________________
૨૬
- કવિરાજ શ્રી વિશ્વનાથ-ઉલ રાજ્યના સાધિવિગ્રહિક શ્રી વિશ્વનાથ કવિરાજે “સાહિત્ય દર્પણ” નામના સુપ્રસિદ્ધ ગ્રન્થની રચના કરી છે. આ કવિરાજનો સમય ઇ. સ. ચૌદમી શતાબ્દિમાં મનાય છે કારણ કે તેમણે અલ્લાઉદ્દીન ખિલજીનું વર્ણન કરેલ જોવા મળે છે. સાહિત્ય દર્પણના દસ પરિચ્છેદે છે. તેમાં સમગ્ર કાવ્યના અંગોની તેમજ નાટયના અંગેની ચર્ચા કરવામાં આવી છે. આ ગ્રન્થ અલંકાર શાસ્ત્રના મૂલ સિદ્ધાન્તના જ્ઞાન માટે છાત્રોને ઘણો ઉપયોગી છે તે કહેવું અતિશયોક્તિભર્યું નથી.
કવિરાજ શ્રી જગન્નાથપંડિત–સાહિત્ય શાસ્ત્રના મર્મ જ્ઞાનના પ્રકાશક “સગંગાધર' નામના ગ્રન્થને બનાવનાર કવિરાજ શ્રી જગન્નાથથી કોણ અપરિચિત હોઈ શકે? સર્વ સાહિત્યને સાર સાહિત્ય જ છે આ વસ્તુને સ્પષ્ટ પ્રતિપાદન કરનાર પંડિતજીએ રસના નિરૂપણમાં જેવી રીતે દાર્શનિક સિદ્ધાન્તનું પ્રતિપાદન પ્રૌઢતાથી કરેલ છે તે પ્રમાણે અલંકાર વિષયમાં પણ નિરૂપણ કરેલ છે. આ પ્રકાંડ પંડિતજી પછી અન્ય કોઈ દાર્શનિક પંડિત થયાં નથી તેમ માનવું છે.
આ ઉપરાંત અનેક સાહિત્ય મર્મએ આ દિશામાં પિતાના અનુપમ પ્રત્યેની ભેટ આપણને આપી છે જેવી રીતે રુદ્રટન કાવ્યાલંકાર અભિનવગુપ્તાચાર્યની વિન્યા લેક ટીકા, કુન્તકને વક્રોકિત જીવિતમ્, શ્રી મહિમ ભટ્ટને વ્યક્તિવિવેક, ધનંજયને દશરૂ પક, ભેજ રાજાને સરસ્વતી કઠાભરણ, ક્ષેમેન્દ્રની ઔચિત્ય વિચાર ચર્ચા, આચાર્ય સ્યકને અલ કાર સર્વસ્વ, હેમચન્દ્રાચાર્યને કાવ્યનુશાસન, રાજશેખરની કાવ્ય મિમાંસા, જયદેવને ચન્દ્રાલેક, આપ યદીક્ષિતને કુવલયાનંદ અને દેવેશ્વરની કવિ કપના વિગેરે અનેક પ્રત્યે પ્રસિદ્ધ છે.
પ્રકરણ સાતમું
ધર્મ અને દર્શન શાસ્ત્ર માનવની પ્રત્યેક પ્રવૃતિ ચાર પુરૂષાર્થ ઉપર રહેલ છે તે-ધર્મ, અર્થ, કામ અને મેક્ષ છે. મનુષ્ય ક્રમશઃ ઉન્નતિ કરી શકે અને અને મોક્ષ નામના પુરૂષાર્થને પ્રાપ્ત કરી શકે તે માટે આપણાં પૂર્વજોએ અનેક અલભ્ય ગ્રન્થની રચના કરેલ છે. સ્વાર્થની સાથે પરમાર્થનું સમ્પાદન, ઐહિક સુખની સાથે પારલૌકિક કલ્યાણનું વિધાન કરવું તેજ વૈદિક ધર્મને સર્વદા ઉદ્દેશ્ય રહેલ હતો અને છે. તેથી ધર્મશાસ્ત્ર ગ્રન્થની રચના ઉપરાંત અર્થશાસ્ત્ર, કામશાસ્ત્ર, આયુર્વેદ વિગેરે વિષયની પણ સૂક્ષ્માતિ સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિથી વિવેચન કરી આપશું કલ્યાણ કરેલ છે. ટૂંકમાં માનવતા ચારેય પુરૂષાર્થોના સમાન અનુશીલન માટે સંસ્કૃતમાં આ વિરાટ સાહિત્યનો ઉદય તથા અભ્યદય થયેલ છે કે જે બીજી ભાષામાં મળ નિતાન્ત દુર્લભ છે.
