________________
પ્રત્યે એક જ વાતનું પ્રતિપાદન કરનારા હોય છે તેમ નથી પરંતુ આમાં પણ અનેક ભેદ છે. સંસ્કૃતમાં કેવલ કાચના બાહ્ય અંગેનું જ અધ્યયન કરવામાં આવેલ નથી પરંતુ શબ્દ તથા અર્થ દેશે અને ગુણેનું સૂક્ષ્માતિ સૂક્ષ્મ અવલોકન કરવામાં આવેલ છે. સાથે સાથ અલંકારિક ગુણદોષનું વિવેચન કરીને પિતાની જાતને સમર્થ માનતા નથી પરંતુ કાવ્યના આત્માનું સમીક્ષણ પણ પોતપોતાની દષ્ટિથી કરતા જોવા મળે છે.
પહેલાં અલંકાર શાસ્ત્ર નાટય શાસ્ત્રને એક ભાગ માનવામાં આવતું હતું, પરંતુ ભારતના પછી અલંકાર શાત્રે નાટચ શાસ્ત્રની પરતંત્રતાની બેડીને પોતાની મેળે તેડી સ્વતંત્ર શાસ્ત્ર તરીકે રૂપ ધારણ કર્યું. આ અલંકાર શાસ્ત્રના સમયે નવા સંપ્રદાયે ઉત્પન્ન થયેલ જેવા મળે છે તેમાંના અમુક મુખ્ય સંપ્રદાયોનું વર્ણન નીચે પ્રમાણે છે.
અલંકાર સંપ્રદાય-આ સંપ્રદાય કાવ્યમાં અલંકારને જ મુખ્ય માનવા લાગ્યા. તેમના મતમાં તે જેમ અગ્નિ દાહ વિનાનો હોય તેમ માનવું ઉપહાસાસ્પદ છે તેમ કાવ્ય અલંકાર વિનાનું હોય તે તે નિતાન્ત મશ્કરીને પાત્ર છે.
રીતિ સંપ્રદાય-આ સંપ્રદાય “રીતિરાત્માકાવ્યસ્ય” માનતે હતે. આમના વિચારમાં ગુણોની સત્તા માનવી આવશ્યક છે. ગુણો દશ છે-શ્લેષ, પ્રસાદ, સમતા, માધુર્ય, સુકમારતા, અર્થ વ્યક્તિ, ઉદારત્વ, એજ, કાન્તિ અને સમાધિ. આ ગુણનું અસ્તિત્વ સ્વીકારનાર આ સંપ્રદાય છે. આ સમ્પ્રદાયના આચાર્ય દંડી કવિ છે.
વોક્તિ સમ્પ્રદાય-આ સમ્પ્રદાયના પ્રવર્તક “કુન્તક” અલંકારિક હતા તે વક્રોક્તિને જ કાવ્યનું સર્વસ્વ માનતા હતા. આ વક્રોક્તિ અલંકાર નથી પરંતુ સર્વ સાધારણ મનુષ્યના કથનથી વિચિત્ર રીતે કહેવું તે છે.
ધ્વનિ સપ્રદાય–જે કાવ્યમાં વાયની અપેક્ષાએ વ્યંગ્યની પ્રધાનતા હોય તે કાવ્ય શ્રેષ્ઠ છે આમ ધ્વનિ સપ્રદાય માને છે.
ઔચિત્ય સમ્પ્રદાય-આ સમ્પ્રદાયાનુસાર કાવ્યમાં ઔચિત્યને વિચાર મુખ્ય માનવામાં આવે છે. જે વસ્તુ રસ, ગુણ તથા સન્દર્ભના અનુકૂળ હોય તેને કાવ્યમાં સ્થાન આપવું જોઈએ. આ સમ્પ્રદાયના પ્રધાન અલંકારિક ક્ષેમેન્દ્ર હતા.
હવે ભિન્ન ભિન્ન સપ્રદાયના મુખ્ય આચાર્ય તથા તેમની કૃતિ આ પ્રમાણે છે.
ભરત મુનિનાટય અને અલંકાર વિષયક પ્રાચીનતમ ગ્રન્થ ભરત મુનિને નાથ શાસ્ત્ર જોવા મળે છે. જેમાં અલંકાર, સંગિત, છન્દ વિગેરે શાસ્ત્રોના મૂલ સિદ્ધાન્તનું વિશદ વર્ણન કરેલ છે. આ ગ્રંથમાં ૩૬ અધ્યાયે તથા પાંચ હજાર કે છે. આમાં સૂત્રભાષ્ય, કારિકા
