતાયાત એટલે જવું અને આવવું. જરા વાર મન સ્થિર રહે, વળી ચાલ્યું જાય, અર્થાત્ વિકલ્પ આવી જાય. વળી સમજાવી યા ઉપગથી સ્થિર કર્યું, વળી ચાલ્યું જાય, આ યાતાયાત
