________________
- ધર્મશાસ્ત્રને ઉદય વૈદિકાલથી થશે છે. વેદની શાખા સાથે સંબંધ રાખનાર અનેક ધર્મ સૂત્રની રચના ઈ. સ. પૂર્વે પાંચમી-છઠ્ઠો શતાબ્દિમાં થઈ હતી. આ પછી સ્મૃતિ ગ્રની રચના થઈ. સ્મૃતિ શબ્દથી છ વેદના અંગે, ધર્મશાસ્ત્ર, ઇતિહાસ, પુરાણ વગેરે અને બંધ થાય છે. આ છે તેને વ્યાપક શબ્દાર્થ પરંતુ અમુક રીતે તેને અર્થ કેવલ ધર્મશાએ પૂરતો જ થાય છે. જેમાં પ્રજાના ક૯યાણ માટે ઉચિત આચાર-વિચારનું સમાજ શાસનનું, નીતિ સદાચારના નિયમોનું સ્પષ્ટ વિવેચન જોવા મળે છે.
સ્મૃતિઓની સંખ્યા ૧૮ ગણાય છે, આ સ્મૃનિકારમાં મનુ, યાજ્ઞવલ્કય, અત્રિ, વિષ, હારીત, ઉષનસ, અગિરા, યમ, કાત્યાયન, બહસ્પતિ, પારાસર, વ્યાસ, દાસ, ગૌતમ, વશિષ્ઠ, નારદ, ભૃગુ અને શંખ મુખ્ય સ્મૃતિકારો છે.
સ્મૃતિઓમાં મનુસ્મૃતિ મુખ્ય ગણાય છે. આ સ્મૃતિના કર્તા પ્રજાપતિ સ્વાયભૂ મનુ કહેવાય છે. આ સ્મૃતિમાં ૧૨ અધ્યાયો છે. આ સ્મૃતિમાં માનવ જીવનના વિકાસ માટે દરેક વિષય ઉપર વિવેચન કરવામાં આવેલ છે. આ ઉપરાંત યાજ્ઞવલ્કય સ્મૃતિ પણ પ્રસિદ્ધ છે. આ સ્મૃતિમાં આચાર, વ્યવહાર અને પ્રાયશ્ચિત નામના ત્રણ અધ્યાય છે, પહેલાં અધ્યાયમાં સ્નાતક વ્રત પ્રકરણ ભયાભર્યો પ્રકરણ, પ્રત્યશુદ્ધિ પ્રકરણ અને દાન પ્રકરણ એમ ચાર પ્રકરણે છે. બીજા અધ્યાયમાં સમાજમાં ચાલતા વ્યવહારોપયોગી વિગતવાર વિવેચન કરેલ છે અને ત્રીજા અધ્યાયમાં પ્રાયશ્ચિતના પ્રકારે તેમજ કાર્ય બતાવેલ છે.
દન શાસ્ત્ર–આ જગતના દુઃખને નાશ કરી વાસ્તવિક સુખ અને શાશ્વત શાન્તિ આપનાર જે શાસ્ત્રી છે તેને દર્શન શાસ્ત્ર કહેવામાં આવે છે. દર્શનનો વ્યુત્પત્તિ અર્થ એ છે કે જેનાથી દર્શન થાય અર્થાત જેના જ્ઞાનથી જીવ જગત અને બ્રહ્મનું દર્શન થાય-જ્ઞાન થાય. દર્શનનો ઉદય માનવ સમાજના કલ્યાણ માટે થયે છે. માનવ ત્રણ તાપથી દુઃખી થતું હોય છે અને આ તાપથી બચાવવાનું કાર્ય દર્શન શાસ્ત્ર કરે છે. જેઓ વિચાર તે આચાર આ નિયમાનુસાર, વિચાર નિરૂપણ દર્શન શાસ્ત્ર અને આચાર નિરૂપણ ધર્મશાસ્ત્ર કરે છે. ધાર્મિક આચાર વડે કાર્યાન્વિત નહિં થયેલ દર્શન શાસ્ત્રનું જ્ઞાન નિષ્ફળ જાય છે, તેમ દાર્શનિક વિચારોથી પરિપુષ્ટ થયા વિના ધર્મની સત્તા નિરાધાર છે. તેથી ધર્મ શાસ્ત્ર અને દર્શન શાસ્ત્ર બને આશ્રયાલયી છે. અને આ બન્નેને મેળાપ દુઃખથી છૂટવા માટે દર્શન શાસ્ત્રની ઉત્પત્તિ થઈ અને દુઃખ જ્ઞાન વિના દૂર થઈ શકતું નથી તે સનાતન સત્ય છે. * દશનને ઉદય વૈદિક કાલમાં થઈ ચૂકયે હતે. ટ્વેદના અત્યંત પ્રાચીન યુગથી બે પ્રકારની પ્રવૃત્તિઓ જાણવા મળે છે. પહેલી પ્રવૃત્તિ પ્રજ્ઞામૂલક હતી જે તત્વોનું વિવેચન બુદ્ધિથી કરી સફળતા મેળવતી હતી. બીજી તક મલક હતી જે તનું નિરિક્ષણ માટે
