________________
તાકિ બુદ્ધિનો ઉપયોગ કરતી હતી. આ પ્રવૃત્તિઓના મિશ્રણથી ભિન્ન ભિન્ન દર્શનની ઉત્પત્તિ થઈ | દર્શન શાસ્ત્રો નીચે પ્રમાણે છે-વિશેષિક, ન્યાય, સખ્ય, વેગ, પૂર્વ મિમાંસા, વેદાન્ત, ચાર્વાક, જૈન દર્શન અને બૌદ્ધ દર્શન. આ બધા દર્શનેના સ્વતંત્ર સૂત્રો છે જેના ઉપર ભાષ્ય, વાતિક તથા વૃત્તિઓ સમય સમય ઉપર થતી ગઈ છે. વૈશેષિક દર્શનના પ્રણેતા કદ, ન્યાયના મહર્ષિ ગૌતમ, સાંખ્યના કપિલ, યુગના મહર્ષિ પંતજલી, પૂર્વ મિમાંસાના જૈમિની, વેદાન્તના મહર્ષિ વ્યાસ, ચાર્વાના આચાર્ય બહસ્પતિ, જેનના અરિહંત અને બૌદ્ધના ભગવાન બુદ્ધ છે.
આ દરેક શાસ્ત્રોના સિદ્ધાન્ત તથા ગ્રન્થનું સંક્ષેપમાં વર્ણન આ પ્રમાણે છે.
વૈશેષિક દર્શન–આ દર્શનને મુખ્ય અભિપ્રાય જગતના પદાર્થોના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરવાનું છે. આમના મતમાં દ્રવ્ય, ગુણ, કર્મ સામાન્ય, વિશેષ, સમવાય અને અભાવ એમ સત પદાર્થો મનાય છે. પૃથ્વી, જલ, તેજ, વાયુ, આકાશ, કાલ, દિશા, આત્મા અને મન એ નવ દ્રવ્ય મનાય છે રૂપ, રસ, ગબ્ધ, સ્પર્શ, સંખ્યા, બુદ્ધિ વિગેરે જેવીસ ગુણ મનાય છે. ઉલ્લેષણ, અપક્ષેપણ, આકુચન, પ્રસારણ અને ગમન પાંચ કર્યો છે. સામાન્ય એક, છ ભાવ પદાર્થ અને ચાર અભાવ માને છે. આ દર્શનના સ લખનાર મહર્ષિ કણાદ છે. આના ઉપર ટીકા તથા આને અનુલક્ષીને ગ્રન્થ લખનાર અનેક છે જેમ કેઉદયનાચાર્યની કિરણાવલી ટીકા, શિવાદિત્યમિત્રને સપ્ત પદાર્થ, વિશ્વનાથની મુક્તાવલી અને અન્નભટ્ટને તર્ક સંગ્રહ વિશેષ પ્રસિદ્ધ છે. - ન્યાય દર્શન–ન્યાય દર્શનનું મુખ્ય લક્ષ્ય પ્રમાણ મિમાંસાને નક્કી કરવાનું છે પ્રમાણ એટલે શું અને કેટલા છે? આનું નિરૂપણ આ શાસ્ત્રમાં કરેલ છે. યથાર્થ અનુભવના ચાર પ્રમાણ છે–પ્રત્યક્ષ, અનુમાન, ઉપમાન અને શબ્દ. હેવાભાસનું સભ્ય વિવેચન કરવામાં આવેલ છે. ચાર્વાક મત આ શરીરને જ આત્મા માને છે જ્યારે નાયિકાએ અકાય યુક્તિથી દેહ, મન તથા બુદ્ધિથી અલગ સિદ્ધ કરે છે. બૌધદાર્શનિકેની સાથેના શાસ્ત્રાર્થના પ્રસંગથી આ દર્શનને ઘણો વિકાસ થયો છે. ન્યાયના સૂત્રો લખનાર ગૌતમ થઈ ગયા જેમને સમય વિક્રમ સંવતની પહેલાં ચારસનો મનાય છે. આ સૂત્ર ઉપર મહર્ષિ વાત્સ્યાયને (બીજા શતકમાં) ભાષ્ય લખ્યું. આ ઉપરાંત અનેક આચાર્યોએ ટીકા કરી છે. નવ્ય ન્યાયના પ્રવર્તક મૈથિલી પંડિત ગંગેશ ઉપાધ્યાય છે જે ૧૩મી સદિમાં થઈ ગયા. તેમને યુગાન્તરકારી ગ્રન્થનું નામ “તત્વ ચિન્તામણિ” છે જે મતને જગદીશ ભટ્ટાચાર્ય તથા ગદાધરે વિકસિત કરી છે.
સાંખ્ય દર્શન–સાંખ્ય દર્શનનું મુખ્ય લક્ષ્ય પુરૂષ અને પ્રકૃતિને સમજાવવાનું છે.
