________________
મળે છે. આ પૈશાચી ભાષામાં લખાયેલ બહત્કથાનું સંસ્કૃતમાં અનુવાદન થયેલ છે તે આપણું સભાગ્ય છે. કહેવાય છે કે આ ગ્રન્થ મહાભારતથી સાતગણો મોટો છે, પરંતુ આજે કેવલ ૧ લાખ શ્લેકવાળો ગ્રન્થ મળે છે. આ પ્રત્યેનો પ્રથમ સંસ્કૃતમાં અનુવાદ બુધ સ્વામીએ “ખત
ક સમુચ્ચય” નામથી કરેલ છે. આ અનુવાદ આઠમી અથવા નવમી સદીમાં થયેલ છે. ક્ષેમેન્દ્ર કવિની “બહત્કથા મંજરી”માં સાડાસાત હજાર શ્લોકે છે, જયારે સોમદેવ રચિત
કથાસરિત્સાગર”માં વીશ હજાર શ્લોક છે. આ ગ્રંથની કથા વસ્તુ માત્ર એટલી છે કે રાજા ઉદયનને પુત્ર નરવાહનદત્ત પિતાના મિત્ર ગેમુખની સહાયતાથી પોતાની પ્રિયતમ મદનમાજિકાની સાથે લગ્ન કરવામાં અને વિદ્યાધરનું રાજ્ય પ્રાપ્ત કરવામાં સમર્થ થાય છે. મહાકવિ ભાસ, શ્રી હર્ષ તથા ભટ્ટ નારાયણ પિતાના નાટકનું વડુ ગ્રહણ માટે બહાના વિશેષ ઋણી છે તે નિઃશંક વાત છે.
વિષ્ણુ શર્મા–વિષ્ણુ શર્મા પંડિતના “પંચત” પ્રથી વિશ્વસુપરિચિત છે તે કહેવું સૂર્યના દર્શન કરાવવા બરાબર છે. આ ગ્રન્થમાં મિત્ર ભેદ, મિત્ર લાભ, સધિ વિગ્રહ, લધુપ્રણાશ અને પરીક્ષિતકારક નામના પાંચ ભેદે છે. દરેક ભાગમાં એક વાત છે અને તે વાતને પુષ્ટ કરવા અનેક વાર્તાઓ લખાયેલ છે. પંચતત્રના કર્તાને ઉદ્દેશ્ય પિતાની કથાના વ્યાજથી સદાચાર, નીતિ વિગેરેનું શિક્ષણ આપવાનું હતું. કથા લેખકમાં અત્યંત ગૂઢ તાતિનું જ્ઞાન, સુમતિ-સમ વિવિધ કાર્ય નિરીક્ષણ શક્તિ હતી તે કહેવું અતિશયોક્તિભર્યું નથી. પંચતન્નને પ્રચાર કેવલ ભારત વ્યાપી જ નથી પરંતુ ભૂમંડલ વ્યાપી છે. આ ગ્રન્થની કથાઓથી અન્ય દેશના કથા સાહિત્યને ઘણી પ્રેરણા મળી છે. આ ગ્રન્થના ભિન્ન ભિન્ન શતાદિઓમાં અનેક સંસ્કરણ થયેલ છે. ફારસના બાદશાહ નૌશેરવાએ હકીમ બુરજઈ દ્વારા આ ગ્રન્થને પ્રથમ અનુવાદ પ૩૩માં મહલબી (પ્રાચીન ફારસી) ભાષામાં કરાવ્યો. ત્યાર બાદ સીરિયન ભાષામાં, ત્યાર બાદ અરબી ભાષામાં વિગેરે અનેક ભાષાઓમાં આ ગ્રન્ય અનુદિત બને છે.
નારાયણ પંડિત-આ પંડિતજીએ “હિતોપદેશ”ની રચના કરી છે જે પંચતત્રને આભારી છે. આ ગ્રન્થને સર્વ પ્રથમ અભ્યાસ સંસ્કૃતના પ્રાથમિક વિદ્યાર્થી ઓ કરે છે. આ પંડિતજી બંગાલના ધવલચંદ્ર મહારાજાના સભા પંડિત હતા. આ ગ્રંથની રચનાનો સમય ઈ. સ. ચૌદમી શતાબ્દિ મનાય છે.
આ ઉપરાંત કથા સાહિત્ય અનેક ગ્રન્થોમાં લખાયેલ છે જેમ કે શિવદાસની વૈતાલપંચવિંશતિકા, શુકસતતિ અને સિંહાસનકાચિંશિકા, આશરની જાતકમાલા વિગેરે.
ગીતિ કાવ્ય-સંસ્કૃત સાહિત્યમાં ગતિ કાવ્યો મુક્તક રૂપથી અને પ્રબધ રૂપથી મળે છે. મુક્તક કાવ્યોના રસના આનંદ પ્રાપ્તિ માટે બાહ્ય સામગ્રીની જરૂરત રહેતી નથી. મુક્તક કાવ્યનું સર્વોત્તમ ઉદાહરણ ભર્તુહરિના તથા અમરૂકના શતકો છે. જયારે પ્રબધાત્મક કાવ્યનું
