________________
૨૯
આ મતના અનુસાર જગતના પદાર્થો ૨૫ છે. જગતના મૂલમાં પ્રકૃતિ અને પુરૂષ બે તવે છે. પ્રકૃતિ સ્વયં જડ છે, પરંતુ તેમાં ક્રિયા કરવાની શકિત રહેલી છે. પુરૂષ ત્રિગુગોથી ભિન્ન વિવેકી તથા ચેતન છે. આમાં ક્રિયા કરવાની શક્તિ નથી પરંતુ તે ચેતન છે. પુરૂષ અને પ્રકૃતિના સંયોગથી સૃષ્ટિની ઉત્પત્તિ થાય છે. લંગડા અને આંધળા પુરૂષની ઉપમા લાયક પ્રકૃતિ અને પુરૂષ છે. સાંખ્ય મત કારણમાં પહેલાથી જે કાર્ય રહેલું માને છે. કાર્ય કે નો પદાર્થ નથી પરંતુ કારનું નવું સ્વરૂપ છે પુરૂષ અને પ્રકૃતિનું અજ્ઞાન એટલે સંસાર અને તે બન્નેનું સમ્યક જ્ઞાન એટલે મેક્ષ. આ દર્શનના પ્રણેતા કપિલ મુનિ છે.
યોગ દર્શન–ચિત્ત વૃત્તિના વિરોધને વેગ કહે છે. જ્ઞાનની સિદ્ધિ માટે યોગના આઠ અંગ છે-યમ, નિયમ, આસન, પ્રાણાયામ, પ્રત્યાહાર, ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિ. યમના સત્ય, અહિંસા અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય અને અપ્રતિગ્રહ પાંચ ભેદ છે. નિયમના શૌચ, સંતે , તપ, સ્વાધ્યાય તથા ઈશ્વર પ્રતિ ધ્યાન પાંચ ભેદ છે. સ્થિર સુખ–પૂર્વક બેસવું તેનું નામ આસન. શ્વાસની ગતિને રોકવું તે પ્રાણાયામ. અંતર્મુખી ઈન્દ્રિયો થાય તેને પ્રત્યે હાર કહેવાય છે. કોઈ પ્રદેશમાં ચિત્તનું ધ્યાન કરવું તે ધારણ કહેવાય. એકાગ્ર ચિત્ત તેનું નામ ધ્યાન. વિક્ષેપને દૂર કરીને એકાગ્ર બનવું તેનું નામ સમાધિ કહેવાય.
વેગના આદિ આચાર્ય પતંજલી છે. જેમને સૂત્ર ગ્રન્થ યોગસૂત્ર છે. આ ગ્રન્થ ઉપર વ્યાસ ભાષ્ય અત્યંત પ્રમાણિક છે.
મિમાંસા દશન-મિમાંસાને ઉદ્દેશ્ય વૈદિક કર્મ કાંડના વાકોના અર્થનું સમ્યક્તયા નિરૂપણ કરવાનું છે. આ મત કર્મ ઉપર વિશેષ ભાર આપે છે. કર્મ જ બધા ફળના દાતા છે. વેદ વિહિત કર્મ તે ધર્મ છે અને તે કર્મથી અપૂર્વ ઉત્પન્ન થાય છે, અને આનાથી ફલ પ્રાપ્તિ થાય છે. મિમાંસકે વેદને અપૌરૂષય માને છે. આ મતના સૂત્ર રચયિતા મહર્ષિ જૈમિની છે, અને ભાષ્ય લેખક છે શબર મુનિ. આ ભાષ્ય ઉપર કુમારિલ ભટ્ટ તથા પ્રભાકર ભટ્ટે ટીકાઓ લખી છે. કુમારિક ભટ્ટે શ્લોક વાતિક અને તત્ર વાર્તિકની રચના કરી મિમાંસા શાસ્ત્રને અત્યંત પ્રચાર કર્યો છે.
વેદાન્ત દશન–વેદાન્ત દર્શનની અનેક શાખાઓ છે. ઉપનિષદો જ મુખ્ય વેદાન્ત છે અને નૃતિના મુખ્ય સિદ્ધાંતના પ્રતિપાદક છે. વેદાન્ત સૂત્રોની રચના મહર્ષિ વ્યાસે કરી અને તેના ઉપર ભિન્ન ભિન્ન સમયે ભિન્ન ભિન્ન આચાર્યોએ પોતાના મતાનુસાર ભાષ્ય લખ્યાં. આ ભાષ્યોમાં શંકરાચાર્યનું ભાષ્ય અતિ પ્રસિદ્ધ છે. તેઓ અત વેદાન્તના પ્રતિષ્ઠાપક થઈ ગયા. આ મતને સિદ્ધાન્ત એ છે કે બ્રહ્મ સત્ય છે, જગત મિથ્યા છે. જીવ અને બ્રહ્મની એકતા માનવાથી આ મત અદ્વૈત કહેવાય છે. આ મતનું વિશાલ સાહિત્ય છે. શંકરાચાર્યના
