________________
૨૫
અને અનુવશ્ય કે આ પ્રમાણે ત્રણ અંશે છે. ભરત મુનિ રસ સપ્રદાયના આચાર્ય હતા. આ મુનિને સમય ઈ. ૫. પ્રથમ શતાબ્દિ આસપાસ મનાય છે. .
ભામહ–આ આચાર્ય કૃત “કાવ્યાલંકાર' નામને પ્રખ્ય છે. આ ગ્રન્થમાં પરિચ્છેદ છે જેમાં કાવ્ય સાધના, કાવ્ય લક્ષણ, કાવ્ય ભેદ, અલંકાર, ભારત પ્રદર્શિત દશ દેવનું સાંગોપાંગ વર્ણન કરવામાં આવેલ છે. આ ગ્રંથમાં ૪૦૦ કલેક છે. તેમને સમય પાંચમી શતાબ્દિને મનાય છે.
દંડી કવિ-કવિવર દડીને “કાવ્યાદર્શ” અત્યંત લોકપ્રિય ગ્રન્થ છે. આ ગ્રન્થનો ભિન્ન ભિન્ન ભાષામાં અનુવાદ થયેલ છે. આમાં ચાર પરિચ્છેદ તથા ૬૬૦ ોકે છે. પ્રથમ પરિચ્છેદમાં કાવ્ય લક્ષણ, બીજા પરિચ્છેદમાં ૩૫ અલંકાર લક્ષણો અને ઉદાહરણો, તૃતીય પરિચ્છેદમાં શબ્દાલંકારનું વર્ણન, ચેથા પરિચ્છેદમાં દશ પ્રકારના દોષ લક્ષણ અને ઉદાહરણ આપેલ છે.
ઉદ્દભર–આ અલંકારિકની “કાવ્યાલંકાર સાર સંગ્રહ” નામની રચના છે. આમાં અલંકારનું વિશેષ રૂપથી વર્ણન કરવામાં આવેલ છે. તે કાશ્મીરના રાજા જયાપીડના સભા પંડિત હતા. એક કહણના કથનાનુસાર તેમને એક દિવસના પગાર એક કરોડ સોનામહોરી હતી.
- વામન આ આચાર્યને “કાવ્યાલંકાર) નામને સુપ્રસિદ્ધ અલંકારિક ગ્રન્થ છે. આ પ્રસ્થમાં ૩૧૯ સૂત્ર છે. આ ગ્રન્થને પાંચ અધિકરણો છે, જેમાં કાવ્ય પ્રજન, રીતીઓ, દે, ગુણે. તથા તેના ભેદે અને શબ્દાર્થ લંકારોનું વર્ણન છે. આ આચાર્ય પણે જયાપીઠના સભાપતિ હતા. તેથી તેમનો સમય આઠમી શતાબ્દિને ઉત્તરાર્ધ મનાય છે.
આનન્દવર્ધનધ્વનિ સપ્રદાયના આચાર્યોમાં આનન્દવર્ધન, અભિનવગુપ્ત, મમ્મટ, વિશ્વનાથ તથા પંડિતરાજ જગન્નાથ મુખ્ય છે. આ દવર્ધનને સમય નવમી શતાબ્દિને છે. આ આચાર્ય જેવા મૌલિક આલેચક સંસ્કૃત સાહિત્યમાં બીજા કોઈ નથી. વનિની વિવેચનામાં તેમની સૂક્ષ્મ બુદ્ધિને આપણને પરિચય સારે મળે છે. તેમને મુખ્ય પ્રન્થ છે “દવન્યાલેક'' આ ગ્રન્થમાં ચાર ઉદ્યો છે. જેમાં ધ્વનિ વિધાતનું ખંડન, વનિ પ્રકાર વિવેચન અને વનિ મત પ્રતિપાદિત વિષયનું સુંદર નિરૂપણ કરેલ છે. તેમની લેખન શૈલી પરમ પ્રૌઢ, પાંડિત્યપૂર્ણ અને મહારિણું છે.
મમ્મટવનિ મતના પરમાચાર્ય કાશ્મીર નિવાસી શ્રી મમ્મટનો પરમ પ્રસિદ્ધ “ કાવ્ય પ્રકાશ” નામને રત્ન ગ્રન્થ છે. કાવ્ય પ્રકાશમાં ત્રણ અંશ છે અને ૧૦ ઉલ્લાસો છે જેમાં કાવ્ય સ્વરૂપ, વૃત્તિ વિચાર, વનિ ભેદ, ગુણીભૂત વ્યંગ્ય, ચિત્ર કાવ્ય, દોષ–ગુણ, અલંકાર વિગેરેનું વિશદ વિવેચન કરેલ છે.
