Sanskrit Sahityani Ruprekha

Author(s): Narmadashankar J Raval
Publisher: Pratapsinhji Ramsinhji Raol
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006036/1

Page #1

" | ઉના
સંસ્કૃત સાહિત્ય ની રૂપરે ખાં
| 130
જન્મ ૧૮૬૨
દેહાવસાન ૧૮૮૪.
એક
સ્વ૦ સજ કુમાર શ્રી જુવાનસિંહજી જસવંતસિંહજી સાહેબ
(સ્વ૦ મહારાજા શ્રી તખ્તસિંહજી સાહેબના લઘુબંધુ )
~: લેખકે :
શાસ્ત્રી નર્મદાશંકર જ, રાવલ, સાહિત્યાચાર્ય, કાવ્યતીર્થ, s. T, C.
-: પ્રક શક :શ્રી પ્રતાપસિંહજી રામસિંહજી રાઓલ (રામધરી દરબાર )
પુસ્તક પ્રાપ્તિસ્થાન :-શ્રી નર્મદાશંકર શાસ્રી. કે:- જુ. સ. પાઠશાળા, ભાવનગર સંવત ૨૦૧૫ + મૂલ્ય : પચાસ નયા... પૈસા
કે વસંતપંચમી

Page #2

- सम्मत्यौ :
आनन्दमेति मे मानसमवलोक्य श्री नर्मदाशंकरलिखितम्पुस्तकमिदम् । लेखकाभिनवप्रयत्नोऽयं नितरां सुरभारतीवाङ्मयसारजिज्ञासूनामन्तेवासिनां महदुपकाराय स्यादिति मम मतं विद्यते । यतो गुर्जरभाषायां लिखिोऽति तंक्षिप्त: सुबोध: संस्कृतसाहित्यज्ञानसम्पादको ग्रन्थो न मे दृष्टिपथमायातः । अपरिचितवाङ्मयज्ञान मातृभाषयाऽतीव सरलम्भवतीत्यत्र न कस्यचिद्विमति: । परश्च लेखकोऽयमनेन लबुक वरेणापि सारगुरुणा ग्रन्थेन गीर्वाणवाणीमन्तरा समुत्पाद्य रुचि छात्राणामन्त:करणेषु करोत्येव महती सेवामस्यां अमरवाण्या इति न किमयं यत्न: प्रशंसनीयः ।
प्रकरणव्यवस्थाऽपश्त्र यथानियम कृताऽस्ति । प्रथम संस्कृतभाषाप्रकरण सकलविबुधजनचेतोहारि बालमन: संतोषदमिति प्रथममेगाभाति । वाचनेजारय भवत्युत्सुको वाचकोऽग्रिम भाग वाचयितुम् । एतादशोऽयमनुपरः सइइमा ध्यानदकः समेषां प्रीतये भवतु ग्रन्थः । लेखकमहामनीषा च सुफलिता भूवानियादेवी प्रसादतः । सौराष्ट्र संस्कृत पाठशाला,
पं. रा. वि. कौण्डिन्यः
M. A. B. T. काष्यतीर्थ, जामनगरम् ।
(सुवर्णपदक) दिनांक. २४-१-५९
निरीक्षक:
X
श्रीनर्मदाशंकरशास्रिण: "संस्कृतसाहित्यरूपरेखा" भिध स्वल्पयपुरपी पुस्तक संस्कृतभाषास्वरुप बुभु-सूनां प्रविविक्षूणां च गौर्जरभाषाभाषिणां प्राथभिकाच्छात्राणां निश्चप्रचनुपकारक स्यादिति मदीया मनीषा । लेखनलब्धायासोऽपि तेर्षा प्रशस्य इति शम् । सौराष्ट्र विद्वत् परिषद्
पं. महाशंकर न. त्रिवेदी, जामनगरम् ।
वेदान्तशाली, काव्यवेदान्ततीर्थ । दि. ९२-५९
प्रमुख

Page #3

H
>>>}¢HJ£5 - પ્ર કા શ કેના એ માલ: મહત્ત્વ પૂર્ણ
66
3
બાલકના વિકાસમાં ઇતિહાસની શિક્ષાનું સ્થાન છે. આથી આજે સંસ્કૃત સાહિત્યની રૂપરેખા ” નામનું પુસ્તક પ્રકાશિત કરતાં મને ધણા હર્ષા થાય છે. આ જાતનું એક પણ પુસ્તક ગુજરાતી ભાષામાં પ્રકાશિત થયું નથી તેમ મારૂ માનવુ છે. સ ંસ્કૃત ભાષાના સાધારણ જ્ઞાન પહેલાં સ ંસ્કૃત ભાષામાં શું શું લખાયેલ છે, તે જાણવુ અતિ આવશ્યક છે. આ વસ્તુને લક્ષ્યમાં રાખી લેખકે આ પુસ્તક સરળ રીતે લખેલ છે,
લેખકે સંસ્કૃત ભાષાનેા તેમનો પરિસ્થિતિમાં સારા એવા અભ્યાસ કર્યો છે. સાથેાસાથ હિન્દી તેમજ ઇંગ્લીશનું પણ જ્ઞાન ધરવે છે. અભ્યાસ ઉપરાંત તે સંસ્કૃત ભાષાના પ્રખર પ્રચારક છે તેમ તેમના ભાવનગરમાં સંસ્કૃત ભાષાના પ્રચાર ઉપરથી જણાય છે. મને જાણવા મળ્યું છે કે તેઓએ ૧૯૧૩ના ગ્રીષ્માવકાશમાં અપરિચિત રાજકોટ શહેરમાં સ્થાનિક બર શિક્ષકાના પૂર્ણ સહકાર (વિના વેતન ) મેળવી એક માસ સુધી સ`સ્કૃતના નિઃશુલ્ક વર્ગો લેખક : શાસ્ત્રી નાશકર . રાવલ ચલાવ્યા હતા. આ વ તા ૧૯૦ ભાએ અને ૨૪૦ બહેનોએ લાભ લીધા હતા. વની સમાપ્તિ તે સમયના શિક્ષણ પ્રધાન શ્રી જાદવજી મેોદી સાહેબના પ્રમુખપદે થઇ હતી આ માટે રાજકે.ટના શિક્ષા આભારી છે પરંતુ આ કાય ઊભું કરનાર અને ચલાવનાર લેખક હતા, જેમણે એ ત્રણ સ્કૂલામાં સંસ્કૃત ભાષાનું મહત્ત્વ સમજાવી આ કાર્ય શરૂ કરવાનું વિચાર્યું હતું.
a
આ પુસ્તક પ્રકાશિત કરવામાં મુખ્ય એ કારણેા છે. પ્રથમ કારણ એ છે કે શ્રી ન`દાશકર શાસ્ત્રી જે પાડશાળામાં આચાર્ય તરીકે કાર્ય કરે છે તે પાઠશાળાની સ્થાપના રાજકુમાર શ્રી જુવાનસિ ંહજી સાહેબના પુણ્ય સ્મરણાર્થે કરવામાં આવેલ છે. રાજકુમારની અપ્રતિમ માતૃ તથા પિતૃ ભક્તિથી, મોટાભાઇની આજ્ઞાને ઈશ્વર આજ્ઞા સમજવાની શક્તિથી અને વિદ્યા પ્રેમથી પરમ સતાષ પામીને અને મારા જીવન પુષ્પને વિકસાવવામાં પરાક્ષ રીતે સ્વ. જુવાનસિંહજી સાહેબના ઠકરાણા માઈસાહેબથ્થા સહાયભૂત બનેલ હાવાથી આ પ્રકારના અનુપમ ઉપકારના સ્મરણથી આ લઘુ પુસ્તિકા પ્રકાશિત કરી મારી જાતને ધન્ય માનવાને નાનકડા લાભ ઉઠાવવા નમ્ર પ્રયાસ કરૂ છું. બીજું કારણ એ કે શ્રી નર્મદાશંકર શાસ્ત્રો અત્યંત ઉત્સાહી યુવક છે. તેઓ સ`સ્કૃત ભાષાના પ્રખર પ્રચારક છે. તેમના સંસ્કૃત પ્રચારમાં હું કઈક આ રીતે સહકાર આપી શકું તે મારી જાતને ધન્ય માની શકું. આ હેતુથી પણ પુસ્તક પ્રકાશિત કરતાં મને ખૂબ જ આનંદ થાય છે,

Page #4

હું આશા રાખું છું કે આ લેખકની પ્રથમ કૃતિ “સરળ સંસ્કૃત વ્યાકરણ ને આપ સર્વેએ જે રીતે ઉત્સાહભેર અપનાવી લીધી છે, તેવી રીતે આ દ્વિતીય રચનાને પણ અપનાવી યુવાન લેખકના કાર્યમાં પૂર્ણ સહકાર આપી સંસ્કૃત ભાષાના પ્રચારમાં સહાયભૂત થશે, એ જ નમ્ર અભ્યર્થના. કૃષ્ણભુવન, વાઘાવાડી રોડ, .
પ્રતાપસિહ રામસિંહજી રાઓલ ભાવનગર જી
(રામધરી દરબાર) તા. ક, સ્વ. શ્રી જુવાનસિંહજી સાહેબની જીવન ઝરમર ટાઇટલ પેઈજ ત્રીજા પાના ઉપર આપેલ છે.
ભૂમિ કા સંસ્કૃત ભાષા ભારતની મૂળ ભાષા છે. ભારતના બધાં પ્રાતમાં ભિન્ન ભિન્ન ભાષાઓને ઉપયોગ થાય છે તે સત્ય છે, પરંતુ તપાસ કરતા આપણે જાણી શકીએ છીએ કે પ્રત્યેક પ્રાતીય ભાષામાં લગભગ સમાં સિત્તેર શબ્દ સંસ્કૃત ભાષાના હેય છે. આને અર્થ એ કે પ્રત્યેક પ્રાન્તમાં સીત્તેર ટકા જેટલી સંસ્કૃત ભાષા બોલાય છે. પછી તે શબ્દ સંસ્કૃત હોય, તવ હોય કે તત્સમ હેય. આથી સંસ્કૃત ભાષાના સાહિત્યનું પ્રાથમિક જ્ઞાન પ્રત્યેક બાલકબાલિકાને હોવું આવશ્યક છે. આ હેતુથી પ્રેરાઈ તમારા હાથમાં આ લઘુ પુસ્તક “સંસ્કૃત સાહિત્યની રૂપરેખા” મૂકતા ઘણો હર્ષ થાય છે. આ પુસ્તકમાં સંસ્કૃત ભાષા સંબંધી તથા તેના સાહિત્ય સંબંધી તમને ઘણું જાણવા મળશે એમ મારું દઢ માનવું છે.
આ પુસ્તકને તૈયાર કરવામાં છે. શ્રી બળદેવ ઉપાધ્યાય રચિત સંસ્કૃત સાહિત્યનો ઈતિહાસ તેમજ સંસ્કૃત વાડમય વિગેરે પ્રત્યે ઉપયોગી થયા છે તેથી હું તે વિદ્વાનનું ઋણ સ્વીકારું છું.
આ પુસ્તકને પ્રકાશિત કરી આપ સહુ સમક્ષ મૂકવાની તક આપવા બદલ સંસ્કૃતિ પ્રેમી શ્રી પ્રતાપસિંહજી રામસિંહજી રાઓલ (રામધરી દરબાર )નો ખૂબ જ આભારી છું. કારણ કે જે તેઓશ્રીએ આ પુસ્તક પ્રકાશિત કરવાનો વિચાર ન કર્યો હોત તે આટલું જલદી આપના હાથમાં મૂકી ન શક હેત તે સત્ય વાત છે. પ્રેસ કોપી કરવામાં મદદ કરનાર મારા વિદ્યાર્થીઓ શ્રી દુર્ગાશંકર દવે તથા શ્રી બિહારિલાલ પંડયાને ભૂલી શકું તેમ નથી. પુસ્તકને ટૂંક સમયમાં અને ધીરજથી સારી રીતે છાપવા બદલ શ્રી સત્યનારાયણ પ્રિન્ટીંગ પ્રેસના માલિક શ્રી પ્રભુદાસભાઈ ડોડિયાને આભાર માનું છું. આ પુસ્તિકાના અભિપ્રાય માટે બે શબ્દ લખી આપવા બદલ સૌ. સં. પા. ના નિરીક્ષક સાહેબને તથા સૌ વિ. પરિષદ્દના પ્રમુખશ્રીનો આભાર માનું છું.
આદરણીય વિદ્વાને અને સ્નેહપાત્ર વિદ્યાથી દોસ્તોને નમ્ર પ્રાર્થના છે કે માનવસુલભ દેશના કારણે જે અશુદ્ધિઓ રહી ગઈ હોય તે ક્ષમ્ય ગણું સૂચન કરી આભારી કરશે.
અને જુવાનસિંહજી સંસ્કૃત પાઠશાળાના આચાર્ય હેઈ આ દ્વિતીય રચના સ્વ. શ્રી જુવાનસિંહજી સાહેબને નમ્ર નિવાપાંજલિ રૂપે અર્પણ કરું છું,
-લેખક

Page #5

પ્રકરણ પહેલું
સંકેત ભાષા સંસ્કૃત ભાષા”ના શબ્દથી કયો માનવી અજાણે હોઈ શકે? જે ભાષા સંસારની જુનામાં તુ ની ભાષા છે. આ દેવવાણી દ્વારા આપણે પૂર્વજોએ વેદના મંત્રોને ઉચ્ચાર કર્યો હતે. આધ્યાત્મિક વાતને સમજાવનાર ઉપનિષદો પણ આ ભાષામાં નિબદ્ધ થયેલાં છે, જે માનવ બુદ્ધિના વિકાસની અંતિમ અવસ્થાને બતાવનાર છે. ક્રૌંચ પક્ષીને વધથી સર્વજીવ તરફ સમભાવ રાખનાર મહર્ષિ વાલ્મીકિએ આજ ભાષામાં રામાયણની રચના કરી છે. જગવિખ્યાત થયેલ કૌરવો અને પાંડવોનું વર્ણન આ દેવ વાણિમાં મહાભારતની રચના મહર્ષિ વ્યાસે કરેલ છે. ભારતીય સંસ્કૃતિના મૂળને યોગ્ય રીતે સમજાવનાર અને ભવસાગર તારનાર પુરાણોની રચના પણ સંસ્કૃત ભાષામાં થયેલ છે. પિતાના જીવન ઉદ્યાનના કીતિ પુષ્પની સૌરભને સર્વત્ર પ્રસરાવનાર મહા કવિઓ–લેખકેએ પોતાના અનુપમ ગ્રન્થોની રચના આજ ભાષામાં કરી છે. અર્થાત પૃથ્વીની ઉત્પત્તિથી લઈ પ્રલય સુધી જ્ઞાન, ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષમાંના કેઈ પણ પુરુષ ર્થની પ્રાપ્તિ, આર્યોની પ્રાચીન રીતિ, રૂઢિ અને પરંપરાના જ્ઞાન અને પરી તથા અપરા વિદ્યાન, જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ આ ભાષા દ્વારા થઈ શકે છે. ટૂંકમાં લૌકિક ઉન્નતિ અને પારલૌકિક નિયસની સિદ્ધિ કરાવનાર જેટલા જ્ઞાન અને વિજ્ઞાનના સાધનો, શાસ્ત્રો તથા ગ્રન્થ ભિન્ન ભિન્ન ભાષામાં લખાયેલ છે તે બધાનું જ્ઞાન જે એક જ ભાષાના જ્ઞાનથી પ્રાપ્ત કરવું હોય તે તે છે સંસ્કૃત ભાષા.
સંસ્કૃત ભાષાના બે પ્રકારો આપણાં જોવામાં આવે છે. ૧ વૈદિક અને ૨ લૌકિક વેદિક ભાષાનો ઉપયોગ વેદ તથા બ્રાહ્મણ ગ્રન્થોમાં જોવામાં મળે છે અને ઇતર જેટલું સંસ્કૃત સાહિત્ય જોવા મળે છે તે બધું લૌકિક ભાષામાં લખાયેલ છે,
સંસ્કૃત ભાષા અતિ પ્રાચીન છે. તેમ આપણે માનીએ છીએ, પરંતુ વિશ્વના લેકના મતને ઉલ્લેખ કરીએ તો આજે મિશ્ર દેશનું સાહિત્ય ઘણું પ્રાચિન મનાય છે પરંતુ તે સાહિત્યને સમય ઈ. સ. પૂર્વે ચાર હજાર નક્કી થયેલ છે, જ્યારે લેકમાન્ય તિલકે વેદની ભિન્ન ભિન્ન ઋચાઓને સમય ઇ. સ. પૂર્વે છ હજારને માનેલ છે આ હિસાબે પણ સંસ્કૃત ભાષા પ્રાચિન છે તેમ નક્કી થાય છે.
ઘણું લેકેનું એમ માનવું છે કે સંસ્કૃત ભાષાનું સાહિત્ય એટલે ધાર્મિક સાહિત્ય: પરંતુ આ વિધાન અસંભવિત છે. વેદમાં પણ અનેક આખ્યાનો છે જે દ્વારા લોકોને કૌટુબિક તથા સામાજિક અને રાજકીય જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે. રામાયણ એટલે રામ અને રાવણનું યુદ્ધ જ નહિ પરંતુ વ્યક્તિમાં રહેલાં ગુણો અને અવગુણોનું બતાવનાર પારદર્શક યંત્ર.

Page #6

મહાભારત એટલે ઝઘડાઓનું મેદાન જ નહિ પરંતુ સત્ય અને અસત્યની ચકાસણી. આ ઉપરાંત કૌટિલ્યનું અર્થશાસ્ત્ર, વાસ્યાયનું કામશાસ્ત્ર અને ભારતનું નાટયશાસ્ત્ર ઉપર કલમ ચલાવવી સાધારણ વાત નથી. અને આ શાસ્ત્રો દ્વારા ભિન્ન ભિન્ન જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે. ટૂંકમાં સંસ્કૃત ભાષાના સાહિત્યમાં આધ્યાત્મિક, આધિભૌતિક અને આધિદૈવિક જ્ઞાનને અનુપમ ભંડાર ભરેલ છે.
સંસ્કૃત ભાષા કેવળ લખવા માટે જ ઉપયોગી હતી તેમ નથી, પરંતુ બોલચાલની પણ ભાષા હતી. આ વાતની સાબિતી આપણને મહર્ષિ યાસ્કના “નિક્ત” નામના મહત્વપૂર્ણ ગ્રન્થથી મળે છે. આ ગ્રન્થમાં યા સંસ્કૃત ભાષા તરીકે વર્ણવેલી છે એને વેદિક કુદત શબ્દોની વ્યપત્તિ લોકવ્યવહાર ધાતુઓથી સિદ્ધ કરેલ છે. ઉદાહરણ રીતે “શાંતિ નો અર્થ કાજમાં જવા માટે થતું હતું, જ્યારે આય “શવ ”ને અર્થ મડદુ કરતા હતા. આથી રસ્પષ્ટ થાય છે કે યાસ્કના સમયમાં (આજથી ૨૭૦૦ વર્ષ પૂર્વે) સંસ્કૃત ભાષા બોલચાલની ભાષા હતી.
પાણિનિ મુનીએ પણ પિતાના વ્યાકરણના સૂત્રોમાં નમસ્કાર કરવા માટે અને દૂરથી બોલાવવા માટે ટલુત સ્વરનો પ્રયોગ કર્યો છે. આ ઉપરાંત વ્યવહારિક દંડાદડી, કેશાકશી વિગેરે શબ્દનો પ્રયોગ કરેલ છે. આથી પાણિનિના સમયમાં સંસ્કૃત ભાષા બેલચાલની ભાષા હતી તેમ સિદ્ધ થાય છે. પાણિનિ યાસ્કથી બસો વર્ષ બાદ થયા.
પાણિનિ પછી કાત્યાયન અને પતંજલીના સમયમાં સંસ્કૃત ભાષામાં નવા નવા શબ્દોને પ્રયોગ થયેલ જોવા મળે છે જેવી રીતે પાણિનિએ “યવસાનિ ” શબ્દનો પ્રયોગ યવનની સ્ત્રી કરેલ છે જ્યારે કાત્યાયને તેને અર્થ યવનની ભાષા કરેલ છે. આ ઉપરાંત પતંજલીના મહા ભાષ્યમાં એક સુંદર સંવાદ જોવા મળે છે. રથ ચલાવનારને વ્યાકરણ શાસ્ત્રીએ પૂછયું કે આ રથનો “પ્રતા” કેણુ છે ત્યારે સારથીએ કહ્યું કે ભગવન, આ રથનો “પ્રાછતા” હું છું. આ ઉત્તર સાંભળીને વ્યાકરણ શાસ્ત્રાએ અશુદ્ધ શબ્દ બતાવ્યું ત્યારે સારથીએ જવાબ આપ્યો કે શાસ્ત્રીજી, આપ કેવળ સૂત્રને જાણો છો પ્રયોગને જાણતાં નથી. આ વાર્તાલાપથી સિદ્ધ થાય છે કે સારથી સુધી સંસ્કૃત ભાષા બેલચાલની ભાષા તરીકે પહોંચી ગઈ હતી.
ધારા નરેશ રાજા ભોજના સમયની તે બીની વાત આપણે કદી ભૂલી શકીએ તેમ નથી કે જેણે પિતાને પરિચય સંસ્કૃતમાં આપ્યો હતો. આ રીતે સંસ્કૃત ભાષાનું મહત્વ કેવળ ભારતીય સંસ્કૃતિના પ્રચાર પૂરતું જ નથી પરંતુ ભારતીયનું જીવન જ સંસ્કૃતમય છે આ કારણથી ભિન્ન ભિન્ન પ્રદેશોમાં સાંસ્કારિક એકતા ટકી શકી છે અને આને યશ સંસ્કૃત ભાષાના ફાળે જાય છે તેમ કહેવું અતિશયોક્તિ ભર્યું નથી.

Page #7

પ્રકરણે બીજું
વેદ વિદ ભારતીય ધર્મનું સર્વસ્વ છે. તે મહર્ષિઓ દ્વારા અનુભવ કરાયેલ તને સાક્ષાત પ્રતિપાદક છે. વેદના અનુકૂળ સિદ્ધા તેને બતાવનાર સ્મૃતિ અને પુરાણપ્રન્થ વિગેરે ભારતીય સંસ્કૃતિને માન્ય છે. વેદના મુખ્ય બે ભાગ છે. મંત્ર અને બ્રાહ્મણ મંત્રોના સમૂહને સંહિતા કહે છે. બ્રાહ્મણ ગ્રન્થમાં યજ્ઞ-યાગાદીનું વિસ્તૃત વર્ણન છે. બ્રાહ્મણ પ્રત્યેના ત્રણ વિભાગ છે. બ્રાહ્મણ, આરણ્યક અને ઉપનિષદ્ આ બધાને બતિ તરીકે આપણે ઓળખીએ છીએ.
સંહિતા મંત્રોની સંહિતાઓ ચાર છે. વેદ, યજુર્વેદ, સામવેદ અને અથર્વવેદ આ સંહિતાઓનું સંકલન મહર્ષિ વેદવ્યાસે કરેલ છે. આ ચારેય સંહિતાઓમાં સેંહિતા અતીવ પ્રાચીન છે. આ વેદમાં દસ વિભાગ છે. તે “મંડલ” શબ્દથી ઓળખાય છે. આમાં ૧૦૨૮ સુકત છે. આ સૂકત વડે ઈશ્વર વિભૂતિની સ્તુતીઓ કરાયેલ છે. જે સ્તુતિઓ દ્વારા સૃષ્ટિનું રહસ્ય પ્રકાશિત થયેલ છે. આ વેદમાં ૫૩ છેદ, ૨૯૫ ઋષિએ અને ૭૯ સ્તુત્ય દેવના નામે મળે છે, અને મંત્રની સંખ્યા લગભગ ૧૧ હજારની છે.
યજુર્વેદ: મત્સ્ય અને કૂર્મ પુરાણના અનુસાર ત્રેતાયુગમાં યજુર્વેદ એક જ હતે.
હાલમાં યજુર્વેદના બે પ્રકાર જોવા મળે છે. શુકલ અને કૃષ્ણ યજુર્વેદશુકલ યજુર્વેદની ૧૫ શાખાઓ છે. જેવી કે કાર્વ, ભાદર્યાદિનિ, જાબાલ, પારાશરીય, ગાલવ વિગેરે. વાસજય શુકલ સંહિતામાં ૧૯૯૦ મંત્રો છે. ૪૦ અધ્યાય છે. શુકલર્વેદની બધી શાખાઓમાંથી બે મુખ્ય શાખાઓ છે, એક માદયન્દિનિ શાખા અને કાજુ શાખા.
સામવેદ : આ વેદમાં બધા મિત્રો ગાન યોગ્ય છે. આ સંહિતાની કૌથુમ, જૈમિનીય અને રાણાયણય નામની ત્રણ શાખાઓ મળે છે. પ્રથમ શાખા ગુજરાતમાં, બીજીશાખા દક્ષિણમાં અને ત્રીજી શાખા કર્ણકટમાં પ્રચલિત છે. સામવેદમાં પૂર્વાચિક તથા ઉત્તરાચિંક નામના બે વિભાગે છે. પૂર્વાચિકમાં છ પ્રપાઠક અને પ૮૫ ચાઓ છે જ્યારે ઉતરાચિકમાં નવા પ્રપાઠકે અને ૧૨૨૫ અચાઓ છે. સામવેદના ૧૩ આચાર્યો થઈ ગયા છે.
અથર્વવેદ: અથર્વવેદની ૯ શાખાઓ છે. આ વેદમાં ૨૦ કડે છે. અને ૩૮ પ્રપાઠકે અને ૭૬૦ સુકત છે. મ ની સંખ્યા છ હજારની છે.
વેદનું પૂરક સાહિત્ય ઋગ્યે: ઋગ્સાહિત્યમાં બે બ્રાહ્મણ ગ્રન્થ છે. એરય અને શંખાયન. એતેય બ્રાહ્મણમાં ૪૦ અધ્યાયે છે અને આઠ પંજીકાઓ છે. શંખાયનમાં ત્રીશ અધ્યા છે. આ બન્ને બ્રાહ્મણ

Page #8

ગ્રન્થોમાં ઘણા આખ્યાને છે. સાહિત્યમાં આરણ્યક ગ્રન્થ ઘણું છે. આ ગ્રન્થમાં બ્રહ્મવિદ્યાના અધ્યયન દ્વારા પરમાત્માની ચર્ચામાં ઋષિઓને જનકલ્યાણમય વિચારો અનુપમ સંગ્રહ છે. અિતરેય આરણ્યકના પાંચ ગ્રન્થ છે.
ઋગ્સાહિત્યમાં શ્રૌતસૂત્ર છે, કર્મકાન્ડના વિષયના સૂત્રોને શ્રૌતસત્ર કહેવામાં આવે છે. અવેદના શ્રોતસૂત્રોમાં આશ્લાયન અને શાંખાયન બે ગ્રન્થ છે. પહેલાં પ્રસ્થમાં બાર અધ્યાયો છે અને બીજા ગ્રન્થમાં ૪૮ અધ્યાયો છે, આ સાહિત્યમાં શૌનકમુનિ વિરચિત પ્રાતિ શાખ્ય પણ છે, આ ગ્રન્થના ત્રણ કાંડ છે.
યજુર્વેદપૂરક સાહિત્ય : કૃષ્ણ યજુર્વેદની ૧૨ શાખાઓ હતી ત્યારબાદ સાત થઈ. આ વેદમાં સાત કાન્ડ છે શુકલયજુર્વેદ સંહિતાના બ્રાહ્મણ ગ્રંથમાં શતપથ બ્રાહ્મણગ્રંથ પ્રસિદ્ધ છે. માધ્યન્દિનિ શાખાના શતપથમાં ૧૪ કાંડે છે. ૧૦૦ અપાયે અને ૬૮ પ્રપાઠકે. છે. કાવશાખીય શતપથમાં ૧૭ કાંડ છે.
સામવેદ પુરક સાહિત્યમાં આર્થિક ગ્રન્થ વિવિધ શાખામાં વિભકત થયેલ છે. જે કે સામવેદ “સહસ્ત્રવત્મ” હજાર શાખાઓવાળો કહેવાય છે તથાપિ હાલમાં ૧૩ શાખાઓ ઉપલબ્ધ છે, સામવેદના બ્રાહ્મણ ગ્રન્થમાં “તાડયમ' મહા બ્રાહ્મણ નામનો ગ્રંથ પ્રસિદ્ધ છે.
અથર્વવેદ પુરક સાહિત્ય-અથર્વવેદના બ્રાહ્મણ પ્રથામાં પથ બ્રાહ્મણ” સુપ્રસિદ્ધ છે. અન્ય વેદના કરતાં અથર્વવેદના ઉપનિષદે ઘણું છે, મુક્તિક ઉપનિષદમાં ૯૭ ઉપનિષદ અથર્વવેદના ગણવામાં આવ્યા છે.
ઉપવેદ વેદોમાંથી ઉપવેદની રચના થયેલ છે. (૧) દને આયુર્વેદ, યજુર્વેદને ધનુર્વેદ, સામવેદ ગાંધર્વવેદ અને અથર્વવેદનો અર્થશાસ્ત્ર ઉપવેદ કહેલ છે, આ ચારેય ઉપવેદ વિશિષ્ઠ શાનવાળા છે. આજીવિકાનું જ્ઞાન અર્થશાસ્ત્રમાં, શસ્ત્રાસ્ત્રોનું જ્ઞાન ધનુર્વેદમાં, મોક્ષસાધક સગિતનું જ્ઞાન ગાધર્વ વેદમાં અને શારીરિક સ્વાસ્થ સંપત્તિનું જ્ઞાન આયુર્વેદમાં છે.
ઉપનિષદ ઉપનિષદ્ શબ્દ ઉપનિ ઉપસર્ગ પૂર્વક સધાતુથી બનેલે છે, સદ્દધ તુને ત્રણ અથે છે. નાશથવું, પ્રાપ્ત કરવું અને શિથિલ કરવું. આ ઉપનિષદોના અધ્યયનથી મુમુક્ષુ પ્રાણિઓની અવિદ્યા નાશ થાય છે, બ્રહ્મ પ્રાપ્તિ થાય છે અને સંસારના દુઃખો નાશ થઈ જાય છે. આથી ઉપનિષદ્ શબ્દ સાર્થક છે. વૈદિક સાહિત્યમાં ઉપનિષદોનું સ્થાન છેવટે આવે છે તેથી તેને વેદાન્ત પણ કહેવામાં આવે છે. ઉપનિષોની સંખ્યા ૧૦૮ આઠ છે. પરંતુ ૧૧

Page #9

ઉપનિષદો ઉપર વેદાન્તના પ્રસિદ્ધ આચાર્ય શિરોમણી ભાષ્ય લખેલ છે. તે આ છે-ઈશ, કેન, કઠ, પ્રશ્ન, મુંડક, માંડુક્ય, તૈતિરીય, એતરેય, છાન્દોગ્ય, બૃહદારણ્ય અને શ્વેતાશ્વતર. આ બઘાં ઉપનિષદોમાં આત્મજ્ઞાન છે. ગદ્ય અને પદ્યમાં રચાયેલાં છે. ઉપનિષદ્ વિશ્વ સાહિત્યનું વિશેષ અંગ છે. ઉપનિષદ્ ભારતીય સંસ્કૃતિ ને બતાવનારું મહત્વનું અંગ છે. આના દ્વારા ભારતીય ઋષિઓએ તે જમાનામાં પણ પોતાની બુદ્ધિના ચરમ વિકાસને બતાવેલ છે. પ્લેટો તેમજ અન્ય પશ્ચિમાત્ય વિદ્વાને પણ માને છે કે ઉપનિષદો આંતરિક શક્તિ અને બાહિક શાન્તિનું પરમ સાધન છે. અધ્યાત્મવેત્તા ઋષિઓએ સતત પરિવર્તનશીલ જગતના મૂળમાં રહેલ શાશ્વતતત્વને જોધી કાઢયું છે જેનું નામ “બ્રહ્મ” છે. જીવાત્મા તથા પરમાત્માનું જ્ઞાન કરાવવું તે ઉપનિષદોને મુખ્ય સિદ્ધાન્ત છે. અનેક આખ્યાનો પણ ઉપનિષદમાં છે.
ભાષાઓનું મૂળ-ભાષાશાસ્ત્રીઓએ સિદ્ધ કર્યું છે કે સર્વ પ્રથમ આર્ય ભાષા અને સેમેટિક ભાષા એમ બે ભાષાઓ હતી આર્યભષાના બે ભેદ છે. પશ્ચિમી અને પૂવ. પશ્ચિમી ભાષા એટલે પ્રિક, લેટીન, ફ્રેંચ, ઇંગ્લીશ વિગેરે. પૂર્વના બે ફાટા પડે છે. ઈરાની અને ભારતી. ભારતીય ભાષાનું મૂળ સંસ્કૃત છે. સંસ્કૃતમાંથી પ્રાકૃત, અપભ્રંશ, માગધી, શૌસેની, ગુજરાતી, મરાઠી, બંગાળી, વિગેરે નિકળેલ છે. ટૂંકમાં અમુક ભાષાઓને બાદ કરતા ભારતમાં બેલાતી બધી ભાષાઓ સંસ્કૃતમાંથી જ નિકળી છે તેમ ભાષાશાસ્ત્રીઓને મત છે.
વેદાંગ સાહિત્ય બ્રાહ્મણ કાળ પછી સૂત્રકાળ શરૂ થાય છે. સૂત્રકાળ એટલે અલ્પ શબ્દો દ્વારા વિપુલ અર્થોનું જ્ઞાન. યજ્ઞયાગના અધિક વિસ્તારથી નાના ગ્રન્થની માંગ ઉભી થઈ. આ નૂતન પ્રથા વેદના અર્થ તથા વિષયને સમજાવવા માટે નિતાન ઉપયોગી થયા. તેથી તેને વેદાંગ કહેવામાં આવે છે. શિક્ષા, કપ, વ્યાકરણ, નિરક્ત, છંદ અને પૌતિષ. આ અંગોમાં વ્યાકરણ વેદોનું મુખ, યૌતિષ નેત્ર, નિરુકત નાસિકા અને છન્દ બન્ને પાદે કહેવાય છે.
૧, શિક્ષા-આનાથી વેદના ઉચ્ચારણનું સારી રીતે જ્ઞાન થાય છે. વેદોમાં સ્વરનું અતિ મહત્વ છે સ્વરની નજીવી ભૂલ થવાથી મહાન અનર્થ થઈ જાય છે, પ્રત્યેક વદની અલગ શિક્ષાઓ છે, આ ઉપરાંત પાણિનિ મુનિની શિક્ષા પણ પ્રચલિત છે.
૨. કલ્પ–કલ્પસૂત્ર બે પ્રકારના છે. શ્રૌત તથા સ્માર્ત સ્મા સત્રના બે ભાગ છે. ગૃહસ્થ અને ધમ સત્ર શ્રૌતસત્રોમાં ભારતીય યજ્ઞ પદ્ધતીનું મૂળ સ્વરૂપ તથા પર્યાપ્ત સામગ્રી છે, અને ગૃહસ્થ સૂત્રમાં અનુષ્ઠાન, આચાર તથા યજ્ઞનું વર્ણન છે. વિશેષ કરીને આ સૂત્રોમાં સોળ સંસ્કારનું અનુપમ વર્ણન છે. ધર્મસૂત્રમાં ચારેય આશ્રમનું અને ચારેય વર્ણોનું વિસ્તૃત વર્ણન કરવામાં આવેલ છે. સ્મૃતિઓને જન્મ આ સુત્રો ઉપરથી જ થાય છે.

Page #10

૮.
૩. વ્યાકરણ-વ્યાકરણનો ઉદેશ્યવૈદના અર્થનાજ્ઞાન માટે તથા વેદના અર્થની રક્ષા કરવા માટે મુખ્ય છે. ભાષાનિયમ પ્રદર્શન જ વ્યાકરણનું મુખ્ય કાર્ય છે. સર્વદાગમાં વ્યાકરણનું સ્થાન મુખ્ય છે. તેથી કહેવાય છે કે વ્યાકરણના જ્ઞાન વિના માનવ અંધ જે છે. સર્વ પ્રથમ વ્યાકરણના રચયિતા બ્રહ્યા છે. બીજા બૃહસ્પતિ છે. ત્યારબા દઈ વ્યાકરણની રચના કરી છે. ઈન્દ્રના વ્યાકરણમાં ૫૦૦૦ સૂત્રો છે. આ વ્યાકરણની રચના વિક્રમ સંવતથી ૮૫૦૦૦ વર્ષ પૂર્વે થયેલ મનાય છે. પાણિનિ મુનિ પહેલાં અનેક વ્યાકરણના આચાર્યો થઈ ગયા છે. દાખલા તરીકે–આપિશલી, કાશ્યપ, ગાર્ગ્યુ, ભારદ્વાજ, શાકટાયન, શાકલ્ય, અને ફેટીયન. પ્રતિશાખ્ય ગ્રંથમાં પ૭ આચાર્યોને ઉલલેખ છે. હાલમાં પાણિનીય વ્યાકરણ પ્રસિદ્ધ છે. આ વ્યાકરણ “અષ્ટાધ્યાયી” નામથી પ્રસિદ્ધ છે. આ ગ્રંથમાં આઠ અધ્યા છે. દરેક અધ્યાયમાં ચાર પાદો આવેલા છે. આ ગ્રન્થમાં કુલ ૩૯૯૬ સત્ર છે. પાણિનિ મુનિને સમય ઈ. સ. પૂર્વે સાતમા શતકમાં નિશ્ચિત થયેલ છે. તેમને જન્મ લાહોરમાં થયો હતો.
જ નિરુકત–વેદોના શબ્દ અને અર્થની પ્રાપ્તિ માટે નિરુક્ત જ પ્રમાણ ગ્રન્થ છે. આજે કેવળ એક જ નિરુકત પ્રાપ્તિ થાય છે અને તેના રચયિતા મહર્ષિ યાસ્ક છે. અનિ પ્રાચિનકાળથી નિઘંટુ ગામને ગ્રન્થ પ્રસિદ્ધ છે. આ ગ્રન્થમાં વેદોના કઠિન શબ્દોની ક્રમબદ્ધ સૂચી છે. આ ગ્રન્થ ઉપરથી. યાસ્કે વિસ્તૃત ભાષ્ય બનાવ્યું છે, જેને આપણે નિરુકત કહીએ છીએ. યાસ્ક મુનિને સમય ઈ. સ. પૂર્વે ૭૦૦ વર્ષથી પ્રાચીન મનાય છે.
૫ છેદ-છંદ શાસ્ત્રના જ્ઞાન વિના વેદમંત્રને સારી રીતે ઉચ્ચાર થઈ શકે તેમ નથી, કારણકે વેદના મંત્ર છન્દોબદ્ધ છે. ભાષામાં લાલિત્ય લાવવાનું મુખ્ય કાર્ય છંદનું છે. છંદોબદ્ધ મંત્રના શ્રવણથી મનમાં નિરતિશય આનંદને અનુભવ થાય છે. શૌનક વિરચિત *પ્રાતિ શાખના અંતમાં છ દેનું પર્યાપ્ત વિવેચન છે, પરંતુ વેદાંગને છંદશાસ્ત્રને સ્વતંત્ર ગ્રંથ “પિંગળ ” છે જે પિંગલ આચાયે બનાવેલ છે. આ ગ્રંથમાં વૈદિક તથા લેકિક
દેનું જ્ઞાન આપવામાં આવેલ છે. પિંગલાચાર્યો ૧૬ ૧૭૭ર૧૫ ઈદનું વિવરણ કરેલ છે. પરંતુ હાલમાં મુખ્ય ૫૦ છદોને ઉપયોગ જોવા મળે છે.
૬ તિષ-વેદના અંગોમાં આ અંગનું ઠીક મહત્વ છે. વૈદિક ગતિષ અને લૌકિક જ્યોતિષ આ પ્રમાણે બે ભાગ છે. વૈદિક યૌતિષના પ્રાચીન ગ્રંથે અનેક છે. તેમાં “લગધને ગ્રંથ પ્રસિદ્ધ છે. ભારતીય તિષ શાસ્ત્રની ગણત્રીથી જગતની ઉત્પત્તિને વિક્રમ સંવત ૨૦૧૦ની સાલમાં ૧૯૫૫ ૮૦૩૫ વર્ષો થાય છે. વરાહમિહિરે લખેલ “બહત્સંહિતા” નામને ગ્રન્થ અત્યારે જોવા મળે છે.
લૌકિક જ્યોતિષ સિદ્ધાન્ત અને ફલિતથી બે ભાગમાં વહેંચાયેલ છે. જેમાં ભૂગોળ, ખળ

Page #11

વિગેરેનું વિસ્તૃત વર્ણન છે. તે સિદ્ધાન્ત તિષને નામે પ્રસિદ્ધ છે. જન્મ સમયે સ્થાન વિશેષમાં તે તે ગ્રહની સ્થિતિ અનુસાર ફળને બતાવનાર ફલિત તિષના નામે ઓળખાય છે. ફલિત જ્યોતિષના જાતક, તાજીક, મૂહર્ત પ્રશ્ન અને સંહિતા આમ પાંચ ભેદે છે.
પ્રકરણ ત્રીજું
પુરાણે વેદોમાં પ્રતિપાદિત વિષયનું સર્વ સુલભ રૂપ આપવા માટે વિસ્તારથી અને અતિશયોક્તિ અલંકારપૂર્ણ વાણીથી પુરાણોનું નિર્માણ પરમ કૃપાલુ ભગવાન વ્યાસ મુનિએ કરેલ છે. પુરાણોનો વિષય સૃષ્ટિ નિરૂપણ, વિસ્તાર, લય, પુનઃસૃષ્ટિ, વંશાવલિ બ્રહ્મા અતિરિકત વિષ્ણુ, બ્રહ્મા, શંકર, સૂર્ય, ગણપતિ, શક્તિ અને ગ્રેવીસ અવતારોનું લિલા વર્ણન પરમાત્માના સગુણરૂપની ઉપાસનાઓનો પ્રચાર, ભિન્નભિન્ન બહાનાથી સૃષ્ટિથી આરંભીને માનવ વિકાસનું વર્ણન કરવું, તે અઢારેય પુરાણે તથા ઉપપુરાણીનું મુખ્ય લય છે.
અઢાર પુરાણના નામે-બ્રહ્મ, પદ્મ, વિષ્ણુ, શિવ, ભાગવત, નારદ, માર્કંડેય, અગ્નિ, ભવિષ્ય, બ્રહ્મવૈવર્ત, લિગ, વરાહ, સ્કંદ, વામન, કૂર્મ, મત્સ્ય, ગરુડ અને બ્રહ્માંડ છે. આ ઉપરાંત સનતકુમાર, નરસિંહ, નાન્દિ, શિધર્મ, દુર્વાસા, નારદીય, કપિલ, માનવ, ઉશનસ, બ્રહ્માંડ, વરૂણ, કાલિકા, વસિષ, લિગ, મહેશ્વર, સાબુ, સૌર, પારાશર, મારીચ અને ભાર્ગવ નામના ૨૦ ઉપપુરાણો છે. અઢારેય પુરાણમાં મુખ્ય કથા વસ્તુનું નિરૂપણ આ પ્રમાણે છે.
૧. બ્રહ્મ પુરાણ-આ પુરાણમાં ૨૪૫ અધ્યા અને ૧૪ હજાર ગ્લૅકે છે. આમાં સૂર્ય અને ચંદ્રવંશનું વર્ણન, પાર્વતિ તથા માર્કડેયઋષિનું આખ્યાન ભિન્ન ભિન્ન તીર્થોનું વર્ણન અને સાંખ્યયોગની સમીક્ષા કરવામાં આવેલ છે. આ પુરાણ સષ્ટિ, ભૂમિ, પાતાલ અને ઉત્તર એમ પાંચ ખંડોમાં વહેંચાયેલ છે.
૨. વિષ્ણુ પુરાણ-આ પુરાણ દાર્શનિક મહત્વની દૃષ્ટિથી ભાગવત પુરાણથી બીજે નંબરે આવે છે. આ પુરાણ વૈષ્ણવધર્મનું મૂળ આલંબન છે. આમાં છ પ્રકરણે તથા ૧૨૬ અપાયો છે. આમાં સૃષ્ટવર્ણન, ધવ અને પ્રહલાદ ચરિત્ર, ચારેય આથમેનું કર્તવ્ય, યદુ, તુર્વસુ, પુરુ, અનુ અને કુણુ આ પાંચ પ્રસિદ્ધ ક્ષત્રિય વંશોનું વર્ણન છે. આ ઉપરાંત ભગવાન શ્રી કૃષ્ણનું અલૌકિક વર્ણન કરેલ છે.
૩. વાયુ પુરાણ-આ પુરાણ ઘણું પ્રાચીન છે. કામ્બરીના કર્તા બાણ ભદે આ પુસણનો “પુરાણ વાયુ પ્રલપિતમ ” કહી ઉલ્લેખ કરેલ છે. આમાં ૧૧૨ અયા છે. આ પુરાણના

Page #12

ચાર ખંડે છે જેને પાદ કહેવામાં આવે છે. આમાં સૃષ્ટિ ભૂગોળ તથા ખગોળનું અને પશુપત યુગનું વિસ્તૃત વર્ણન કરેલ છે.
૪. શ્રીમદ્ ભાગવત-આ પુરાણ સંસ્કૃત સાહિત્યનું અનુપમ રત્ન છે. આ પુરાણ ભક્તિ રસને ખજાનો છે. નિગમ કલ્પતરૂનું ગલિત અમૃત ફળ છે. વૈષ્ણવ આચાર્યોએ પ્રસ્થાન ત્રયીની માફક આ ગ્રન્થને ઉપવ્ય માનેલ છે. આ પુરાણને પ્રભાવ વલ્લભ તથા ચૈતન્ય સંપ્રદાય ઉપર વિશેષ છે. આમાં દરેક પ્રકારની ભક્તિના ઉદાહરણ સાથે ચોવીસેય અવતારોની લિલાનું વર્ણન આપવામાં આવેલ છે. વિશેષ કરીને શ્રી કૃષ્ણ ભગવાનની અનુપમ લિલાનું સવિસ્તર વર્ણન હોવાથી આ પુરાણ જનતામાં વધુ પ્રિય થઈ ગયું છે.
૫. નારદ પુરાણ-આ પુરાણ પૂર્વ તથા ઉત્તર ભાગથી વહેંચાયેલ છે પૂર્વભાગમાં ૧૨૫ અધ્યા છે, તથા ઉત્તર ભાગમાં ૮૨ અધ્યા છે. આ પુરાણમાં શ્રાદ્ધ અને પ્રાયશ્રિદ્ધતાદિનું વિવરણ આપ્યા બાદ વ્યાકરણ, નિરુક્ત વિગેરે વેદાંતનું વર્ણન કરેલ છે. વિષ્ણુભક્ત રુકમાં ગદનું આખ્યાન સવિસ્તર આપેલ છે. આ પુરાણની વિશેષતા એ છે કે અઢાર પુરાણોના વિષયેની વિસ્તૃત અનુક્રમણિકા આપેલ છે.
૬. માર્કંડેય પુરાણ–આ પુરાણના રચયિતા માર્કડેય ઋષિ છે, આમાં ૧૩૮ અધ્યાય છે. આ અધ્યાયમાં બ્રહ્મવાદિની મદાલસાનું પવિત્ર જીવનચરિત્ર પણ આપેલ છે. આગ્રન્થમાંથીજ “ દુર્ગાસપ્તશનિ ” ની રચના થયેલ છે. જે ચંડીપાઠ નામે પ્રસિદ્ધ છે.
૭. અગ્નિ પુરાણ–આ પુરાણુ સમસ્ત ભારતીય વિદ્યાઓનો ભંડાર છે. આમાં ૩૮૩ અપ્યા છે. અવતારોની કથાઓ સંક્ષેપમાં બતાવી રામાયણ અને મહાભારતનું વિસ્તાર સાથે વર્ણન કરેલ છે. અદ્વૈત વેદાન્તના સિદ્ધાન્તને સાર તેમજ ગીતાને સાર પણ આપેલ છે
૮ ભવિષ્ય પુરાણ-આ પુરાણ પાંચ પર્વેમાં વહેંચાયેલ છે. બ્રાહ્મ, વિષ્ણુ, શિવ, સૂર્ય તથા પ્રતિસર્ગ. ભવિષ્યમાં થનારી વાતેના ઉલ્લેખ સાથે આ પુરાણુંથી કલિયુગના વિભિન્ન એતિહાસિક રાજવંશનો ઇતિહાસ પણ જાણવા મળે છે.
૯ બ્રહ્મવૈવર્ત પુરાણ–આ પુરાણના ચાર ખંડ છે. બ્રહ્મ, પ્રકૃતિ, ગણેશ તથા કૃષ્ણ જન્મ. મહાકવિ ભાસે બાલચરિતનું વસ્તુ આ પુરાણથી છે. તેથી આ પુરાણની રચના ત્રીજા શતક પહેલાં થઈ ગઈ હશે. આ પુરાણમાં શ્રી કૃષ્ણદ્વારા સૃષ્ટિનું વર્ણન કરવામાં આવેલ છે.
આ ઉપરાંત આયુર્વેદ, પ્રકૃતિનું વર્ણન અને સાવિત્રી તથા તુલસી જન્મ અને ગણપતિના જન્મનું વર્ણન કરવામાં આવેલ છે. વૈષ્ણવે આ પુરાણને વિશેષ માને છે. - ૧૦, લિંગ પુરાણ–આ પુરાણમાં ભગવાન શંકરની લિગ રૂપથી ઉપાસના કરવી તેનું

Page #13

વિશેષ જ્ઞાન આપવામાં આવેલ છે. આના એકસે તેસઠ અધ્યા છે. શંકરના અઠયાવીશ અવતારનું જ્ઞાન આ પુસણથી જાણવા મળે છે.
૧૧, વરાહ પુરાણ-વરાહ અવતારની વાતને ધ્યાનમાં રાખી આ પુરાણની રચના કરવામાં આવી છે. આ પુરાણમાં બસો અઢાર અધ્યાય છે. વિષ્ણુ સંબધી વાતોનું વિસ્તૃત વર્ણન કરવામાં આવેલ છે. આ ઉપરાંત મથુરા મહાભ્ય અને નચિકેતેપાખ્યાન સવિસ્તર વર્ણવેલ છે.
૧. સ્કંદ પુરાણ-સ્વામી કાતિક શિવતત્વનું નિરૂપણ આ પુરાણમાં કરેલ છે. આ પુરાણ બધા પુરાણથી મોટું છે. તેનું કદ ભાગવતથી આઠગણું છે. આ પુરાણની છ સંહિતાઓ છે. આ પુરાણમાં સનકુમાર સંહિતા બ્લેક સંખ્યા ૩૬૦૦૦, સુત સંહિતા શ્લોક સંખ્યા ૬૦૦૦, શંકર સંહિતા લૅક સંખ્યા ૩૦૦૦૦, વૈષ્ણવ સંહિતા ગ્લૅક સંખ્યા ૫૦૦૦, બ્રાહ્મણ સંહિતા લેક ૩૦૦૦ અને સૌર સંહિતા ૧૦૦૦ લે છે. આ પુરાણની નીચેના ખંડમાંથી વહેંચી આપેલ છે. માહેશ્વર ખંડ, વૈષ્ણવ ખંડ, બ્રહ્મ ખંડ, કાશી ખંડ, રેવા ખંડ, તાપી ખંડ, અને પ્રભાસ ખંડઆ પુરાણમાં શિવમહિમા, હઠયોગની પ્રક્રિયાઓનું સાંગોપાંગ વર્ણન, મુક્તિને ઉપાય તથા આધ્યાત્મિક વિવેચન કરેલ છે. આ ઉપરાંત શિવ-પાર્વતીનું, વર્ણન, જગન્નાથપુરીને પ્રાચીન ઇતિહાસ, આ ઉજ્જયિની મહાકાલની પૂજા તથા પ્રતિષ્ઠાનું વિધાન, કાશીનું તથા નર્મદા કિનારે આવેલા તીર્થોનું વર્ણન, વિશ્વકર્મા ઉપાખ્યાન અને હાટકેશ્વર મહાદેવનું મહાભ્ય આ પુરાણમાં વર્ણવેલ છે. આજની સત્યનારાયણની કથા આ પુરાણને આધારે લખાયેલ છે.
૧૩. વામન પુરાણ-આ પુરાણમાં વામન અવતારનું વિશદ વર્ણન છે. આના ૯૫ અધ્યાયો છે. આમાં વિષ્ણુના ભિન્નભિન્ન અવતારનું સવિસ્તર વર્ણન છે.
૧૪. કૂર્મ પુરાણ-આ પુરાણની ચાર સંહિતાઓ છે, બ્રાહ્મી, ભાગવતી, સૌરી, અને વૈષ્ણવી. વિષ્ણુ ભગવાને કુર્મને અવતાર લઈ ઇન્દ્રધુમ્ર રાજાને આ પુરાણુને ઉપદેશ આપ્યો હતું. આ પુરાણના શિવ મુખ્ય દેવતા છે. આમાં ૪૪ અધ્યાયો છે. આ અધ્યાયમાં સૃષ્ટિનું વર્ણન, પાર્વતી તપશ્ચર્યા તથા કાશી તથા પ્રયાગ મહાત્મ વિગેરે છે.
૧૫, મત્સ્ય પુરાણ-આ પુરાણમાં ૨૯૧ અધ્યાય છે. ભવંતરના વર્ણન બાદ પિતા તથા સેમવંશનું વર્ણન કરેલ છે. આમાંયયાતિચરિત્ર, ત્રિપુરાસુર-શંકર યુદ્ધ, તાડકાસુરનો વધ અને મસ્યાવતારનું વર્ણન વિગતવાર છે. આ પુરાણની વિશેષતા એ છે કે આ પુરાણના પનમા અધ્યાયમાં સમસ્ત પુરાણની વિષયાનુક્રમણિકા આપેલ છે. ૧૬, ગરૂડ પુરાણ-આ પુરાણ ૨૮૭ અપાયે થી યુક્ત છે અને બે ખંડમાં વહેંચાયેલું

Page #14

છે. આમાં વિષ્ણુ ભગવાને ગરુડને વિશ્વની સૃષ્ટિ બતાવી છે અને અનેક વિદ્યાઓનું વર્ણન કરેલ છે. આ પુરાણનો ઉત્તર ખંડ પ્રેત કલ્પ કહેવાય છે. જેના ૫૪ અધ્યાયો છે. મૃત્યુ બાદ મનુષ્યની કેવી ગતિ થાય છે. કઈ યોનિમાં જન્મ લે છે, કેવા પ્રકારના દુઃખો ભોગવે છે. વિગેરેનું વિશદ વર્ણન કરેલ છે. આ ઉપરાંત ગર્ભાવસ્થા, નરક, યમપુરીને માર્ગ, પ્રેતગણનું નિવાસસ્થાન, પ્રેતલક્ષણ અને પ્રેતનીથી મુક્તિ તથા પ્રેતનું સ્વરૂપ વગેરે વર્ણવેલ છે. આ પુરાણ શ્રાદ્ધના સમયે વંચાય છે. જેનાથી સદ્ગતિ મળે છે, એમ મનાય છે.
૧૭. બ્રહ્માંડ પુરાણ–આ પુરાણમાં સમસ્ત બ્રહ્માંડનું વર્ણન કરવામાં આવેલ છે આ વર્ણનમાં ભૂળ, ખગોળ, પર્વત, નદીઓ તથા પ્રહ નક્ષત્રોનું અને પ્રસિદ્ધ ક્ષત્રિયવરોનું વર્ણન કરવામાં આવેલ છે.
૧૮, શિવ પુરાણ-આ પુરાણની સાત સંહિતાઓ છે. વિધેશ્વર સંહિતામાં ૨૫ અધ્યાય દ્ર સંહિતામાં ૧૯૭ અધ્યાય, શતરુદ્ર સંહિતામાં ૪૨, કાટીસદ્ધ સંહતામાં ૪૩, ઉમા સંહિતામાં ૫૧, કૈલાસ સંહિતામાં ૨૩, વાયવીય સંહિતામાં ૭૬ અધ્યાયો છે. અત્યારે શિવ પુરાણુમાં ૨૪૦૦૦ શ્લોક મળે છે. આ પુરાણ શિવમતાવલંબીઓને ઉજવ્ય ગ્રંથ છે.
فهد
પ્રકરણ ચોથું
કાવ્યો અને નાટકે કાવ્યના બે ભેદ છે. દશ્ય કાવ્ય અને શ્રવ્ય કાવ્ય, દશ્ય કાવ્ય એટલે રૂપક અથવા નાટક, શ્રવ્ય કાવ્ય એટલે રામાયણ, મહાભારત, રઘુવંશ વિગેરે. શ્રવ્ય કાવ્યના બે ભેદ છે. રૂપાત્મક અને વરૂવાત્મક. રૂપાત્મકના ત્રણ પ્રકાર છે, ગદ્ય કાવ્ય, પદ્ય કાવ્ય અને ચંપુ કાવ્ય. આ ઉપરાંત મહા કાવ્ય, ખંડ કાવ્ય અને મુક્તક કાવ્ય નામના ત્રણ અવાન્તર ભેદે છે.
સંસ્કૃતમાં પ્રથમ વાલ્મીકિ રામાયણ મહા કાવ્ય છે, ત્યાર બાદ મહર્ષિ વ્યાસ રચિત મહાભારત, ત્યાર બાદ લૌકિક મહા કાવ્યો પાણિનીનું જામ્બુવતી વિજય, રઘુવંશ વિગેરે.
રામાયણ-સંસ્કૃત સાહિત્યમાં મહર્ષિ વાલ્મીકિને આદિ કવિ ગણવામાં આવે છે અને તેમનું કાવ્ય આદિકાવ્ય ગણાય છે. કૌચક્ષિ માટે વિલાપ કરતી કૌચીને કરૂણ શબ્દથી વાલ્મીક મુનિએ એકાએક લૌકિ સંસ્કૃતમાં અનુટુપ છંદની રચના કરી. આ કાવ્યમાં ૨૪ હજાર શ્લેક છે. રામાયણની રચના બુદ્ધના જન્મ પહેલાં થયેલ છે તેમ રામાયણની વસ્તુથી જણાય છે. ભારતીય ગૃહસ્થ જીવનનું વિસ્તૃત ચિત્રણ કરવું તે રામાયણને મુખ્ય

Page #15

ઉદેશ છે. રામાયણ ભારતીય સભ્યતાનું પ્રતિક છે. રામચંદ્ર મર્યાદા પુરૂષોત્તમ છે અને જનકનન્દિની સતા ભારતીય પતિવ્રતાની સાક્ષાત પ્રતિનિધિ છે. રામરાજ્યની કલ્પનાનું જ્ઞાન વાલ્મીકિએ આપ્યું છે. રામાયણની ભાષા, ભાવ, સરસતા તથા મનહરતા ભારતીય સંસ્કૃત સાહિત્ય મંદિરના કલશ સ્થાને છે. રામાયણમાં કરૂણ રસ મુખ્ય છે. અલંકારની યોગ્ય છટાથી પંડિત હૃદય મોહિત બની જાય છે. રામાયણમાં ૭ કાંડ છે. બાલકાંડમાં-૭૭ સર્ગ, અયોધ્યા કાંડમાં ૧૧૯ સર્ગો, આરણ્ય કાંડમાં ૧૭૯ સર્ગો, કિષ્કિધા કાંડમાં ૬૭ સર્ગો, સુંદર કાંડમાં ૬૮ સર્ગો, લંકા કાંડમાં ૧૩૦ સર્ગો અને ઉત્તર કાંડમાં ૧૨૪ સર્ગો છે.
આદિકવિ આપણું કવિઓને ઉપજવ્ય છે. જેમના કાવ્યથી અલિદાસ તથા ભવભૂતિ વિગેરે કવિઓને સ્મૃતિ તથા પ્રેરણું પ્રાપ્ત થઈ છે, અને ભવિષ્યમાં પણ કવિઓને-નાટકકારને લેખકોને અને સજજનોને સ્કૂક્તિ મળશે તે નિઃશંક વાત છે.'
મહાભારત–વાલ્મીક મુનિ પછી મહર્ષિ વ્યાસ આપણા મહાન કવિ છે. આર્યજાતિનું ભારતીય સભ્યતાનું અને હિન્દુ ધર્મનું વાર્વિક ચિત્રણ અને અતિહાસિક સત્ય નિરૂપણ જેવું મહાભારતમાં જોવા મળે છે તેવું અન્ય ગ્રન્થોમાં જોવા મળતું નથી. હજારો વર્ષથી આ ગ્રન્થના શાન્તિ પર્વનું અધ્યયન સર્વે ભારતીય જનનું કલ્યાણ કરે છે. ભારતીય સાહિત્યનો અનુપમ ગ્રન્થ શ્રીમદ્દભગવદગીતા આ ગ્રન્થમાંથી જ રચાયેલ છે. આ ગ્રન્થ ભારતીય અધ્યાત્મ અને નીતિ જ્ઞાનને વિપુલકાય વિશ્વકોષ છે. ભારતીય સંસ્કૃતિ તથા સભ્યતા માટે આ ગ્રન્થનું અધ્યયન અને મનન કરી આચરવું ઘણું ગ્ય છે. આજે મહાભારતમાં એક લાખ લેક મળે છે, પરંતુ આ રૂપ તેને અનેક શતાબ્દીઓ બાદ પ્રાપ્ત થયું છે. આ ગ્રન્થના ત્રણ રૂપે થયાં છે. પહેલું રૂપ “ જય” બીજું રૂપ “ભારત ” અને ત્રીજું રૂપ આજનું મહાભારત. મહાભારતમાં ૧૮ પવે છે. આદિ, સભા, વન, વિરાટ, ઉદ્યોગ, ભિષ્મ, દ્રોણ, કર્ણ શલ્ય, સૌક્તિક, સ્ત્રી, શાંતિ, અનુશાસન, અશ્વમેઘ, આશ્રમવાસી, મૌશલ, મહાપ્રસ્થાનિક અને સ્વર્ગારોહણ. મહાભારતનું લક્ષ્ય સ સારની અસારતા બતાવી ધર્મનું આચરણ કરી મેક્ષ પ્રાપ્તિ કરાવવાનું છે. મૂળ મહાભારતમાં ૨૪૦૦૦ શ્લેકે હતા.
કવિ કુલગુરુ કાલિદાસ-કાલિદાસના નામથી પણ સંસ્કૃત અજાણ હોઈ શકે? તેઓ સરસ્વતીની ઉજવળ માળાના મેરૂ હતા. તેમની કવિતામાં સ્વાભાવિકતા, સરસતા તથા આધ્યાત્મિક્તાનું અપૂર્વ મિલન છે. આથી જ કાલિદાસ ભારતીય કવિ જ નહિ પરંતુ વિશ્વના અગ્રગણ્ય કવિઓમાંના એક બની ગયા છે. કાલિદાસના સમય માટે ઘણું મતભેદો હેવા છતાં તેઓ સમ્રાટ વિક્રમાદિત્યના સભા પંડિત હોવાથી ઈ. સ. પૂર્વે પ્રથમ શતકમાં થયા તેમ સર્વ માનતા થયા છે. તેમનું નિવાસસ્થાન લગભગ ઉર્જુન આસપાસ હતુ તેમ

Page #16

૧૪
તેમના ગ્રન્થા ઉપરથી અનુમાન થાય છે. તેઓએ અનેક ગ્રન્થાની રચના કરી મનાય છે, તેમાંના મુખ્ય ચન્થા આ પ્રમાણે છે.
૧. ઋતુ સહાર—કવિ કાલિદાસે સત્ર પ્રથમ આ કાવ્યની રચના કરી મનાય છે. આ કાવ્યમાં છયે ઋતુઓનું અલૌકિક છટાથી વન કર્યું છે. આનાથી તેમની પ્રકૃતિ પ્રિયતાનુ આછું દર્શન થાય છે.
૨. કુમાર સ’ભવ—આ ગ્રન્થ કુમાર કાતિ ક્રય સ્વામીને અનુલક્ષીને લખાયેલ છે. આ ગ્રન્થના ૧૮ સર્ગો છે. પ્રથમ આઠ જ સર્વાં કાલિદાસના છે અને બાકીના પ્રક્ષિપ્ત છે. એવે એક મત છે. તેનું કાણુ તે એમ આપે છે કે ૧ થી ૮ સ સુધી જ મલ્લિનાથની ટિકા જોવા મળે છે, અન્ય સર્ગો ઉપર નહિ. આ ગ્રન્થનું કથા વસ્તુ-યાવતીના જન્મ, શંકરનો ત્રીજા નેત્રથી કામદેવને નાશ, રતિ વિલાપ, પાર્વતીની તપશ્ચર્યા, શિવ-પાર્વતીના વિવાહ, કાર્તિકેય સ્વામીને જન્મ વિગેરે છે. આ કાવ્યની ગણુત્રી પંચ મહાકાવ્યમાં છે. ૩. મેઘદૂત—આ એક પ્રસિદ્ધ ખંડ કાવ્ય છે. આ કાવ્ય બે વિભાગમાં વ્હેંચાયેલ છે. પૂર્વ મેઘ તથા ઉત્તર મેધ છે. આ ખંડ કાવ્યમાં ભારત વર્ષોંની સુંદર કાવ્ય કલ્પના તથા મેધ સાથે વિરહી યક્ષના અલકામાં રહેલ પાતાની પત્નીને મેકલાતા સદેશાની વાત છે. ફ્રાવ્યમાં માનવજીવનની તલસ્પર્શી અનેક ભાવનાઓને ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યા છે. આ કાવ્યથી કવિકુલગુરૂ કાલિદાસની કીર્તિ વધુ ઉજજવળ બની છે.
આ
.
૪. રઘુવંશ—આ મહાકાવ્ય દીલિપ રાજાથી લઇ અગ્નિવણુ રાજા સુધીના વનથી યુકત છે. આ કાવ્યના ૧૯ સર્યાં છે. સર્વ પ્રથમ દીલિપ રાજાનું વર્ણન, તેમનું સપત્નિક વસિષ્ઠના આશ્રમ તરફ ગમન, નન્દિની ગાયતી સેવા, રધુ જન્મ, દિગ્વિજય, અજના જન્મ, ઈન્દુમતી સ્વયંવર, ઇન્દુમતીના મરણુ બાદ અજ વિલાપ, રામચરિત્ર વિગેરે કથાનક છે. રઘુરાજા તથા રામનું વિશદ વન છે. અજ વિલાપ અને રતિ વિલાપ સહૃદય પાઠકને ગદ્દગતિ કરે તેવા છે. દીલિપની ગાભક્તિ અતિ પ્રશંસનીય છે.
૧. માલવિકાગ્ની મિત્ર—આ નાટક પાંચ અકાનું બનેલ છે. આમાં અગ્નિમિત્ર તથા માલવિકાની પ્રેમકથા છે.
૨., વિક્રમાવશીય—આ - નાટક પણ પાંચ અકાનું બનેલ છે, પુરુરવા તથા ઉર્વશી વચ્ચેની પ્રેમલિલાનુ અદ્ભૂત વર્ણન છે. ઉશી શ્રાપને લઇને અપ્સરા ખતી જવાથી (વહી અનેલા પુરુરવાના વિલાપ પ્રેક્ષકાનું ધ્યાન ખેચે તેવા છે, અને વિરહાતુર પ્રેમી હૃદયને તો ઉન્મત્ત પશુ બનાવી શકવાની શક્તિ પુરુરવાને વિલાપ ધરાવે છે. આ નાટકનું કથા વસ્તુ ઋગ્વેદ તથા શતપથ બ્રાહ્મણુ ગ્રન્થમાંથી લેવામાં આવેલ છે.

Page #17

૧૫
૩. અભિજ્ઞાન શાકુન્તલ–આ નાટક સંસ્કૃત નાટકમાં શ્રેષ્ઠ સ્થાન ધરાવે છે. જોકેકિત છે કે “ કાવ્યબુ નાટકં રમ્ય તત્ર રમ્યા શકુન્તલા” આ નાટકના સાત અંકે છે. દુષ્યન્ત અને શકુન્તલાને પ્રેમથી શરૂ થાય છે અને સર્વદમનની પ્રાપ્તિથી નાટક સમાપ્ત થાય છે. આ નાટકનો અંગ્રેજીમાં અનુવાદ સર્વ પ્રથમ સર વિલિયમ જોન્સે કર્યો હતે-જે અનુવાદ વાંચી જર્મનના ગેટે કવિ નાચી ઊઠયા હતા, અને શંકુતલાની પ્રશંસામાં એક કવિતા બનાવી નાખી હતી. આજે તે શાકુંતલ વિશ્વની સર્વ મુખ્ય ભાષાઓમાં અનુદિત બની ગયેલ છે. આ નાટકનો ચોરો અંક વિશેષ મહત્વ રાખે છે. કારણ કે કણ્વ ઋષિએ આ અંકથી ભારતીય સંસ્કૃતિનો વિશદ ખ્યાલ ગૃહસ્થાશ્રમીઓને શકુન્તલાદ્વારા આપેલ છે. કવિ કાલિદાસે ગાંધર્વ વિવાહથી થતી મુશ્કેલીને અસરકારક ઉલ્લેખ કરી આપણું ધ્યાન દોર્યું છે અને આ વાતને આધુનિક યુગમાં વેદના અક્ષર બરાબર માનીએ તે તે અનુચિત નથી.
અશ્વઘોષ–અશ્વષ મહારાજા કનિષ્કના સમયમાં એક બૌદ્ધ આચાર્ય થયા. તેઓ અયોધ્યાના બ્રાહ્મણ હતા. ત્યાર બાદ બુદ્ધ ધર્મથી આકર્ષાઈ તેમણે પૂર્ણયશ નામના બુદ્ધ ભિક્ષુ પાસે દીક્ષા લીધી હતી. તેમની માતાનું નામ સુવર્ણાક્ષી હતું. મહારાજા કનિષ્કના સમયમાં બૌદ્ધ સભા ભરાઈ હતી. તે સભાના આ કવિ અધયક્ષ હતા. તેમના વ્યાખ્યાનો મધુર, રોનક અને પ્રભાવશાલી હતા. જે શબ્દો સાંભળીને હણહણતા ઘડાઓ પણ બંધ થઈ જતા એમ કહેવાય છે, આ કવિના બુદ્ધચરિત્ર અને સૌંદરનંદ નામના બે કાવ્યપ્રત્યે પ્રાપ્ત થાય છે. આ ઉપરાંત તેઓએ સારી પુત્ર પ્રકરણ નામનું નાટક પણ લખેલ છે.
ભાસ-આજે ભાસના નામથી તેર નાટક પ્રસિદ્ધ થયા છે. જેનું પ્રગટ કરવાનું શ્રેય મહા મહોપાધ્યાય શ્રી ગણપતિ શાસ્ત્રીજીને છે. ભાસ કવિનો સમય ત્રીજી શતાબ્દિ નક્કી થયો છે. ભાસના નાટકો શ્રેષ્ઠ અને અત્યંત લોકપ્રિય હતાં. બાણભટે ભાસના નાટકની વિસ્તૃત ચર્ચા કરી છે. રાજશેખરે પણ ભાસના નાટક્યક્ર ઉલ્લેખ કર્યો છે. તેમના નાટકના નામ આ પ્રમાણે છે.
(૧) સ્વનવાસવદત્તા (૨) પ્રતિજ્ઞાયૌગંધરાયણ (૩) અભિષેક (૪) પ્રતિમા (૫) મધ્યમ વ્યાયાગ (૬) દૂત ઘટોત્કચ (૭) કર્ણ ભાર (૮) પંચ રાત્ર (૯) ઉભંગ (૧૦) અવિમાર્ક (૧૧) દરિદ્ર ચારુદત્ત (૧૨) બાલચરિત્ર. આ નાટકે સરલ, સુબેઘ અને ભજવવા ગ્ય છે. આ નાટકનું વસ્તુ સ્વરૂપ રામાયણમાંથી, મહાભારતમાંથી અને ઉદયન ચરિત્રમાંથી લેવાયેલા છે અમુક નાટકને વિષય નવિન છે. ( વિશાખાદત્ત-વિશાખાદત્તનો સમય ચોથી શતાબ્દિને છે. એમના પિતામહ વત્સરાજ કઈ દેશના સામંત હતા, અને તેમના પિતા ભાસ્કર દત્ત મહારાજની પદવી પ્રાપ્ત કરી હતી. વિશાખાદત્ત કૌટિલ્ય અર્થશસ્ત્ર અને શુક્રનીતિના પ્રકાંડ પંડિત ઉપરાંત દર્શન શાસ્ત્રના મહાન

Page #18

૧૬
વિદ્વાન્ હતા. તેમાના મુદ્રારાક્ષ નાટક નામનો ગ્રંથ ક્રૂટ નીતિથી ભરપૂર છે. આ નાટકમાં ચાણકયે રાક્ષસને કઇ રીતે પેાતાની તરફ આકર્ષ્યા અને ચદ્રગુપ્તમૌયના મુખ્ય મંત્રી બનાવ્યો તેની વાત છે. ચાણુનું હ્રદય અતિ કામળ હતુ તે પશુ બતાવેલ છે.
શુક–ભારતીય નાટકામાં તેમનું મૃચ્છકટિક નાટક અમર નાટક છે. આ નાટક્રમાં નિન તચા ધનાઢય ચાદત્ત અને ગુસપન્ન વેશ્યા વસતસેનાની પ્રણય ક્રથા છે. સમાજનું ચિત્રણ કરનારા સંસ્કૃત રૂપામાં આ ગ્રંથસ શ્રેષ્ઠ છે. કારણ કે-ધણા ખરા સંસ્કૃત નાટકામાં રાજદરખારીનું ચિત્ર જોવા મળે છે. જ્યારે અહીંયા સામાન્ય જનતાના નીચલા થરના હૃદયનું ચરિત્ર ચિત્રણ પણ જોવા મળે છે આ કવિને ખીજો ગ્રંથ પદ્મપાકૃતક છે. આ કવિતા સમય પણ પાંચમી શતાબ્દિ માનવામાં આવે છે.
ભારવી- ક્રવિ દક્ષિણ ભારતના નિવાસી હતા. અને દક્ષિણના ચાણુકયવંશી નરેશ વિષ્ણુવર્ધનના સભા પંડિત હતા. આ કવિનુ એક જ મહાકાવ્ય કિરાતાજીનીય છે. આ મહાકાવ્યમાં ૧૮ અર્ગો છે. આ કાવ્યની વસ્તુ મહાભારતમાંથી લેવામાં આવેલ છે. ઇન્દ્રકીલ નામના પર્વત ઉપર અસ્ત્ર પ્રાપ્તિને માટે તપ કરતા અર્જુનની કિરાત વેશધારી શકરનું યુદ્ધ મેજ આ મહાકાવ્યનું મુખ્ય કથાનક છે આ કાવ્યની વિશિષ્ટતા એ છે. આ સા પહેલા ક્ષેાક શ્રી શબ્દથી શરૂ થાય છે. અને દરેક સ`ના અંતિમ ક્ષેાક લક્ષ્મી દથી પૂરા થાય છે. અ૫ શબ્દોથી વિપુલા બતાવવાની શિત મહાકવિ માઘ અને રવી સિવાય ખીજે ઠેકાણે જોવા મળતી નથી. એટલા માટે લેાકેાતિ છે કે, “ ભારવેર ગૌરવ ભાવી કવિના સમય ઇસ. ૬૦૮ માં
tr
ગણાય છે.
99
હવન-હવન કેવળ રાજા જ ન હતા. પરંતુ સરસ્વતીના પરમ ઉપાસક હતા. સાથેાસાથ સંસ્કૃત પંડિતાના સ્માશ્રય દાતા. હતા. તેમની સભાના બાણુભટ્ટ, મધુકરભટ્ટ, તથા માતંગ દિવાકર વિગેરે સભા પડિતા હતા. વર્ષાંતે ત્રણ પ્રથાની રચના કરેલ મનાય છે. (૧) રત્નાવલી (૨) પ્રિયદર્શિ`કા. (૩) નાગાનન્દ, પહેલા બે પ્રથા નાટિકા છે, એ સંસ્કૃત સાહિત્યની સુ ંદર કૃતિઓ છે. આ નાટિકાના સબધ વત્સરાજ ઉદ્દયન તથા વાસવદત્તાની પ્રેમ કથાઓના છે. ત્રીજો ગ્રંથ નાટક છે. આ માટકમાં જીમુતવાહન દ્વારા ગરુડથી નાગાનુ` રક્ષણ થાય છે. અને છેવટે પોતાનું બલિદાન આપવા તૈયાર થાય છે. તેનુ રાચક વન આ કથાનક બૌદ્ધ જાતકમાંથી લેવાએલ છે. આ નાટકના ઉપદેશ પરાપકાર, હિતચિતન અને વિશ્વનું કપાણુ સાધન છે ચીનીયાત્રા હ્યુએનસંગ આ સમયમાં ભારત આવ્યો હતો. તેથી આ વિના સમય છઠ્ઠી શતાબ્દિના સિદ્ધ થાય છે.
ભટ્ટી—મહાકવિ ભટ્ટી શાસ્ત્ર કાવ્યરચના પદ્ધતિના પ્રથમ પ્રવક હતા. તેમણે કાવ્યની

Page #19

૧૭
સાથે કાવ્યાકરણુશસ્ત્રનું પણ પ્રતિપાદન કર્યું છે. તેમના ગ્રન્થનું મૂળ નામ રાવણુ વધ કાવ્ય છે પરંતુ તે કાવ્ય મહાવિ ભટ્ટીના નામથી પ્રસિદ્ધ છે, આ મહાકાવ્યમાં વિસ સર્વાં છે અને ૩૫૦૦ શ્લોકા છે. ભાવિ ભટ્ટી વલ્લભીરાજ્ય (સૌરાષ્ટ્ર પ્રદેશના )ના સિદ્ધસેન રાજાના સભાપડિત હતા. તેથી તેમને સમય છઠ્ઠી શતાબ્દિના ઉત્તરાના મનાય છે.
મા—મહા કવિ માધ ગુજરાતના રાજા વલાતના પ્રધાન મત્ર સુપ્રભદેવના પૌત્ર હતા અને તેમના પિતાશ્રીનું નામ દત્તક હતું, આ મહાકવિ માધવુ શિશુપાલ વધ નામનું મહાકાવ્ય છે, આ કાવ્યમાં વીસ સર્યાં છે. આ મહાકાવ્યનુ` કથાવસ્તુ યુધિષ્ઠિરના રાજસ્થ યજ્ઞમાં શિશુપાલ વધ એ છે. શ્લેષ અલંકાર માટે માધ કવિ સિદ્ધ હસ્ત હતાં. તે પ્રકાંડ પંડિત અને વૈષ્ણવ ભક્ત હતા. તેમના માટે સંસ્કૃત સમાજમાં નીચેની ઉક્તિ પ્રસિદ્ધ છે. (૧) તાવદ્દ્બા ભારવે: ભાતિ યા માઘસ્યોદય: (૨) માધે સન્તિ ત્રયેાગુણાઃ (૩) નવ સગે† ગતે માધે નવ શબ્દો ન વિદ્યતે. આ કાવ્યની ગણના પંચ કાવ્યમાં છે.
ભવભૂતિ –મહાકવિ કાલિદાસની સ્પર્ધા કરવાની શક્તિ આ ભવભૂતિ કવિમાં હતી. ભવભૂતિનાં નાટકામાં સ્વયં સરસ્વતી પેાતાના લલિત લાસ્યથી પ્રેક્ષકાને આનંદ આપે છે. આ કવિ વિદર્ભ દેશના મહારાષ્ટ્રીયન બ્રાહ્મણ હતા. તેમના પિતાનું નામ નીલક અને માતાનું જંતુકણી હતું. તેમનું પેાતાનું નામ શ્રીકંઠ હતુ..પરંતુ કવિએ દ્વારા તેમનું વિશિષ્ટ નામ ભવભૂતિ રાખેલ હતું. અને તેમના નામથી સંસ્કૃત જગતમાં તે પ્રસિદ્ધ થયા, તે મિમાંસાના પ્રસિદ્ધ આચાર્ય કુમારિલના શિષ્ય હતા. અને રાન્ત યશેાવર્માના સભાપડિત હતા, આયો તેમના સમય ઇ. સ. સાતાના મનાય છે. હાલમાં તેમની ત્રણ રચનાઓ જોવા મળે છે, (૧) મહાવીર ચરેત્ર (૨) માલતી માધવ (૩) ઉત્તર રામચરિત્ર, આ ત્રણે નાટકામાં ઉત્તર રામચરિત્ર ભવભૂતિની નાટચ પ્રતિભાનુ સર્વોત્તમ ઉદાહરણ છે. આ નાટકમાં કરૂરસની વિશેષતા છે, એટલા માટે કહેવાય છે કે, “ ઉત્તરે રામચરિત ભવભૂતિવિશિષ્યતે.” આ નાટકના વિષય સીતાના વનવાસથી આરંભીને રામ-સીતાનું પુનર્મિલન સુધીતેા છે. આ નાટક સાત કાથી યુક્ત છે.
ભટ્ટ નારાયણ—ભટ્ટ નારાયણ આઠની શતાબ્દિના પ્રથમ ભાગમાં થયેલ છે. ભટ્ટ નારાયણુ પાંચ કાન્યકુબ્જ વૈદિક બ્રાહ્મણામાંના એક હતા. જે બ્રાહ્મણને બંગાળના રાજા આદિપુરે પોતાના પ્રાન્તમાં વૈદિક ધર્મના પ્રચાર માટે કાન્યકુબ્જથી ખેલાવ્યા હતા. ભટ્ટ નારાયણની એક જ રચના જોવા મળે છે, અને તે છે. વેણીસંહાર નાટક. આ નાટકના છ અા છે. મહાભારતના યુદ્ધનું પ્રદર્શન આ નાટકના મુખ્ય વિષય છે, અને વિષયના અનુરૂપ જ કવિએ ગૌડી રીતીના આશ્રય લીધો છે. ભાવ તથા ભાષામાંનાટક આતે સફળ થયેલ છે. વેણી, સ`હાર એટલે

Page #20

વેણીનું બાંધવું. કશાસને દ્રૌપદીના કેશ બેંગ્યા હતા, ત્યાર બાદદ્રૌપદીએ પ્રતિજ્ઞા કરી હતી કે, . જ્યાં સુધી કૌરવોને નાશ ન થાય ત્યાં સુધી વેણુ બાંધીશ નહિ. અતિ કૌરવોના નાશમાં બાકી રહેલ દુયોધનને ભીમે નાશ કર્યો. અને લેહીવાળા હાથથી તેણે દ્રૌપદીની વેણુ બાંધી.
ક્ષેમેન્દ્રકાશ્મીર દેશના ધનાઢય બ્રાહ્મણ કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલા મહાકવિ ક્ષેમેન્દ્ર પરમ વૈષ્ણવ હતા. તેઓએ અનેક પ્રત્યેની રચના કરી છે. સંસ્કૃત ભાષામાં ગ્રન્થની રચનામાં
વ્યાસ પછી બીજે નંબરે આ કવિ આવે છે. તેઓ પોતાની જાતને વ્યાસદાસ કહેવડાવતા હતા. તેમના અમુક ગ્રન્થ નીચે પ્રમાણે છે. (૧) રામાયણ મંજરી, (૨) બૃહસ્થા મંજરી, (૩) કથા વિલાસ, (૪) નીતિકલ્પતરુ, (૫) સમય માતૃકા, વિગેરે. તેઓને સમ્ય અગીઆરમી શતાબ્દિને છે.
શ્રીહર્ષશ્રીહર્ષના પિતાનું નામ હીર પંડીત હતું તથા માતાનું નામ મામલદેવી હતું. હર્ષ કેવળ મહાકવિ જ ન હતા. પરંતુ અનેક શાસ્ત્રોના પ્રકાંડ વિદ્વાન હતા. તેમના પિતાશ્રી કાશીના રાજા વિજયચંદ્રના સભા પંડિત હતા. તેમને શાસ્ત્રાર્થ પ્રસિદ્ધ યાયિક ઉદયનાચાર્ય સાથે થયું હતું. જેમાં પંડિત હારી ગયા હતા. આથી હીરે પિતાના મૃત્યુ વખતે હર્ષને બોલાવી ઉદયનાચાર્યને પરાજીત કરવાનું વચન લઈ પંચત્વ પામ્યા હતા. વચન પાલક હર્ષે ભરસભામાં ઉદયનાચાર્યને હરાવ્યા હતા. હર્ષ રાજા જયચંદ્રના સભા પંડિત હતા. તેઓએ અનેક પુસ્તક લખ્યા છે. તેમના અમુક પુસ્તક નીચે પ્રમાણે છે, (3) ધૈર્ય વિચારણા આ ગ્રંથમાં બૌદ્ધના ક્ષણિકવાદનું નિરાકરણ કરેલ છે આ દાર્શનિક ગ્રંથ છે. (૨) વિજય પ્રશસ્તિ, આ ગ્રંથ ઐતિહાસિક છે. (૩) ખંડન ખંડખાદ્ય આ ગ્રંથ વેદાંતશાસ્ત્રને અનુપમ રત્ન ગ્રંથ પંડિત સૂચક છે. (૪) નૈષધીય ચરિત્ર, આ મહા કાવ્ય છે. આ ગ્રંથમાં નળ તથા દમયંતીની વાત આવે છે. આ ગ્રંથમાં રર સર્ગો છે અને ૨૮૩૦ શ્લેકે છે. અલંકારના સુયોગ્ય ઉપયોગથી પંડિત સમાજમાં વધુ માન્ય બને છે. હર્ષ વદર્શન શાસ્ત્રના પ્રકાંડ પંડિત હતા. અને કહેવાય છે કે અત્યારનું નૈષધીય ચરિત્ર સંસ્કૃત સમાજ સમજી શકે એટલે અનેકવાર પોતે સરળ બનાવેલ હતું. તેથી કહેવાય છે. “ઉદિત નૈષધે કાવ્ય કવિ માઘઃ કવચ ભારવિ ”
આ ઉપરાંત સંસ્કૃત સાહિત્યમાં અનેક નાટકકારે અને અનેક કવિઓએ અનુપમ ગ્રંથ ની રચના કરેલી છે. તેની ટૂંક વિગત નીચે પ્રમાણે છે.
કુમારદાસનું (નવમ શતક) જાનકી હરણ કાવ્ય, રત્નાકરનું (નવમ શતક) હરવિજય કાવ્ય શિવસ્વામીનું (નવમ શતક) કફિફણાદય મહા કાવ્ય, અનંગહર્ષનું (અષ્ટમ શતક) તાપસવત્સરાજ, મંખકનું (એકાદશ શતક) શ્રી કંઠચરિત્ર, બિહણનું ( દ્વાદશ શતક) વિક્રમાંકદેવ ચરિત્ર) કલ્હણની (દ્વાદશ શતક) રાજતરંગિણી, પદ્મગુપ્ત પરિમલનું (દશમ શતક) નવસાહ

Page #21

,
સાંક ચરિત્ર, મુરારીનું (અષ્ટમ શતક) અનરાઘવ, રાજશેખરનું (નવમ ચત) બાલરામાયણ તથા કાવ્ય મિમાંસા, જયદેવનું (ચતુર્દશ શતક) પ્રસન્નરાઘવ, વામન ભદનું પાર્વતિ પરિણય, મદનપાલ સરસ્વતીની (ત્રદશ શતક) પારિજાત મંજરી, મથુરાદાસતી વૃષભાનુજ નાટિકા, ધનેશ્વરસુરીનું (ષષ્ઠ શતક) શત્રુંજય મહાભ્ય, વીરનંદીનું (ત્રયોદશ શત) ચંદ્રપ્રલ ચરિત્ર, દેવવિમલ ગણીનું (સપ્તદશ શતક) હિરસૌભાગ્ય અને હેમચંદ્રાચાર્યનું કુમારપાલ ચરિત્ર તથા કાવ્યાનુશાસનની રચના પ્રસિદ્ધ છે.
- - પ્રકરણ પાંચમું—(અન્ય સાહિત્ય)
ગધ સાહિત્ય વૈદિક સંહિતાઓમાં ગદ્ય સાહિત્યનું સર્વ પ્રથમ દર્શન થાય છે. કૃષ્ણયજુર્વેદની તૈત્તિરીય સંહિતામાં પ્રાચીનતમ ગદ્યને નમુને મળે છે. આરણ્યકે, બ્રાહ્મણ ગ્રંથ અને ઉપનિષદોમાં પણ ગદ્યનો પ્રયોગ વ્યાપક રૂપથી થયેલ છે. પુરાણોમાં પણ પત્રકુત્ર ગદ્ય જોવા મળે છે. દર્શન ગ્રંથમાં યુકિત, તર્કના પ્રગટ માટે ગદ્યનો આશ્રય લીધેલ છે.
શાસ્ત્રીય ગદ્ય કર્તાઓમાં પતંજલિ, શબરસ્વામી, શંકરાચાર્ય, અને જયન્ત ભટ્ટના નામે અતિ પ્રસિદ્ધ છે. સંસ્કૃત ગદ્યની માફક પાલીગદ્ય પણ વિકસેલ છે. જાતક અને ત્રિપટીક તેના ઉદાહરણ છે. હવે મુખ્ય મુખ્ય ગદ્ય ગ્રન્થોનો પરિચય સંક્ષેપમાં આ પ્રમાણે છે.
(૧) કવિ સુબંધુ– ગદ્ય કાવ્ય લેખકેમાં સુબંધુ સર્વ પ્રથમ લેખક છે તેઓએ વાસવદત્તાની રચના કરી છે. કવિવર બાણભદે પણ વાસવદત્તાની પ્રશંસા કરેલ છે. આથી સુબંધુ સાતમી શતાબ્દિમાં થઈ ગયા ગણાય છે. સુબંધુ કવિ ભલેષાલંકારમાં સિદ્ધહસ્ત હતા.
(૨) બાણ ભદ્ર–ગદ્ય સાહિત્યમાં બાણ ભટ્ટની ખ્યાતિ સૂર્ય સમાન છે. પ્રતિકૂટ નગરના રહેવાસી ચિત્રભાનુના પુત્ર મહાકવિ બાણ ભગવતી શારદાના વરદ પુત્ર હતા, તેમાં કોઈ પણ જાતને સંદેહ નથી. તેઓ રાજસભામાં હર્ષવર્ધનના પંડિત હતા. તેમના પિતાજીના મૃત્યુ બાદ સમગ્ર ભારત વર્ષનું પર્યટન કર્યું હતું. બાણ ભદના બે ગ્રી પ્રાપ્ય છે તે છે. (૧) હર્ષચરિત અને (૨) કાદમ્બરી. (1) હર્ષચરિત. આ ગ્રંથ આઠ ઉરછવાસોથી યુક્ત છે. પહેલા બે ઉછવાસમાં કવિએ પિતાનો પરિચય આપેલ છે. આ ઐતિહાસિક ગ્રંથ છે. અને આ ગ્રંથથી બાણ ભટ્ટ લખવાનો પ્રયાસ શરૂ કર્યો હતે તેમ મનાય છે. (૨) કાદંબરી-કાદંબરી બે ભાગમાં વહેચાયેલ છે. પૂર્વાર્ધ–બાણ ભટ્ટે રચેલ છે. અને ઉત્તરાર્ધ તેમના મૃત્યુ બાદ તેમના પુત્ર પુલિંદ ભદે બનાવેલ છે. આ કાદંબરી ખરેખર સંસ્કૃત ગદ્ય સાહિત્યમાં અનુપમ છે. ભાષાના ભાવ

Page #22

અને શબ્દોના અર્થોની સાથે ચોગ્ય સમન્વય જોવા મળે છે. અનેક પ્રકારના ભિન્ન ભિન્ન અલંકારે, અને સુંદર પદાવલિથી કેનું મન હરણ નથી થતું? ચરિત્રચિત્રણ, પ્રકૃતિ નિરીક્ષણ વગેરે વિષયમાં બાણ આજે પણ બધાને ઉપજીવીય લેખક છે. તેમને સમય હર્ષવર્ધનને સમય એટલે કે સાતમી શતાબ્દિના પૂર્વાર્ધને છે.
(૩) દડી–દંડી કવિ દક્ષિણ ભારતના નિવાસી હતા–તે કંચીના પાલવ નરેશસિંહ વિષ્ણુના રાજકવિ હતા. આથી તેમનો સમય સાતમી શતાબ્દિને નિશ્ચિત થાય છે. તેઓનો દશકુમાર ચરિત્ર પ્રમુખ ગદ્ય ગ્રંથ છે. દશકુમાર ચરિત્રમાં કૌતુક અને વિસ્મયકારી વૃત્તાતો રહેલાં છે. કથા ભાગની અત્યંત સજીવતાથી પાઠક પુસ્તકને છોડી શકતો નથી. આ પુસ્તકમાં અનેક વિદ્યાઓને પ્રસંગોપાત ઉલ્લેખ કરી દંડીએ પિતાનું પાંડિત્ય પૂરવાર કરી આપ્યું છે. આ ગ્રંથ અત્યંત સરલ અને સુબેધ છે.
આ ઉપરાંત દંડીએ અવતિસુંદરી કથા નામનું પુસ્તક પણ લખેલ છે. આ પુસ્તકમાં કવિની જીવની વિષે કંઈક પ્રકાશ નાખેલ છે. આ ઉપરાંત કવિએ સાહિત્યશાસ્ત્ર કાવ્યાદ નામને અનુપમ ગ્રંથ લખેલ છે.
આ ઉપરાંત અન્ય કવિઓએ પણ ગદ્યમાં ઘણું લખેલ છે યથા–ધનપાલ કવિએ તિલકમંજરી, સેઢલે ઉદયસુંદરી) વામન ભટ્ટ બાણે પ્રેમભૂપાલ ચરિત વિગેરે લખેલ છે.
ચંપૂ કાવ્ય-ગદ્ય અને પદ્યમય કાવ્યને ચપૂ નામથી સંસ્કૃત સાહિત્યમાં ઓળખવામાં આવે છે. સંસ્કૃત સાહિત્યમાં સર્વ પ્રથમ ત્રિવિક્રમ ભટ્ટનું નલ ચપૂ જોવા મળે છે. આની રચના નવમી શતાબ્દિમાં થયેલ મનાય છે. ભજી સભંગશ્લેષના કવિ હતા, એમના સમાન સબંગલેષ લખનાર સંસ્કૃત સાહિત્યમાં ખાસ કેઈ નથી. આ ઉપરાંત ભોજરાજનું રામાયણ ચંપ, વ્યંકટાક્વરીનું વિશ્વગુણાદર્શન ચંપ, અનંતકવિનું ભારત ચંપૂ પ્રસિદ્ધ છે.
સ્તોત્ર સાહિત્ય-સંસ્કૃતમાં સ્તોત્ર સાહિત્ય અત્યંત વિશાળ છે. ભક્ત કવિઓ પોતાના ઇષ્ટદેવને ઉદ્દેશીને પિતાની દીનતા દયનીયતા અને કેમલતા કેમલકાત્તપદાવલીથી વર્ણન કરે છે. તે સ્તોત્ર સાહિત્ય કહેવાય છે. અહીંયા અમુક મુખ્ય સ્તોત્રોને પરિચય આપવા પ્રયાસ કર્યો છે. - ૧ પુષ્પદન્તાચાર્ય–આ આચાર્યનું શિવમહિમ્ન સ્તોત્ર અતિ પ્રસિદ્ધ છે. આ સ્તોત્ર શિખરિણિ છન્દથી યુકત છે. કાવ્ય મિમાંસા ગ્રન્થમાં આ સ્તંત્રના કાને ઉદાહરણ તરીક પ્રયોગ કર્યો છે તેથી દશમી શતાબ્દિના પહેલાં આ આચાર્ય થઈ ગયા મનાય છે.
૨ મયુર ભદ-ગલ સાહિત્યના પ્રથમ પંક્તિના પંડિત બાણભટ્ટના સાળા મયુર ભટ્ટ

Page #23

'' સૂર્ય શતક”ની રચના કરેલ છે. આ સ્તોત્ર અધૂરા છન્દમાં બનેલ છે. કહેવાય છે કે આ શતકથી મયુર ભટ્ટનો કે મટી ગયો હતે.
૩ આદ્ય શંકરાચાર્ય-આદ્ય શંકરાચાર્યની સૌન્દર્ય લહરી અતિ પ્રસિદ્ધ છે. -
૪ આચાર્ય કલશેખર–આ આચાર્યો “મુકુન્દમાલા” સત્રની રચના કરી છે. આ તેત્રમાં ફક્ત ૩૪ શ્લોક છે પરંતુ વૈષ્ણવ સ્તોત્રોમાં આ લઘુકાય તેત્રને અતિ આદર છે.
૫ જગન્નાથ કવિ–આ કવિ કાશીના તૈલંગ બ્રાહ્મણ હતા. આમનું કવિત્વ પ્રખર પાંડિત્ય તક હતું. પંડિતજીના કાવ્યમાં નૈસર્ગિક પ્રવાહ, પદની યોગ્ય સ્થાપના અને કલ્પનાની ચમત્કારિતા સંપૂર્ણપણે જોવા મળે છે. તેઓ પ્રસિદ્ધ સાહિત્યિક પણ હતા. તેમનો “રસ ગંગાધર” ગ્રન્થ અન્તિમ સાહિત્યશાસ્ત્રનો શ્રેષ્ઠ ગ્રન્થ છે. તેઓએ પાંચ લહરીઓ લખેલ છે. કરણ, ગંગા, અમૃત, લક્ષ્મી અને સુધારી.
આ ઉપરાંત અનેક ભક્ત કવિઓએ તેની રચના કરી છે જેમ કે-મહાકવિ બાણ ભટ્ટ ચંડી શતકની, શ્રી યમુનાગા આલબન્દાર સ્તોત્રની, શ્રી લીલાશ્કે કૃષ્ણ કર્ણામૃતની, કટાર્વરોએ લક્ષ્મીસહસ્ત્રની, માનતુંગાચા ભકતામ્બરની અને સિદ્ધસેન દિવાકરે કલ્યાણમન્દિર સ્તોત્રની રચના કરેલ છે.
કથા સાહિત્ય-વાર્તાઓનું સાહિત્યમાં વિશિષ્ટ સ્થાન છે. નાની નાની ઘરની ઘટનાઓ દ્વારા માનવ ચિત્ત ઉપર જેટલે પ્રભાવ પાડી શકાય છે તેટલે પ્રભાવ ઘણું વખતે મોટા ગ્રન્થથી પાડી શકાતું નથી. કથા પ્રિય થવાનું મુખ્ય કારણ એ છે કે તે નાની અને માનવ સમાજની સાથે સિધો સંબંધ રાખનારી હોય છે. કથાની ઉન્નતિ એટલે સભ્ય સમાજની ઉન્નતિ. વિશુદ્ધ કથાઓને ઉદય પ્રથમ સંસ્કૃત સાહિત્યમાં જોવા મળે છે.
કહાનીઓનો જન્મ વેદમાં થયેલ છે. નાના નાના આખ્યાને વિસ્તાર આપણને બ્રાહ્મણ પ્રથોમાં અને ઉપનિષદોમાં જોવા મળે છે. આજ આખ્યાનને સવિસ્તર અને સરલ ભાષાધારા મહાભારતકારે મહાભારતમાં અને પુરાણોમાં વર્ણવેલ છે. ક્યા સાહિત્ય બે પ્રકારનું છે. ૧ ઉપદેશાત્મક અને મનોરંજનાત્મક. મનોરંજનાત્મક દ્વારા પણ ઉપદેશ તો મળે જ છે પરંતુ સ્વતંત્ર ઉદ્દેશ મનોરંજનનો હોય છે, ઉપદેશને ગૌણ. ઉપદેશાત્મક કથા ઋવેદમાં તથા કાગ્ય વિગેરે ઉપનિષદ્ દ્વારા તથા મહાભારતમાં યત્રત્ર જોવા મળે છે.
કહાની લેખકેની અમુક રચનાઓને ઉલ્લેખ નીચે પ્રમાણે છે.
ગુણાઢય–પ્રતિષ્ઠાનપુરના રાજા શાલિવાહનના સભા પંડિતનું સ્થાન શ્રી ગુણાઢયે પ્રાપ્ત કર્યું હતું. તેઓ પૈશાચી ભાષાના પ્રકાંડ પંડિત હતા. તેઓની અનુપમ બહાકથા” આપણને

Page #24

મળે છે. આ પૈશાચી ભાષામાં લખાયેલ બહત્કથાનું સંસ્કૃતમાં અનુવાદન થયેલ છે તે આપણું સભાગ્ય છે. કહેવાય છે કે આ ગ્રન્થ મહાભારતથી સાતગણો મોટો છે, પરંતુ આજે કેવલ ૧ લાખ શ્લેકવાળો ગ્રન્થ મળે છે. આ પ્રત્યેનો પ્રથમ સંસ્કૃતમાં અનુવાદ બુધ સ્વામીએ “ખત
ક સમુચ્ચય” નામથી કરેલ છે. આ અનુવાદ આઠમી અથવા નવમી સદીમાં થયેલ છે. ક્ષેમેન્દ્ર કવિની “બહત્કથા મંજરી”માં સાડાસાત હજાર શ્લોકે છે, જયારે સોમદેવ રચિત
કથાસરિત્સાગર”માં વીશ હજાર શ્લોક છે. આ ગ્રંથની કથા વસ્તુ માત્ર એટલી છે કે રાજા ઉદયનને પુત્ર નરવાહનદત્ત પિતાના મિત્ર ગેમુખની સહાયતાથી પોતાની પ્રિયતમ મદનમાજિકાની સાથે લગ્ન કરવામાં અને વિદ્યાધરનું રાજ્ય પ્રાપ્ત કરવામાં સમર્થ થાય છે. મહાકવિ ભાસ, શ્રી હર્ષ તથા ભટ્ટ નારાયણ પિતાના નાટકનું વડુ ગ્રહણ માટે બહાના વિશેષ ઋણી છે તે નિઃશંક વાત છે.
વિષ્ણુ શર્મા–વિષ્ણુ શર્મા પંડિતના “પંચત” પ્રથી વિશ્વસુપરિચિત છે તે કહેવું સૂર્યના દર્શન કરાવવા બરાબર છે. આ ગ્રન્થમાં મિત્ર ભેદ, મિત્ર લાભ, સધિ વિગ્રહ, લધુપ્રણાશ અને પરીક્ષિતકારક નામના પાંચ ભેદે છે. દરેક ભાગમાં એક વાત છે અને તે વાતને પુષ્ટ કરવા અનેક વાર્તાઓ લખાયેલ છે. પંચતત્રના કર્તાને ઉદ્દેશ્ય પિતાની કથાના વ્યાજથી સદાચાર, નીતિ વિગેરેનું શિક્ષણ આપવાનું હતું. કથા લેખકમાં અત્યંત ગૂઢ તાતિનું જ્ઞાન, સુમતિ-સમ વિવિધ કાર્ય નિરીક્ષણ શક્તિ હતી તે કહેવું અતિશયોક્તિભર્યું નથી. પંચતન્નને પ્રચાર કેવલ ભારત વ્યાપી જ નથી પરંતુ ભૂમંડલ વ્યાપી છે. આ ગ્રન્થની કથાઓથી અન્ય દેશના કથા સાહિત્યને ઘણી પ્રેરણા મળી છે. આ ગ્રન્થના ભિન્ન ભિન્ન શતાદિઓમાં અનેક સંસ્કરણ થયેલ છે. ફારસના બાદશાહ નૌશેરવાએ હકીમ બુરજઈ દ્વારા આ ગ્રન્થને પ્રથમ અનુવાદ પ૩૩માં મહલબી (પ્રાચીન ફારસી) ભાષામાં કરાવ્યો. ત્યાર બાદ સીરિયન ભાષામાં, ત્યાર બાદ અરબી ભાષામાં વિગેરે અનેક ભાષાઓમાં આ ગ્રન્ય અનુદિત બને છે.
નારાયણ પંડિત-આ પંડિતજીએ “હિતોપદેશ”ની રચના કરી છે જે પંચતત્રને આભારી છે. આ ગ્રન્થને સર્વ પ્રથમ અભ્યાસ સંસ્કૃતના પ્રાથમિક વિદ્યાર્થી ઓ કરે છે. આ પંડિતજી બંગાલના ધવલચંદ્ર મહારાજાના સભા પંડિત હતા. આ ગ્રંથની રચનાનો સમય ઈ. સ. ચૌદમી શતાબ્દિ મનાય છે.
આ ઉપરાંત કથા સાહિત્ય અનેક ગ્રન્થોમાં લખાયેલ છે જેમ કે શિવદાસની વૈતાલપંચવિંશતિકા, શુકસતતિ અને સિંહાસનકાચિંશિકા, આશરની જાતકમાલા વિગેરે.
ગીતિ કાવ્ય-સંસ્કૃત સાહિત્યમાં ગતિ કાવ્યો મુક્તક રૂપથી અને પ્રબધ રૂપથી મળે છે. મુક્તક કાવ્યોના રસના આનંદ પ્રાપ્તિ માટે બાહ્ય સામગ્રીની જરૂરત રહેતી નથી. મુક્તક કાવ્યનું સર્વોત્તમ ઉદાહરણ ભર્તુહરિના તથા અમરૂકના શતકો છે. જયારે પ્રબધાત્મક કાવ્યનું

Page #25

ઉદાહરણુ કાલિંદાસનુ` મેશ્વદૂત છે. થોડાક ગીતિ કાવ્યોનો પરિચય આ પ્રમાણે છે.
ભર્તૃહરિ—સાતમી શતાબ્દિના નજીકના સમયમાં કવિ ભર્તૃહરિએ નીતિ શતક, શૃંગાર શતક અને વૈરાગ્ય શતની રચના કરી છે. નીતિ શતકમાં માનવ જીવન વિશ્વાસમાં ગુગૢાની જરૂર છે તે માટે આગ્રહ કરવામાં આવેલ છે. શૃંગાર શતકમાં નારી હૃદયનુ` નિરૂપણ છે. વૈરાગ્ય શતકમાં “ સન્તોષી નર સદા સુખી આ ઉક્તિને લક્ષ્યમાં રાખી વૈરાગ્યની ભાવનાનેં ઉત્તેજીત કરી છે. આ કવિ રાજા હતા ત્યાર બાદ મહા યોગી થયા હતા.
**
99
1
અમરૂક-નવમી શતાબ્દિ પહેલાં અમક નામના કવિએ ાંર્ગાર રસ યુકત “અમરૂક શતક” મન્થની રચના કરી છે. આ ગ્રન્થમાં શૃંગાર રસની જમાવટ તે રીતે કરવામાં આવી છે જાતની જમાવટ બીજી જગ્યાએ પ્રાપ્ત થતી નથી.
જયદેવ બંગાળનાં કેન્દુબિલ્વ ગામના મહા કવિ જયદેવના “ ગીત ગાવિદ્ર ”થી કાણુ અરિચિત હાઇ શકે ? આ જયદેવ વિના સમય ૧૧મી શતાબ્દિને મનાય છે. આ લક્ષ્ણુસેન રાજાની સભાના એક કવિરાજ હતા. ગીત ગે:વિન્દ કાવ્યમાં ૧૨ સર્ગો છે. સંસ્કૃત ભાષા કેટલી મધુર હાય છે, તેનુ જો એક સ્થાનેથી જ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવુ હોય તેા જયદેવ કવિનું ગીત ગાવિન્દ કાવ્ય બ્સ છે. આ ક્રાવ્યમાં કામલકાન્ત પદાવલીને સરસ પ્રવાહ વહે છે અને સુદર્ ભાવાના સમન્વય પણ જોવા મળે છે. આ કાવ્ય સમજવા માટે ભક્તિ હૃદયની ખાસ આવતા છે. આજે પણ તેમની પુણ્ય સ્મૃતિમાં ગૌડીય વૈષ્ણવ સાધુઓને તેમના જન્મ સ્થાને મેળા ભરાય છે.
ગાવધાઁચાય —આ આચાયૅ બંગાલના રાજા લક્ષ્મણુસેનના દરબારમાં કવિરાજ હતા. શૃંગાર રસભરી કવિતા લખવામાં તે સિદ્ધહસ્ત હતા. તેમના આસપ્તરાતી” નામનેા અનુપમ ગ્રન્થ છે. ગેાવન કવિ આર્યોં છન્દના કવિ હતા. હિન્દીના મઠ્ઠા કવિ બિહારીએ આ પ્રથના આદર્શી ઉપરથી જ સુપ્રસિદ્ધ સતસ” લખેલ છે. આમને સમય ૧૧મી શબ્દના . નિશ્ચિત મનાય છે.
આ ઉપરાંત જૈન કવિ અનસેને પાર્થાંભ્યુદય, વિક્રમે નેમિદૂતમ્, પડિત ાયી કવિએ પથનદૂતમ્, વામન ભટ્ટ બાણે હુ ંસદૂતમ્ વગેરે ગીત કાવ્યોની પણુ અમર રચના કરેલ છે.
પ્રકરણ ૭ કું
અલંકાર શાસ્ત્ર
સંસ્કૃત ભાષામાં અલંકાર શાસ્ત્ર સ્વતતંત્ર શાસ્ત્ર તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. આ શાસ્ત્રના મન્થાની રચના આજથી દોઢ હજાર વર્ષોં પહેલાં થતી આવી હૈં. સાધારણ રીતે અલ કાર, શાસ્ત્રના

Page #26

પ્રત્યે એક જ વાતનું પ્રતિપાદન કરનારા હોય છે તેમ નથી પરંતુ આમાં પણ અનેક ભેદ છે. સંસ્કૃતમાં કેવલ કાચના બાહ્ય અંગેનું જ અધ્યયન કરવામાં આવેલ નથી પરંતુ શબ્દ તથા અર્થ દેશે અને ગુણેનું સૂક્ષ્માતિ સૂક્ષ્મ અવલોકન કરવામાં આવેલ છે. સાથે સાથ અલંકારિક ગુણદોષનું વિવેચન કરીને પિતાની જાતને સમર્થ માનતા નથી પરંતુ કાવ્યના આત્માનું સમીક્ષણ પણ પોતપોતાની દષ્ટિથી કરતા જોવા મળે છે.
પહેલાં અલંકાર શાસ્ત્ર નાટય શાસ્ત્રને એક ભાગ માનવામાં આવતું હતું, પરંતુ ભારતના પછી અલંકાર શાત્રે નાટચ શાસ્ત્રની પરતંત્રતાની બેડીને પોતાની મેળે તેડી સ્વતંત્ર શાસ્ત્ર તરીકે રૂપ ધારણ કર્યું. આ અલંકાર શાસ્ત્રના સમયે નવા સંપ્રદાયે ઉત્પન્ન થયેલ જેવા મળે છે તેમાંના અમુક મુખ્ય સંપ્રદાયોનું વર્ણન નીચે પ્રમાણે છે.
અલંકાર સંપ્રદાય-આ સંપ્રદાય કાવ્યમાં અલંકારને જ મુખ્ય માનવા લાગ્યા. તેમના મતમાં તે જેમ અગ્નિ દાહ વિનાનો હોય તેમ માનવું ઉપહાસાસ્પદ છે તેમ કાવ્ય અલંકાર વિનાનું હોય તે તે નિતાન્ત મશ્કરીને પાત્ર છે.
રીતિ સંપ્રદાય-આ સંપ્રદાય “રીતિરાત્માકાવ્યસ્ય” માનતે હતે. આમના વિચારમાં ગુણોની સત્તા માનવી આવશ્યક છે. ગુણો દશ છે-શ્લેષ, પ્રસાદ, સમતા, માધુર્ય, સુકમારતા, અર્થ વ્યક્તિ, ઉદારત્વ, એજ, કાન્તિ અને સમાધિ. આ ગુણનું અસ્તિત્વ સ્વીકારનાર આ સંપ્રદાય છે. આ સમ્પ્રદાયના આચાર્ય દંડી કવિ છે.
વોક્તિ સમ્પ્રદાય-આ સમ્પ્રદાયના પ્રવર્તક “કુન્તક” અલંકારિક હતા તે વક્રોક્તિને જ કાવ્યનું સર્વસ્વ માનતા હતા. આ વક્રોક્તિ અલંકાર નથી પરંતુ સર્વ સાધારણ મનુષ્યના કથનથી વિચિત્ર રીતે કહેવું તે છે.
ધ્વનિ સપ્રદાય–જે કાવ્યમાં વાયની અપેક્ષાએ વ્યંગ્યની પ્રધાનતા હોય તે કાવ્ય શ્રેષ્ઠ છે આમ ધ્વનિ સપ્રદાય માને છે.
ઔચિત્ય સમ્પ્રદાય-આ સમ્પ્રદાયાનુસાર કાવ્યમાં ઔચિત્યને વિચાર મુખ્ય માનવામાં આવે છે. જે વસ્તુ રસ, ગુણ તથા સન્દર્ભના અનુકૂળ હોય તેને કાવ્યમાં સ્થાન આપવું જોઈએ. આ સમ્પ્રદાયના પ્રધાન અલંકારિક ક્ષેમેન્દ્ર હતા.
હવે ભિન્ન ભિન્ન સપ્રદાયના મુખ્ય આચાર્ય તથા તેમની કૃતિ આ પ્રમાણે છે.
ભરત મુનિનાટય અને અલંકાર વિષયક પ્રાચીનતમ ગ્રન્થ ભરત મુનિને નાથ શાસ્ત્ર જોવા મળે છે. જેમાં અલંકાર, સંગિત, છન્દ વિગેરે શાસ્ત્રોના મૂલ સિદ્ધાન્તનું વિશદ વર્ણન કરેલ છે. આ ગ્રંથમાં ૩૬ અધ્યાયે તથા પાંચ હજાર કે છે. આમાં સૂત્રભાષ્ય, કારિકા

Page #27

૨૫
અને અનુવશ્ય કે આ પ્રમાણે ત્રણ અંશે છે. ભરત મુનિ રસ સપ્રદાયના આચાર્ય હતા. આ મુનિને સમય ઈ. ૫. પ્રથમ શતાબ્દિ આસપાસ મનાય છે. .
ભામહ–આ આચાર્ય કૃત “કાવ્યાલંકાર' નામને પ્રખ્ય છે. આ ગ્રન્થમાં પરિચ્છેદ છે જેમાં કાવ્ય સાધના, કાવ્ય લક્ષણ, કાવ્ય ભેદ, અલંકાર, ભારત પ્રદર્શિત દશ દેવનું સાંગોપાંગ વર્ણન કરવામાં આવેલ છે. આ ગ્રંથમાં ૪૦૦ કલેક છે. તેમને સમય પાંચમી શતાબ્દિને મનાય છે.
દંડી કવિ-કવિવર દડીને “કાવ્યાદર્શ” અત્યંત લોકપ્રિય ગ્રન્થ છે. આ ગ્રન્થનો ભિન્ન ભિન્ન ભાષામાં અનુવાદ થયેલ છે. આમાં ચાર પરિચ્છેદ તથા ૬૬૦ ોકે છે. પ્રથમ પરિચ્છેદમાં કાવ્ય લક્ષણ, બીજા પરિચ્છેદમાં ૩૫ અલંકાર લક્ષણો અને ઉદાહરણો, તૃતીય પરિચ્છેદમાં શબ્દાલંકારનું વર્ણન, ચેથા પરિચ્છેદમાં દશ પ્રકારના દોષ લક્ષણ અને ઉદાહરણ આપેલ છે.
ઉદ્દભર–આ અલંકારિકની “કાવ્યાલંકાર સાર સંગ્રહ” નામની રચના છે. આમાં અલંકારનું વિશેષ રૂપથી વર્ણન કરવામાં આવેલ છે. તે કાશ્મીરના રાજા જયાપીડના સભા પંડિત હતા. એક કહણના કથનાનુસાર તેમને એક દિવસના પગાર એક કરોડ સોનામહોરી હતી.
- વામન આ આચાર્યને “કાવ્યાલંકાર) નામને સુપ્રસિદ્ધ અલંકારિક ગ્રન્થ છે. આ પ્રસ્થમાં ૩૧૯ સૂત્ર છે. આ ગ્રન્થને પાંચ અધિકરણો છે, જેમાં કાવ્ય પ્રજન, રીતીઓ, દે, ગુણે. તથા તેના ભેદે અને શબ્દાર્થ લંકારોનું વર્ણન છે. આ આચાર્ય પણે જયાપીઠના સભાપતિ હતા. તેથી તેમનો સમય આઠમી શતાબ્દિને ઉત્તરાર્ધ મનાય છે.
આનન્દવર્ધનધ્વનિ સપ્રદાયના આચાર્યોમાં આનન્દવર્ધન, અભિનવગુપ્ત, મમ્મટ, વિશ્વનાથ તથા પંડિતરાજ જગન્નાથ મુખ્ય છે. આ દવર્ધનને સમય નવમી શતાબ્દિને છે. આ આચાર્ય જેવા મૌલિક આલેચક સંસ્કૃત સાહિત્યમાં બીજા કોઈ નથી. વનિની વિવેચનામાં તેમની સૂક્ષ્મ બુદ્ધિને આપણને પરિચય સારે મળે છે. તેમને મુખ્ય પ્રન્થ છે “દવન્યાલેક'' આ ગ્રન્થમાં ચાર ઉદ્યો છે. જેમાં ધ્વનિ વિધાતનું ખંડન, વનિ પ્રકાર વિવેચન અને વનિ મત પ્રતિપાદિત વિષયનું સુંદર નિરૂપણ કરેલ છે. તેમની લેખન શૈલી પરમ પ્રૌઢ, પાંડિત્યપૂર્ણ અને મહારિણું છે.
મમ્મટવનિ મતના પરમાચાર્ય કાશ્મીર નિવાસી શ્રી મમ્મટનો પરમ પ્રસિદ્ધ “ કાવ્ય પ્રકાશ” નામને રત્ન ગ્રન્થ છે. કાવ્ય પ્રકાશમાં ત્રણ અંશ છે અને ૧૦ ઉલ્લાસો છે જેમાં કાવ્ય સ્વરૂપ, વૃત્તિ વિચાર, વનિ ભેદ, ગુણીભૂત વ્યંગ્ય, ચિત્ર કાવ્ય, દોષ–ગુણ, અલંકાર વિગેરેનું વિશદ વિવેચન કરેલ છે.

Page #28

૨૬
- કવિરાજ શ્રી વિશ્વનાથ-ઉલ રાજ્યના સાધિવિગ્રહિક શ્રી વિશ્વનાથ કવિરાજે “સાહિત્ય દર્પણ” નામના સુપ્રસિદ્ધ ગ્રન્થની રચના કરી છે. આ કવિરાજનો સમય ઇ. સ. ચૌદમી શતાબ્દિમાં મનાય છે કારણ કે તેમણે અલ્લાઉદ્દીન ખિલજીનું વર્ણન કરેલ જોવા મળે છે. સાહિત્ય દર્પણના દસ પરિચ્છેદે છે. તેમાં સમગ્ર કાવ્યના અંગોની તેમજ નાટયના અંગેની ચર્ચા કરવામાં આવી છે. આ ગ્રન્થ અલંકાર શાસ્ત્રના મૂલ સિદ્ધાન્તના જ્ઞાન માટે છાત્રોને ઘણો ઉપયોગી છે તે કહેવું અતિશયોક્તિભર્યું નથી.
કવિરાજ શ્રી જગન્નાથપંડિત–સાહિત્ય શાસ્ત્રના મર્મ જ્ઞાનના પ્રકાશક “સગંગાધર' નામના ગ્રન્થને બનાવનાર કવિરાજ શ્રી જગન્નાથથી કોણ અપરિચિત હોઈ શકે? સર્વ સાહિત્યને સાર સાહિત્ય જ છે આ વસ્તુને સ્પષ્ટ પ્રતિપાદન કરનાર પંડિતજીએ રસના નિરૂપણમાં જેવી રીતે દાર્શનિક સિદ્ધાન્તનું પ્રતિપાદન પ્રૌઢતાથી કરેલ છે તે પ્રમાણે અલંકાર વિષયમાં પણ નિરૂપણ કરેલ છે. આ પ્રકાંડ પંડિતજી પછી અન્ય કોઈ દાર્શનિક પંડિત થયાં નથી તેમ માનવું છે.
આ ઉપરાંત અનેક સાહિત્ય મર્મએ આ દિશામાં પિતાના અનુપમ પ્રત્યેની ભેટ આપણને આપી છે જેવી રીતે રુદ્રટન કાવ્યાલંકાર અભિનવગુપ્તાચાર્યની વિન્યા લેક ટીકા, કુન્તકને વક્રોકિત જીવિતમ્, શ્રી મહિમ ભટ્ટને વ્યક્તિવિવેક, ધનંજયને દશરૂ પક, ભેજ રાજાને સરસ્વતી કઠાભરણ, ક્ષેમેન્દ્રની ઔચિત્ય વિચાર ચર્ચા, આચાર્ય સ્યકને અલ કાર સર્વસ્વ, હેમચન્દ્રાચાર્યને કાવ્યનુશાસન, રાજશેખરની કાવ્ય મિમાંસા, જયદેવને ચન્દ્રાલેક, આપ યદીક્ષિતને કુવલયાનંદ અને દેવેશ્વરની કવિ કપના વિગેરે અનેક પ્રત્યે પ્રસિદ્ધ છે.
પ્રકરણ સાતમું
ધર્મ અને દર્શન શાસ્ત્ર માનવની પ્રત્યેક પ્રવૃતિ ચાર પુરૂષાર્થ ઉપર રહેલ છે તે-ધર્મ, અર્થ, કામ અને મેક્ષ છે. મનુષ્ય ક્રમશઃ ઉન્નતિ કરી શકે અને અને મોક્ષ નામના પુરૂષાર્થને પ્રાપ્ત કરી શકે તે માટે આપણાં પૂર્વજોએ અનેક અલભ્ય ગ્રન્થની રચના કરેલ છે. સ્વાર્થની સાથે પરમાર્થનું સમ્પાદન, ઐહિક સુખની સાથે પારલૌકિક કલ્યાણનું વિધાન કરવું તેજ વૈદિક ધર્મને સર્વદા ઉદ્દેશ્ય રહેલ હતો અને છે. તેથી ધર્મશાસ્ત્ર ગ્રન્થની રચના ઉપરાંત અર્થશાસ્ત્ર, કામશાસ્ત્ર, આયુર્વેદ વિગેરે વિષયની પણ સૂક્ષ્માતિ સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિથી વિવેચન કરી આપશું કલ્યાણ કરેલ છે. ટૂંકમાં માનવતા ચારેય પુરૂષાર્થોના સમાન અનુશીલન માટે સંસ્કૃતમાં આ વિરાટ સાહિત્યનો ઉદય તથા અભ્યદય થયેલ છે કે જે બીજી ભાષામાં મળ નિતાન્ત દુર્લભ છે.

Page #29

- ધર્મશાસ્ત્રને ઉદય વૈદિકાલથી થશે છે. વેદની શાખા સાથે સંબંધ રાખનાર અનેક ધર્મ સૂત્રની રચના ઈ. સ. પૂર્વે પાંચમી-છઠ્ઠો શતાબ્દિમાં થઈ હતી. આ પછી સ્મૃતિ ગ્રની રચના થઈ. સ્મૃતિ શબ્દથી છ વેદના અંગે, ધર્મશાસ્ત્ર, ઇતિહાસ, પુરાણ વગેરે અને બંધ થાય છે. આ છે તેને વ્યાપક શબ્દાર્થ પરંતુ અમુક રીતે તેને અર્થ કેવલ ધર્મશાએ પૂરતો જ થાય છે. જેમાં પ્રજાના ક૯યાણ માટે ઉચિત આચાર-વિચારનું સમાજ શાસનનું, નીતિ સદાચારના નિયમોનું સ્પષ્ટ વિવેચન જોવા મળે છે.
સ્મૃતિઓની સંખ્યા ૧૮ ગણાય છે, આ સ્મૃનિકારમાં મનુ, યાજ્ઞવલ્કય, અત્રિ, વિષ, હારીત, ઉષનસ, અગિરા, યમ, કાત્યાયન, બહસ્પતિ, પારાસર, વ્યાસ, દાસ, ગૌતમ, વશિષ્ઠ, નારદ, ભૃગુ અને શંખ મુખ્ય સ્મૃતિકારો છે.
સ્મૃતિઓમાં મનુસ્મૃતિ મુખ્ય ગણાય છે. આ સ્મૃતિના કર્તા પ્રજાપતિ સ્વાયભૂ મનુ કહેવાય છે. આ સ્મૃતિમાં ૧૨ અધ્યાયો છે. આ સ્મૃતિમાં માનવ જીવનના વિકાસ માટે દરેક વિષય ઉપર વિવેચન કરવામાં આવેલ છે. આ ઉપરાંત યાજ્ઞવલ્કય સ્મૃતિ પણ પ્રસિદ્ધ છે. આ સ્મૃતિમાં આચાર, વ્યવહાર અને પ્રાયશ્ચિત નામના ત્રણ અધ્યાય છે, પહેલાં અધ્યાયમાં સ્નાતક વ્રત પ્રકરણ ભયાભર્યો પ્રકરણ, પ્રત્યશુદ્ધિ પ્રકરણ અને દાન પ્રકરણ એમ ચાર પ્રકરણે છે. બીજા અધ્યાયમાં સમાજમાં ચાલતા વ્યવહારોપયોગી વિગતવાર વિવેચન કરેલ છે અને ત્રીજા અધ્યાયમાં પ્રાયશ્ચિતના પ્રકારે તેમજ કાર્ય બતાવેલ છે.
દન શાસ્ત્ર–આ જગતના દુઃખને નાશ કરી વાસ્તવિક સુખ અને શાશ્વત શાન્તિ આપનાર જે શાસ્ત્રી છે તેને દર્શન શાસ્ત્ર કહેવામાં આવે છે. દર્શનનો વ્યુત્પત્તિ અર્થ એ છે કે જેનાથી દર્શન થાય અર્થાત જેના જ્ઞાનથી જીવ જગત અને બ્રહ્મનું દર્શન થાય-જ્ઞાન થાય. દર્શનનો ઉદય માનવ સમાજના કલ્યાણ માટે થયે છે. માનવ ત્રણ તાપથી દુઃખી થતું હોય છે અને આ તાપથી બચાવવાનું કાર્ય દર્શન શાસ્ત્ર કરે છે. જેઓ વિચાર તે આચાર આ નિયમાનુસાર, વિચાર નિરૂપણ દર્શન શાસ્ત્ર અને આચાર નિરૂપણ ધર્મશાસ્ત્ર કરે છે. ધાર્મિક આચાર વડે કાર્યાન્વિત નહિં થયેલ દર્શન શાસ્ત્રનું જ્ઞાન નિષ્ફળ જાય છે, તેમ દાર્શનિક વિચારોથી પરિપુષ્ટ થયા વિના ધર્મની સત્તા નિરાધાર છે. તેથી ધર્મ શાસ્ત્ર અને દર્શન શાસ્ત્ર બને આશ્રયાલયી છે. અને આ બન્નેને મેળાપ દુઃખથી છૂટવા માટે દર્શન શાસ્ત્રની ઉત્પત્તિ થઈ અને દુઃખ જ્ઞાન વિના દૂર થઈ શકતું નથી તે સનાતન સત્ય છે. * દશનને ઉદય વૈદિક કાલમાં થઈ ચૂકયે હતે. ટ્વેદના અત્યંત પ્રાચીન યુગથી બે પ્રકારની પ્રવૃત્તિઓ જાણવા મળે છે. પહેલી પ્રવૃત્તિ પ્રજ્ઞામૂલક હતી જે તત્વોનું વિવેચન બુદ્ધિથી કરી સફળતા મેળવતી હતી. બીજી તક મલક હતી જે તનું નિરિક્ષણ માટે

Page #30

તાકિ બુદ્ધિનો ઉપયોગ કરતી હતી. આ પ્રવૃત્તિઓના મિશ્રણથી ભિન્ન ભિન્ન દર્શનની ઉત્પત્તિ થઈ | દર્શન શાસ્ત્રો નીચે પ્રમાણે છે-વિશેષિક, ન્યાય, સખ્ય, વેગ, પૂર્વ મિમાંસા, વેદાન્ત, ચાર્વાક, જૈન દર્શન અને બૌદ્ધ દર્શન. આ બધા દર્શનેના સ્વતંત્ર સૂત્રો છે જેના ઉપર ભાષ્ય, વાતિક તથા વૃત્તિઓ સમય સમય ઉપર થતી ગઈ છે. વૈશેષિક દર્શનના પ્રણેતા કદ, ન્યાયના મહર્ષિ ગૌતમ, સાંખ્યના કપિલ, યુગના મહર્ષિ પંતજલી, પૂર્વ મિમાંસાના જૈમિની, વેદાન્તના મહર્ષિ વ્યાસ, ચાર્વાના આચાર્ય બહસ્પતિ, જેનના અરિહંત અને બૌદ્ધના ભગવાન બુદ્ધ છે.
આ દરેક શાસ્ત્રોના સિદ્ધાન્ત તથા ગ્રન્થનું સંક્ષેપમાં વર્ણન આ પ્રમાણે છે.
વૈશેષિક દર્શન–આ દર્શનને મુખ્ય અભિપ્રાય જગતના પદાર્થોના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરવાનું છે. આમના મતમાં દ્રવ્ય, ગુણ, કર્મ સામાન્ય, વિશેષ, સમવાય અને અભાવ એમ સત પદાર્થો મનાય છે. પૃથ્વી, જલ, તેજ, વાયુ, આકાશ, કાલ, દિશા, આત્મા અને મન એ નવ દ્રવ્ય મનાય છે રૂપ, રસ, ગબ્ધ, સ્પર્શ, સંખ્યા, બુદ્ધિ વિગેરે જેવીસ ગુણ મનાય છે. ઉલ્લેષણ, અપક્ષેપણ, આકુચન, પ્રસારણ અને ગમન પાંચ કર્યો છે. સામાન્ય એક, છ ભાવ પદાર્થ અને ચાર અભાવ માને છે. આ દર્શનના સ લખનાર મહર્ષિ કણાદ છે. આના ઉપર ટીકા તથા આને અનુલક્ષીને ગ્રન્થ લખનાર અનેક છે જેમ કેઉદયનાચાર્યની કિરણાવલી ટીકા, શિવાદિત્યમિત્રને સપ્ત પદાર્થ, વિશ્વનાથની મુક્તાવલી અને અન્નભટ્ટને તર્ક સંગ્રહ વિશેષ પ્રસિદ્ધ છે. - ન્યાય દર્શન–ન્યાય દર્શનનું મુખ્ય લક્ષ્ય પ્રમાણ મિમાંસાને નક્કી કરવાનું છે પ્રમાણ એટલે શું અને કેટલા છે? આનું નિરૂપણ આ શાસ્ત્રમાં કરેલ છે. યથાર્થ અનુભવના ચાર પ્રમાણ છે–પ્રત્યક્ષ, અનુમાન, ઉપમાન અને શબ્દ. હેવાભાસનું સભ્ય વિવેચન કરવામાં આવેલ છે. ચાર્વાક મત આ શરીરને જ આત્મા માને છે જ્યારે નાયિકાએ અકાય યુક્તિથી દેહ, મન તથા બુદ્ધિથી અલગ સિદ્ધ કરે છે. બૌધદાર્શનિકેની સાથેના શાસ્ત્રાર્થના પ્રસંગથી આ દર્શનને ઘણો વિકાસ થયો છે. ન્યાયના સૂત્રો લખનાર ગૌતમ થઈ ગયા જેમને સમય વિક્રમ સંવતની પહેલાં ચારસનો મનાય છે. આ સૂત્ર ઉપર મહર્ષિ વાત્સ્યાયને (બીજા શતકમાં) ભાષ્ય લખ્યું. આ ઉપરાંત અનેક આચાર્યોએ ટીકા કરી છે. નવ્ય ન્યાયના પ્રવર્તક મૈથિલી પંડિત ગંગેશ ઉપાધ્યાય છે જે ૧૩મી સદિમાં થઈ ગયા. તેમને યુગાન્તરકારી ગ્રન્થનું નામ “તત્વ ચિન્તામણિ” છે જે મતને જગદીશ ભટ્ટાચાર્ય તથા ગદાધરે વિકસિત કરી છે.
સાંખ્ય દર્શન–સાંખ્ય દર્શનનું મુખ્ય લક્ષ્ય પુરૂષ અને પ્રકૃતિને સમજાવવાનું છે.

Page #31

૨૯
આ મતના અનુસાર જગતના પદાર્થો ૨૫ છે. જગતના મૂલમાં પ્રકૃતિ અને પુરૂષ બે તવે છે. પ્રકૃતિ સ્વયં જડ છે, પરંતુ તેમાં ક્રિયા કરવાની શકિત રહેલી છે. પુરૂષ ત્રિગુગોથી ભિન્ન વિવેકી તથા ચેતન છે. આમાં ક્રિયા કરવાની શક્તિ નથી પરંતુ તે ચેતન છે. પુરૂષ અને પ્રકૃતિના સંયોગથી સૃષ્ટિની ઉત્પત્તિ થાય છે. લંગડા અને આંધળા પુરૂષની ઉપમા લાયક પ્રકૃતિ અને પુરૂષ છે. સાંખ્ય મત કારણમાં પહેલાથી જે કાર્ય રહેલું માને છે. કાર્ય કે નો પદાર્થ નથી પરંતુ કારનું નવું સ્વરૂપ છે પુરૂષ અને પ્રકૃતિનું અજ્ઞાન એટલે સંસાર અને તે બન્નેનું સમ્યક જ્ઞાન એટલે મેક્ષ. આ દર્શનના પ્રણેતા કપિલ મુનિ છે.
યોગ દર્શન–ચિત્ત વૃત્તિના વિરોધને વેગ કહે છે. જ્ઞાનની સિદ્ધિ માટે યોગના આઠ અંગ છે-યમ, નિયમ, આસન, પ્રાણાયામ, પ્રત્યાહાર, ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિ. યમના સત્ય, અહિંસા અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય અને અપ્રતિગ્રહ પાંચ ભેદ છે. નિયમના શૌચ, સંતે , તપ, સ્વાધ્યાય તથા ઈશ્વર પ્રતિ ધ્યાન પાંચ ભેદ છે. સ્થિર સુખ–પૂર્વક બેસવું તેનું નામ આસન. શ્વાસની ગતિને રોકવું તે પ્રાણાયામ. અંતર્મુખી ઈન્દ્રિયો થાય તેને પ્રત્યે હાર કહેવાય છે. કોઈ પ્રદેશમાં ચિત્તનું ધ્યાન કરવું તે ધારણ કહેવાય. એકાગ્ર ચિત્ત તેનું નામ ધ્યાન. વિક્ષેપને દૂર કરીને એકાગ્ર બનવું તેનું નામ સમાધિ કહેવાય.
વેગના આદિ આચાર્ય પતંજલી છે. જેમને સૂત્ર ગ્રન્થ યોગસૂત્ર છે. આ ગ્રન્થ ઉપર વ્યાસ ભાષ્ય અત્યંત પ્રમાણિક છે.
મિમાંસા દશન-મિમાંસાને ઉદ્દેશ્ય વૈદિક કર્મ કાંડના વાકોના અર્થનું સમ્યક્તયા નિરૂપણ કરવાનું છે. આ મત કર્મ ઉપર વિશેષ ભાર આપે છે. કર્મ જ બધા ફળના દાતા છે. વેદ વિહિત કર્મ તે ધર્મ છે અને તે કર્મથી અપૂર્વ ઉત્પન્ન થાય છે, અને આનાથી ફલ પ્રાપ્તિ થાય છે. મિમાંસકે વેદને અપૌરૂષય માને છે. આ મતના સૂત્ર રચયિતા મહર્ષિ જૈમિની છે, અને ભાષ્ય લેખક છે શબર મુનિ. આ ભાષ્ય ઉપર કુમારિલ ભટ્ટ તથા પ્રભાકર ભટ્ટે ટીકાઓ લખી છે. કુમારિક ભટ્ટે શ્લોક વાતિક અને તત્ર વાર્તિકની રચના કરી મિમાંસા શાસ્ત્રને અત્યંત પ્રચાર કર્યો છે.
વેદાન્ત દશન–વેદાન્ત દર્શનની અનેક શાખાઓ છે. ઉપનિષદો જ મુખ્ય વેદાન્ત છે અને નૃતિના મુખ્ય સિદ્ધાંતના પ્રતિપાદક છે. વેદાન્ત સૂત્રોની રચના મહર્ષિ વ્યાસે કરી અને તેના ઉપર ભિન્ન ભિન્ન સમયે ભિન્ન ભિન્ન આચાર્યોએ પોતાના મતાનુસાર ભાષ્ય લખ્યાં. આ ભાષ્યોમાં શંકરાચાર્યનું ભાષ્ય અતિ પ્રસિદ્ધ છે. તેઓ અત વેદાન્તના પ્રતિષ્ઠાપક થઈ ગયા. આ મતને સિદ્ધાન્ત એ છે કે બ્રહ્મ સત્ય છે, જગત મિથ્યા છે. જીવ અને બ્રહ્મની એકતા માનવાથી આ મત અદ્વૈત કહેવાય છે. આ મતનું વિશાલ સાહિત્ય છે. શંકરાચાર્યના

Page #32

૧૧૪૦
છે
ભવ
છે
૧૨૫૦
કિંઠ )
૧૪૦
૧૫૦૦ ,
શિમાં મંડન મિશ્ર તથા પદ્મપાદાચાર્ય મુખ્ય છે. વાચસ્પતિમિથે ભામતી નામની શાંકર ભાષ્ય ઉપર વ્યાખ્યા લખી છે. મધુસુદન સરસ્વતીને “અદ્વૈત સિદ્ધિ” નામને નિતાત પ્રૌઢ અને પ્રસિદ્ધ ગ્રન્થ છે. બ્રહ્મ સૂત્ર લખનાર વ્યાસજીને સમય વિક્રમની પહેલાં છઠ્ઠો શાબ્દિનો હાલના એતિહાસિક માને છે. પાણિનિ મુનિ પહેલાં થઇ ગયા તે સનાતન સત્ય છે. મૂલ બ્રહ્મ સૂત્રે ૫૫૦ છે. આ બ્રહ્મ સૂત્ર ઉપર અનેક આચાર્યોએ ભાષ્ય લખ્યું છે તે આ પ્રમાણે છે. આચાર્યનું નામ સમય ભાષ્ય નામ
મતનું નામ આવશંકરાચાર્ય ૭૦૦ શતાબ્દિ શારીરિક ભાગ્ય
અદેત મત ભાસ્કર છે ૧૦૦૦ , ભાસ્કર ભાગ્ય
ભેદભેદ મત રામાનુજ
શ્રી ભાગ્ય
વિશિષ્ટાદ્વૈત ૧૨૩૮ , પૂર્ણ પુરી ભાગ્ય
ત મત નિમ્બાર્ક ,
વેદાન્ત પારિજાત ભાષ્ય દ્વતા તો ૧૨૭૦
શિવ ભાષ્ય શૈવવિશિષ્ટ કૅત મત શ્રીપતિ આચાર્ય
શ્રીકર ભાષ્ય વીરશૈવવિશિષ્ટાદ્વૈત વલ્લભ
અણુ ભાગ્ય શુદ્ધાદ્વૈતમત વિજ્ઞાનભિક્ષુ ,
વિજ્ઞાનમૃત ભાગ્ય બલદેવ , ૧૭૨૫ , ગોવિન્દ ભાષ્ય અચિત્યમેદાભેદ - વેદાન્ત સાહિત્ય અત્યંત વિશાલ છે. આટલા ભાગેની જુદા જુદા અનેક ની રચના થયેલી છે. તેમાંના પ્રત્યેક સાચુદાયિક ગ્રન્થની સંખ્યા પણ અતિ વિપુલ છે તેથી તેમની ગણત્રી થઈ શકે તેમ નથી, તથાપિ મુખ્ય મુખ્ય પ્રજાની સુચી અત્યંત સંક્ષેપમાં આ પ્રમાણે છે. ગૌડપાદની માંડુક્યકારિકા, આચાર્ય સુરેશ્વરની તૈતિરીય અને બૃહદારણ્યભાષ્યની વાનિક, શ્રી પદ્મપાદાચાર્યની પંચપાદિકા નામની ટીકા, વાચસપતિની ભામટીટીકા, શ્રી હર્ષને ખંડનખંડ ખાઘ, ચિસુખની તસ્વદીપિકા, વિદ્યારણ્ય સ્વામીને પંચદશી ગ્રન્થ અયદીક્ષિતને કલ્પતરૂપરિમલ નામને ગ્રન્થ વિગેરે અનેક ટીકાઓ તથા ગ્રા શાંકર મતના છે. અન્ય આચાર્યોના મતના અનેક પુસ્તક છે અને તે અવર્ણનીય છે. , ચાર્વાક દર્શન–ચાર્વાક દર્શનની વિગત કડીબદ્ધ આપણું જોવામાં આવતી નથી તેનું કારણ એ છે કે તે સિદ્ધાંતને પ્રચાર પ્રસાર થઈ શકે તેમ નથી. આ મતના પ્રણેતા બૃહસ્પતિ આચાર્ય છે. આ દર્શન પ્રત્યક્ષ જ પ્રમાણને માને છે. શરીર જ આત્મા છે અને મરણ તે મોક્ષ છે. અને આ જીવનમાં સુખ ભોગવવું તે સ્વર્ગ અને દુઃખ ભેગવવું તે નરક છે. કરજ કરીને પણ સુખપૂર્વક રહેવું કારણકે દેહના નાશ થયા પછી ફરીથી તે દેહ આવી શકતું

Page #33

નથી તેથી કઈ માગનાર આવશે નહિ. સ્વભાવથી જ જગત ઉત્પન્ન થાય છે અને નાશ થાય છે. આ સિદ્ધાન્ત ઈશ્વરને ભાન નથી.
જૈન દર્શન–જૈન દર્શનના મતમાં સમ્યગ્ગદર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર્ય આ ત્રણ સાધને મેક્ષ માને છે. સમ્યગ દર્શનથી શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થાય છે. જીવ, અજીવ, આસ્રવ, બધ, સંવર, નિર્જર અને મેક્ષ આ સાત પદાર્થોનું યથાયોગ્ય જ્ઞાન તે સમ્યક જ્ઞાન કહેવાય છે. સમ્યગુ ચારિત્ર્ય પ્રાપ્તિ માટે અહિંસા, અસ્તેય, સત્ય, બ્રહ્મચર્ય, અપરિગ્રહ, તપાલન જ્ઞાન પૂર્વક મન-વચન-કર્મથી પાલન કરવું જોઈએ. જેના દર્શનનું સાહિત્ય અતિ વિપુલ છે. ઉમાસ્વાતિ વિરચિત તત્વાર્થસૂત્ર, કુન્દકુન્દ્રાચાર્ય વિરચિત પ્રપંચસાર, સામત ભદ્રની આતમિમાંસા વધુ પ્રસિદ્ધ ગ્રંથો છે. આ બધાને સમય ત્રીજી શતાબ્દિ મનાય છે. મધ્ય યુગમાં જેન દાર્શનિક સિદ્ધસેન, હરિભક, વિવાનન્દ અને હેમચન્દ્રાચાર્યના નામે અતિ પ્રસિદ્ધ છે.
જૈન ધર્મના અનેક ફાટાઓ થઈ ગયા છે જેમકે કવેતાંબર, દિગબર, સ્થાનકવાસી, તેરાપથી વિગેરે. અમુક વર્ગ ૪૫ આગમને માને છે ત્યારે અમુક વર્ગ ૩૨ આગમને માને છે. અમુક મૂતિ પૂજક છે ત્યારે અમૂક અમૂર્તિપૂજક છે. આ ઉપરાંત અનેક જૈન કવિઓએ સંસ્કૃત સાહિત્યી સેવા કરી છે. હિન્દુ ધર્મની જેમ જૈન ધર્મમાં ૨૪ પુરાણ છે. જે દરેક તીર્થંકરની કથા એક પુરાણમાં વર્ણવામાં આવેલ છે. તીર્થકરે પણ વીસ છે. ( ૯ બોદ્ધ દર્શન–ભગવાન બુધે સ્થાપેલ ધર્મનું નામ બૌદ્ધ કહેવાય છે. આ ધર્મનું પ વિશાલ સાહિત્ય છે. બુધે પિતાને ઉપદેશ તે સમયની લોકભાષા પાલીમાં આ હતા. તેમના મૂલ પ્રત્યે “ત્રિપિટક” નામથી પ્રસિદ્ધ છે. મહાયાન ધર્મમાં સંસ્કૃત ભાષા માં ગ્રન્થ લખાયેલ છે. આ બુદ્ધ દર્શનના મુખ્ય ચાર સંપ્રદાય છે. વૈભાષિક, સૌત્રાતક, યોગાચાર અને માધ્યમિક.
સપૂર્ણ
– સૌરાષ્ટ્રમાં વસતાં અમુક સંસ્કૃત વિદ્વાનેની નામાવલિ –
સ્વ. મ. ભ. શ્રી હાથીભાઈ, સ્વ. મ. મ. શ્રી શંકરલાલભાઈ, સ્વ શ્રી ચંબકરામભાઈ વે. આ. શ્રી શાન્તિપ્રસાદજી મહારાજ વે. આ. શ્રી લાભશંકરભાઈ વ્યા. આ. શ્રી રા. વિ. કૌન્ડિન્યછ M. A. B T. કા તી. (સુવર્ણપદક) શ્રી કૃષ્ણવલ્લભાચાર્ય ન્યા. આ. શ્રી, શ્રી શિવશંકરભાઈ સા. વ્યા. આ. શ્રી મહાશંકરભાવે શા. સ્વ. શ્રી હરિશંકરભાઈ મિ. શા. સ્વ. શ્રી ભાનુશકંરભાઈ, શ્રી કરૂણાશંકરભાઈ, પં. શ્રી શ્યામસુન્દરભાઇ, શ્રી હરિલાલભાઈ વ્યા, આ. શ્રી નર્મદાશંકરભાઈ જી. આ. શ્રી ગિરીશભાઈ એ. આ. શ્રી વ્રજલાલભાઈ વે, શા.

Page #34

શ્રી વિનાયકભાઈ આ. આ. શ્રી લાલજીભાઈ છે. આ બી ચિમનલાલભાઈ વે. આ. શ્રી મગનલાલભાઈ સા. આ. શ્રી પુરૂષોત્તમભાઈ સા. આ. શ્રી બાલકૃષ્ણભાઈ સા. આ. શ્રી જેઠાલાલભાઈ કે. શા. પં. શ્રી જટાશંકરભાઈ, શ્રી ગોમતીપ્રસાદજી વે. શા. શ્રી વ્રજમોહન પ્રસાદ આ. આ. શ્રી કેશવલાલભાઈ ન્યા. આ. શ્રી પ્રાણલાલભાઈ વે. આ. શ્રી વિશ્વનાથભાઈ વ્યા. આ. શ્રી ચંદુલાલભાઈ કાવ્યતીર્થ, શ્રી નર્મદાશંકર જ, રાવલ સા. આ. શ્રી કીત્યનંદભાઈ સા. આ. શ્રી જગદીશભાઈ સા. આ. શ્રી ગાંડાલાલભાઈ સા. આ. શ્રી શિવશંકરભાઈ મહુવા વ્યા. આ. શ્રી મૂળશંકરભાઈ જયૌ. શા. શ્રી ભૂપતરાયભાઈ વે. આ. શ્રી જયકૃષ્ણભાઈ કા. તી. શ્રી કેશવલાલભાઈ વે આ. શ્રી મધુકાન્તાબેન કા. તી. શ્રી લાભશંકરભાઈ કા. તી વિણપ્રસાદભાઈ વે. શા: શ્રી પન્નાલાલ મિશ્રા સા. શા. શ્રી ટિકાનંદ ઉપાધ્યાય કા. તી. જ્યતિભાઈ કા, તી. બળવંતભાઈ કા. તી. શ્રી દામજીભાઈ મધ્યમા. શ્રી ભાનુશંકરભાઈ, શ્રી નંદલાલ ભાઈ વ્યા. તી. શ્રી નટુભાઈ કા. તી. શ્રી લાલજીભાઈ બેટ. કુન્દનલાલભાઈ મધ્યમા. શ્રી પ્રભુલાલ જાનિ સા. શા. શ્રી. રવિશંકરભાઈ, શ્રી. કામેવરભાઈ સા. શા. શ્રી વિજયશંકરભાઈ કા. તી. શ્રી છેલશંકરભાઈ વ્યા. શા. શ્રી અંબાશંકરભાઈ સા. શા. શ્રી લાભશંકરભાઈ આ. આ. શ્રી પુરણદાસ સાધુ વ્યા. આ. શ્રી ગૌતમલાલ દવે M. A. વ્યા. શા. શ્રી મણિશંકર ભટ્ટ, શ્રી વામનરાવભાઈ, શ્રી મેતિલાલભાઈ, શ્રી મણિશંકરભાઈ જાનિ અયુર્વેદલંકાર, શ્રી રતિલાલભાઈ કા, તી. શ્રી કૃષ્ણલાલભાઈ કા. તી. શ્રી વૃજલાલભાઈ કા તી શ્રી કનૈયાલાલભાઈ કા, તી. શ્રી મનહરભાઈ, શ્રી સોમનાથભાઈ કા. તી. શ્રી લાભશંકરભાઈ રાવલ કા.તી. શ્રી હરિલાલ મહેતા કા તી. શ્રી ગિરજાશંકરભાઈ વ્યા, આ. શ્રી હરિભજનદાસજીવે. આ.
આ ઉપરાંત અનેક વિદ્વાને છે જેમની નામાવલિ મળી શકી નથી.
મ મ=મહામહે પાધ્યાય, ને આવેદાન્તાચાર્ય, સા. આ. સાહિત્યાચાય, ન્યાઅ = ન્યાયાચર્ય, વ્યા. આ.વ્યાકરણાચાર્ય, વે શા =વેદાન્તશાસ્ત્રી, વ્યા. શા =વ્યાકરણશાસ્ત્રી, સા. શા =સાહિત્યશાસ્ત્રી, કા, તી=કાવ્યતીર્થ, સા. વિ. સાહિત્ય વિશારદ, સા. રત્ન=સાહિત્ય રત્ન આ આ= આયુર્વેદાચાર્ય, મિ. સા =મિમાંસાશાસ્ત્રી જય. આ.=જયૌતિષાચાર્ય, જયોતિષશાસ્ત્રી, મુંબઈ રાજ્ય તેમજ અન્ય રાજ્યોએ મધ્યમા=S. S. C. શાસ્ત્રી=B. A. આચાર્ય-M. A. તીર્થ-s S. C. સમાન માનેલ છે અને તેને પગાર આપે છે.
સંસ્કૃત વર્તમાનપત્રોની અમુક યાદી-સંસ્કૃત ભવિતવ્યમ્ (સા) સંસ્કૃત સાકેત (સા) ભારતવાણી (પા) ભારતી (મા) ઉદ્યાનપત્રિકા (મા) વિદ્યા (મા) મંજુષા (ભા) મધુવાણી (મા) સારસ્વતી સુષમા (. મા.) વિગેરે. આ દરેક પાના સરનામા વિગેરેની માહિતી માટે આપુસ્તિકાના લેખકને લ. સા...સાપ્તાહિક, પા-પાક્ષિક, મા-માસિક, 2. મા-વૈમાસિક,

Page #35

સ્વ. રાજકુમાર
શ્રી જીવાનસિંહજી જસવંતસિંહજીની જીવન ઝરમર
શ્રી દયાનિધિ પરમેશ્વરે પેાતાની અપ્રતિમ કરુણાને લીધે સ લેાકાને અનેક પ્રકારના લાભ અને આનદ આપવા માટે જ જગતમાં અનેક રત્નો રચેલાં છે, રચાય છે અને રચાશે. તેમાંના કેટલાંક સ્થાવર અને જંગમ રત્ના હોય છે. સ્થાવર રત કરતાં જંગમ રત્ન લાખગણુ શ્રેષ્ઠ હોય છે. આવા જંગમ રત્નેમાં પણ માનવ રત્ન સર્વોત્તમ છે, માનવ રત્નથી કુળ, જ્ઞાતિ, નગર અને દેશ શાભે છે. ઉત્કૃષ્ટ માનવ રત્નથી વિશ્વ પણ તેજસ્વી બને છે. આવા માનવ રત્નની પ્રાપ્તિ થવી તે પુણ્યની નિશાની છે અને અકાળે ચાલ્યા જવું' તે દૈવી પ્રકેપ છે.
*
મિત્રા, હુ' પણ એવા જ માનવ રત્નની જીવન ઝરમર લખીને તેનું કંઇક ઋણ ચૂકાવુ છું, શ્રી રાજરાજેશ્વરની કૃપાથી પ્રૌઢ પ્રતાપ નેક નામદાર શ્રી ભાવનગર મહારાજાશ્રી જસવંતસિંહજીસાહેબના પ્રતાપ અને કીર્તિથી કાણુ અજાણ્યુ' હાઇ શકે ? એ નામદાર સાહેબ ભાવનગરની રાજ્ય ગાદીએ ૧૮૫૪માં આવ્યા, રાજ્ય સિ ંહાસન ઉપર બિરાજી અનેક લે ાપકારી કાય કર્યો. તેના પાટવી પુત્રનું નામ શ્રી તખ્તસિંહજી મહારાજ હતુ, અને ખીજા રાણી શ્રી હિરજીભા સાહેઞાથી રાજકુમાર શ્રી જીવાનસ છતા જન્મ ૧૮૬૨માં થયો. “ પુત્રના લક્ષણ પારણામાં ' આ કહેવત અનુસાર રાજકુમારી અત્યંત તેજસ્વી અને ચપળ હાર્દ રાજ્યકુટુમ્બમાં આનંદ છવાઈ ગયો. રાજકુમાર ચંદ્રની માફક પ્રતિદિન વૃદ્ધિ પામતા ગયા. નાનપણથી જ તે નિડર અને સ્પષ્ટ વક્તા હતા. રાત દિવસો વિતતા ગયા રાજકુમારની ઉંમર આઠ વર્ષની થઈ હશે ત્યાં તો કાલ ભગવાનની ગહનર્માતના ચક્રથી મહારાજા શ્રી જસવ તસિહજી સાહેબે આ સાંસારિક સર્વ દુઃખોથી મુક્ત થઇ અસાર સંસારના સદા માટે ૧૮૭૦ માં ત્યાગ કર્યો. અચાનક આવી પડેલ અકસ્માતથી રાજ્યકુટુમ્બમાં હાહાકાર મચી ગયો, પરંતુ વિધાતાની લીલા અગમ્ય છે. મહારાજા શ્રી તખ્તસિંહજી સાહેબ નાના હોવાથી શ્રીયુત ગૌ.ીશંકર ઉદયશ’કર ઓઝાના બેઇન્ટ એડમીનીસ્ટ્રેશનથી મહારાબની મેડટી ઉંમર થતાં સુધી કારભાર ચલાવવાનું નક્કી થયું. રાજ્ય પ્રણાલિકા મુજબ શ્રી જુવાનસિંહજીને નાન! હેવાથી ગરાસમાં તળાજા પંથકના ઘાટવાળા, દેવડીયા અને કુંઢડા એમ ત્રણ ગામેા આપવામાં આવ્યા. રાજકુમારે પ્રામક અભ્યાસ ભાવનગરમાં ૧૩–૧૪ વર્ષની ઉંમરમાં પૂરા કર્યો ત્યારે તેઓશ્રીની કથાત્ર બુદ્ધિ જોઈ મહારાજા શ્રી તખ્તસિંહજી સાહેબે રાજકુમાર કાલેજ, રાકેાટમાં અભ્યાસાથે માકલ્યા. અભ્યાસમાં તેમજ અન્ય કાલેજની પ્રવૃત્તિઓમાં આગળ પડતા રાજકુમારને જોને તે વખતના પ્રિન્સિપાલ શ્રી ચેસ્ટરમેકનેટન અને અન્ય અધ્યાપકા ઘણાં ખુા થતા હતા. ચાર વર્ષના અભ્યાસ બાદ રાજકુમાર જ્યારે ભાવનગર પધાર્યાં ત્યારે પ્રિન્સિપાલે મહારાજા શ્રી તખ્તસિંહજી સાહેબ ઉપર પત્ર લખ્યો કે આપશ્રી રાજકુમારને વધુ અભ્યાસાર્થે ઇંગ્લાન્ડ માકલશે તો ભવિષ્યમાં તેઓ ધણા યશસ્વી ધશે. આ રીતે પ્રિન્સિપાલના પ્રમાણપત્રથી મહારાજા સાહેબની છાતી ગજએકની ફૂટી ગઇ, દાગુ પોતાના નાના ભાઇના

Page #36
13. ઉત્કર્ષને જોઈને આનદ ન અનુભવે ? આ અરસામાં રાજકુમારના લગ્ન સણાદરવાળા " બાંઈસાહેબ સાથે થયા. આ વખતે કુમારશ્રીની ઉંમર 18 વર્ષની હતી. આ સમયમાં દરીયાપાર જવું એ અભડાઈ જવા જેવું હતું, મહારાજા સાહેબે દઢતાથી રાજકુમારી જુવાનસિંહજીને ઉચ્ચ અભ્યાસ ઈગ્લાન્ડ મોકલ્યા, રાજ કુમાર ઘણી ખંતથી કેમ્બ્રીજમાં અભ્યાસ કરવા લાગ્યા. તેમને વિજ્ઞાનના ચ કલા (ફટાગ્રાફી નો ખૂબ શોખ હતો. બે વર્ષમાં તે કોલેજના અધ્યાપક વર્ગને પ્રેમ છતી સ્વદે પાછા ફર્યા. રાજકુમારનું સ્વાગત રાજ્ય કુટુએ તથા જનતાએ સારી રીતે કર્યું. તે વખતે રાજકુમ મહેતા શેરીમાં આવેલ જુવાનસિહજી દરબારગઢ ગામે પ્રસિદ્ધ થયેલ ડેલામાં રહેતા હતો. ગ્લાન્ડથી આવ્યા બાદ તેઓએ પોતાના મકાનમાં એક રૂમને વર્કશેષ તરીકે સ્થાપ્યા. તેમાં તેઓ ફેટે ગ્રાફી, કારપેન્ટરી, ગીડીંગ, એનેમેલિંગ વિગેરે કાર્ય કરતા હતા. તે સમયે ફટાની કૅટે તૈયાર ન આવવાથી પે તે ઘેર બનાવતા હતા. તેઓએ નવરાત્રિ સમયે મહેતા શેરીના ચે કમાં વિજળી ચાલુ કરી જનતાને આશ્ચય ગરકાવ કરી હતી. વિદ્યાપ્રેમી ખૂબ જ હતા. પ્રતિદિન નવું નવું જાણવાની ધગશ રાખતા હતા. તે જ વખતમાં સ્થપાયેલ શામળદાસ કોલેજમાં જઈ વિદ્યાર્થીઓને પોતાના જ્ઞાનને લાભ આપતા હતા. કોલેજની વિવિધ પ્રવૃત્તિઓમાં ભાગ લઈ તે સમયના પ્રોફેસર ઉનાવાળા વિગેરેના પ્રિય મિત્ર થઇ ગયા હતા. રાજકુટુંબમાં પણ તેમની નિડરતા અને પટ વકતૃત્વની સારી એવી છા 5 હતી. મહારાજા સાહેબ પણ પોતાના લઘુબંધુની સુંદર પ્રવૃત્તિઓ જોઈને ખૂબ જ ખુશ થયા હતા. આ પ્રમાણે તેમણે 1882 થી 1884 સુધીના બે વર્ષના ટૂંકા સમયમાં અત્યંત પ્રસિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી લીધી હતી. પરંતુ વિધાતાની અગમ્ય લીલાને કોણ સમજી શક્યું છે ? રાજકુમારની ઉજવળ કીર્તિને જોઈને વિધાતાને પણ ઈર્ષ્યા ન આવી હોય તેથી રાજ કુમારને ટૂંકી બિમારી માં 1884 માં સંવત 1940 આસો સુદ ત્રીજના રોજ 22 વર્ષની ટૂંકી ઉંમર માં નશ્વર પંચમહાભૌતિક પદાર્થોના તે તે પદાર્થ માં લય કરાવી યશ: કાયને છોડી પોતાના અક્ષય સ્થાને લઈ ગયા. આથી રાજકુટુમ્બમાં તેમજ જનતાએ પારાવાર દુઃખ અનુભવ્યું. મહારાજા સાહેબે નિડર અને સ્પષ્ટ વક્તા લઘુબ ઘુ ગુમ વ્યા, માતા શ્રી હિરજીબાના આશાદીપક બુઝાયો, શ્રી બ.ઈસાહેબબાએ પોતાનું સર્વસ્વ ગુમ હું અને નગરે એક મહાન પુરૂષ ગુમાવ્યો. આ કારમાં પ્રસંગથી માતુશ્રીનું હૃદય ખૂબ જ ધવાયું અને તેઓ શ્રીએ રાજકુ માગ્ના પુણ્ય સ્મરણાર્થે જુવાનસિં હજી સંસ્કૃત પાશાળા અને જુવાનસિંહજી મદિર બંધાવ્યું. મહારાજા સારું ને જુવાનસિંહજી દવાખાનું બંધાવ્યું અને ઉપરના બંને સ્થળાના નિભાવ માટે રાજય ખર્ચ આપશે તેમ ઉદાર દિલે જાહેર કર્યું. ૧૮૯૦માં માતુશ્રી સ્વર્ગે સિધાવ્યા. સ્વ. જુવાનસિ હ૧૭ સાહેબના ઠકરાણી બાઈબાહેબબાએ આ વન રાજ્યકુટુમ્બના ગૌરવને દીપ.વનાર અનેક શુભ કાર્યો કરી 1935 માં વિનાશી શરીરનો ત્યાગ કરી પતિલોક તરફ પ્રયાણ કર્યું. - - પ્રકાશક શ્રી સત્યનારાયણ. પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ : હાઇકોર્ટ રોડ. : ભાવનગર