________________
છે. આમાં વિષ્ણુ ભગવાને ગરુડને વિશ્વની સૃષ્ટિ બતાવી છે અને અનેક વિદ્યાઓનું વર્ણન કરેલ છે. આ પુરાણનો ઉત્તર ખંડ પ્રેત કલ્પ કહેવાય છે. જેના ૫૪ અધ્યાયો છે. મૃત્યુ બાદ મનુષ્યની કેવી ગતિ થાય છે. કઈ યોનિમાં જન્મ લે છે, કેવા પ્રકારના દુઃખો ભોગવે છે. વિગેરેનું વિશદ વર્ણન કરેલ છે. આ ઉપરાંત ગર્ભાવસ્થા, નરક, યમપુરીને માર્ગ, પ્રેતગણનું નિવાસસ્થાન, પ્રેતલક્ષણ અને પ્રેતનીથી મુક્તિ તથા પ્રેતનું સ્વરૂપ વગેરે વર્ણવેલ છે. આ પુરાણ શ્રાદ્ધના સમયે વંચાય છે. જેનાથી સદ્ગતિ મળે છે, એમ મનાય છે.
૧૭. બ્રહ્માંડ પુરાણ–આ પુરાણમાં સમસ્ત બ્રહ્માંડનું વર્ણન કરવામાં આવેલ છે આ વર્ણનમાં ભૂળ, ખગોળ, પર્વત, નદીઓ તથા પ્રહ નક્ષત્રોનું અને પ્રસિદ્ધ ક્ષત્રિયવરોનું વર્ણન કરવામાં આવેલ છે.
૧૮, શિવ પુરાણ-આ પુરાણની સાત સંહિતાઓ છે. વિધેશ્વર સંહિતામાં ૨૫ અધ્યાય દ્ર સંહિતામાં ૧૯૭ અધ્યાય, શતરુદ્ર સંહિતામાં ૪૨, કાટીસદ્ધ સંહતામાં ૪૩, ઉમા સંહિતામાં ૫૧, કૈલાસ સંહિતામાં ૨૩, વાયવીય સંહિતામાં ૭૬ અધ્યાયો છે. અત્યારે શિવ પુરાણુમાં ૨૪૦૦૦ શ્લોક મળે છે. આ પુરાણ શિવમતાવલંબીઓને ઉજવ્ય ગ્રંથ છે.
فهد
પ્રકરણ ચોથું
કાવ્યો અને નાટકે કાવ્યના બે ભેદ છે. દશ્ય કાવ્ય અને શ્રવ્ય કાવ્ય, દશ્ય કાવ્ય એટલે રૂપક અથવા નાટક, શ્રવ્ય કાવ્ય એટલે રામાયણ, મહાભારત, રઘુવંશ વિગેરે. શ્રવ્ય કાવ્યના બે ભેદ છે. રૂપાત્મક અને વરૂવાત્મક. રૂપાત્મકના ત્રણ પ્રકાર છે, ગદ્ય કાવ્ય, પદ્ય કાવ્ય અને ચંપુ કાવ્ય. આ ઉપરાંત મહા કાવ્ય, ખંડ કાવ્ય અને મુક્તક કાવ્ય નામના ત્રણ અવાન્તર ભેદે છે.
સંસ્કૃતમાં પ્રથમ વાલ્મીકિ રામાયણ મહા કાવ્ય છે, ત્યાર બાદ મહર્ષિ વ્યાસ રચિત મહાભારત, ત્યાર બાદ લૌકિક મહા કાવ્યો પાણિનીનું જામ્બુવતી વિજય, રઘુવંશ વિગેરે.
રામાયણ-સંસ્કૃત સાહિત્યમાં મહર્ષિ વાલ્મીકિને આદિ કવિ ગણવામાં આવે છે અને તેમનું કાવ્ય આદિકાવ્ય ગણાય છે. કૌચક્ષિ માટે વિલાપ કરતી કૌચીને કરૂણ શબ્દથી વાલ્મીક મુનિએ એકાએક લૌકિ સંસ્કૃતમાં અનુટુપ છંદની રચના કરી. આ કાવ્યમાં ૨૪ હજાર શ્લેક છે. રામાયણની રચના બુદ્ધના જન્મ પહેલાં થયેલ છે તેમ રામાયણની વસ્તુથી જણાય છે. ભારતીય ગૃહસ્થ જીવનનું વિસ્તૃત ચિત્રણ કરવું તે રામાયણને મુખ્ય
