Sanskrit Sahityani Ruprekha

Author(s): Narmadashankar J Raval
Publisher: Pratapsinhji Ramsinhji Raol

Page 6

મહાભારત એટલે ઝઘડાઓનું મેદાન જ નહિ પરંતુ સત્ય અને અસત્યની ચકાસણી. આ ઉપરાંત કૌટિલ્યનું અર્થશાસ્ત્ર, વાસ્યાયનું કામશાસ્ત્ર અને ભારતનું નાટયશાસ્ત્ર ઉપર કલમ ચલાવવી સાધારણ વાત નથી. અને આ શાસ્ત્રો દ્વારા ભિન્ન ભિન્ન જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે. ટૂંકમાં સંસ્કૃત ભાષાના સાહિત્યમાં આધ્યાત્મિક, આધિભૌતિક અને આધિદૈવિક જ્ઞાનને અનુપમ ભંડાર ભરેલ છે.
સંસ્કૃત ભાષા કેવળ લખવા માટે જ ઉપયોગી હતી તેમ નથી, પરંતુ બોલચાલની પણ ભાષા હતી. આ વાતની સાબિતી આપણને મહર્ષિ યાસ્કના “નિક્ત” નામના મહત્વપૂર્ણ ગ્રન્થથી મળે છે. આ ગ્રન્થમાં યા સંસ્કૃત ભાષા તરીકે વર્ણવેલી છે એને વેદિક કુદત શબ્દોની વ્યપત્તિ લોકવ્યવહાર ધાતુઓથી સિદ્ધ કરેલ છે. ઉદાહરણ રીતે “શાંતિ નો અર્થ કાજમાં જવા માટે થતું હતું, જ્યારે આય “શવ ”ને અર્થ મડદુ કરતા હતા. આથી રસ્પષ્ટ થાય છે કે યાસ્કના સમયમાં (આજથી ૨૭૦૦ વર્ષ પૂર્વે) સંસ્કૃત ભાષા બોલચાલની ભાષા હતી.
પાણિનિ મુનીએ પણ પિતાના વ્યાકરણના સૂત્રોમાં નમસ્કાર કરવા માટે અને દૂરથી બોલાવવા માટે ટલુત સ્વરનો પ્રયોગ કર્યો છે. આ ઉપરાંત વ્યવહારિક દંડાદડી, કેશાકશી વિગેરે શબ્દનો પ્રયોગ કરેલ છે. આથી પાણિનિના સમયમાં સંસ્કૃત ભાષા બેલચાલની ભાષા હતી તેમ સિદ્ધ થાય છે. પાણિનિ યાસ્કથી બસો વર્ષ બાદ થયા.
પાણિનિ પછી કાત્યાયન અને પતંજલીના સમયમાં સંસ્કૃત ભાષામાં નવા નવા શબ્દોને પ્રયોગ થયેલ જોવા મળે છે જેવી રીતે પાણિનિએ “યવસાનિ ” શબ્દનો પ્રયોગ યવનની સ્ત્રી કરેલ છે જ્યારે કાત્યાયને તેને અર્થ યવનની ભાષા કરેલ છે. આ ઉપરાંત પતંજલીના મહા ભાષ્યમાં એક સુંદર સંવાદ જોવા મળે છે. રથ ચલાવનારને વ્યાકરણ શાસ્ત્રીએ પૂછયું કે આ રથનો “પ્રતા” કેણુ છે ત્યારે સારથીએ કહ્યું કે ભગવન, આ રથનો “પ્રાછતા” હું છું. આ ઉત્તર સાંભળીને વ્યાકરણ શાસ્ત્રાએ અશુદ્ધ શબ્દ બતાવ્યું ત્યારે સારથીએ જવાબ આપ્યો કે શાસ્ત્રીજી, આપ કેવળ સૂત્રને જાણો છો પ્રયોગને જાણતાં નથી. આ વાર્તાલાપથી સિદ્ધ થાય છે કે સારથી સુધી સંસ્કૃત ભાષા બેલચાલની ભાષા તરીકે પહોંચી ગઈ હતી.
ધારા નરેશ રાજા ભોજના સમયની તે બીની વાત આપણે કદી ભૂલી શકીએ તેમ નથી કે જેણે પિતાને પરિચય સંસ્કૃતમાં આપ્યો હતો. આ રીતે સંસ્કૃત ભાષાનું મહત્વ કેવળ ભારતીય સંસ્કૃતિના પ્રચાર પૂરતું જ નથી પરંતુ ભારતીયનું જીવન જ સંસ્કૃતમય છે આ કારણથી ભિન્ન ભિન્ન પ્રદેશોમાં સાંસ્કારિક એકતા ટકી શકી છે અને આને યશ સંસ્કૃત ભાષાના ફાળે જાય છે તેમ કહેવું અતિશયોક્તિ ભર્યું નથી.