________________
અને શબ્દોના અર્થોની સાથે ચોગ્ય સમન્વય જોવા મળે છે. અનેક પ્રકારના ભિન્ન ભિન્ન અલંકારે, અને સુંદર પદાવલિથી કેનું મન હરણ નથી થતું? ચરિત્રચિત્રણ, પ્રકૃતિ નિરીક્ષણ વગેરે વિષયમાં બાણ આજે પણ બધાને ઉપજીવીય લેખક છે. તેમને સમય હર્ષવર્ધનને સમય એટલે કે સાતમી શતાબ્દિના પૂર્વાર્ધને છે.
(૩) દડી–દંડી કવિ દક્ષિણ ભારતના નિવાસી હતા–તે કંચીના પાલવ નરેશસિંહ વિષ્ણુના રાજકવિ હતા. આથી તેમનો સમય સાતમી શતાબ્દિને નિશ્ચિત થાય છે. તેઓનો દશકુમાર ચરિત્ર પ્રમુખ ગદ્ય ગ્રંથ છે. દશકુમાર ચરિત્રમાં કૌતુક અને વિસ્મયકારી વૃત્તાતો રહેલાં છે. કથા ભાગની અત્યંત સજીવતાથી પાઠક પુસ્તકને છોડી શકતો નથી. આ પુસ્તકમાં અનેક વિદ્યાઓને પ્રસંગોપાત ઉલ્લેખ કરી દંડીએ પિતાનું પાંડિત્ય પૂરવાર કરી આપ્યું છે. આ ગ્રંથ અત્યંત સરલ અને સુબેધ છે.
આ ઉપરાંત દંડીએ અવતિસુંદરી કથા નામનું પુસ્તક પણ લખેલ છે. આ પુસ્તકમાં કવિની જીવની વિષે કંઈક પ્રકાશ નાખેલ છે. આ ઉપરાંત કવિએ સાહિત્યશાસ્ત્ર કાવ્યાદ નામને અનુપમ ગ્રંથ લખેલ છે.
આ ઉપરાંત અન્ય કવિઓએ પણ ગદ્યમાં ઘણું લખેલ છે યથા–ધનપાલ કવિએ તિલકમંજરી, સેઢલે ઉદયસુંદરી) વામન ભટ્ટ બાણે પ્રેમભૂપાલ ચરિત વિગેરે લખેલ છે.
ચંપૂ કાવ્ય-ગદ્ય અને પદ્યમય કાવ્યને ચપૂ નામથી સંસ્કૃત સાહિત્યમાં ઓળખવામાં આવે છે. સંસ્કૃત સાહિત્યમાં સર્વ પ્રથમ ત્રિવિક્રમ ભટ્ટનું નલ ચપૂ જોવા મળે છે. આની રચના નવમી શતાબ્દિમાં થયેલ મનાય છે. ભજી સભંગશ્લેષના કવિ હતા, એમના સમાન સબંગલેષ લખનાર સંસ્કૃત સાહિત્યમાં ખાસ કેઈ નથી. આ ઉપરાંત ભોજરાજનું રામાયણ ચંપ, વ્યંકટાક્વરીનું વિશ્વગુણાદર્શન ચંપ, અનંતકવિનું ભારત ચંપૂ પ્રસિદ્ધ છે.
સ્તોત્ર સાહિત્ય-સંસ્કૃતમાં સ્તોત્ર સાહિત્ય અત્યંત વિશાળ છે. ભક્ત કવિઓ પોતાના ઇષ્ટદેવને ઉદ્દેશીને પિતાની દીનતા દયનીયતા અને કેમલતા કેમલકાત્તપદાવલીથી વર્ણન કરે છે. તે સ્તોત્ર સાહિત્ય કહેવાય છે. અહીંયા અમુક મુખ્ય સ્તોત્રોને પરિચય આપવા પ્રયાસ કર્યો છે. - ૧ પુષ્પદન્તાચાર્ય–આ આચાર્યનું શિવમહિમ્ન સ્તોત્ર અતિ પ્રસિદ્ધ છે. આ સ્તોત્ર શિખરિણિ છન્દથી યુકત છે. કાવ્ય મિમાંસા ગ્રન્થમાં આ સ્તંત્રના કાને ઉદાહરણ તરીક પ્રયોગ કર્યો છે તેથી દશમી શતાબ્દિના પહેલાં આ આચાર્ય થઈ ગયા મનાય છે.
૨ મયુર ભદ-ગલ સાહિત્યના પ્રથમ પંક્તિના પંડિત બાણભટ્ટના સાળા મયુર ભટ્ટ
