________________
૧૫
૩. અભિજ્ઞાન શાકુન્તલ–આ નાટક સંસ્કૃત નાટકમાં શ્રેષ્ઠ સ્થાન ધરાવે છે. જોકેકિત છે કે “ કાવ્યબુ નાટકં રમ્ય તત્ર રમ્યા શકુન્તલા” આ નાટકના સાત અંકે છે. દુષ્યન્ત અને શકુન્તલાને પ્રેમથી શરૂ થાય છે અને સર્વદમનની પ્રાપ્તિથી નાટક સમાપ્ત થાય છે. આ નાટકનો અંગ્રેજીમાં અનુવાદ સર્વ પ્રથમ સર વિલિયમ જોન્સે કર્યો હતે-જે અનુવાદ વાંચી જર્મનના ગેટે કવિ નાચી ઊઠયા હતા, અને શંકુતલાની પ્રશંસામાં એક કવિતા બનાવી નાખી હતી. આજે તે શાકુંતલ વિશ્વની સર્વ મુખ્ય ભાષાઓમાં અનુદિત બની ગયેલ છે. આ નાટકનો ચોરો અંક વિશેષ મહત્વ રાખે છે. કારણ કે કણ્વ ઋષિએ આ અંકથી ભારતીય સંસ્કૃતિનો વિશદ ખ્યાલ ગૃહસ્થાશ્રમીઓને શકુન્તલાદ્વારા આપેલ છે. કવિ કાલિદાસે ગાંધર્વ વિવાહથી થતી મુશ્કેલીને અસરકારક ઉલ્લેખ કરી આપણું ધ્યાન દોર્યું છે અને આ વાતને આધુનિક યુગમાં વેદના અક્ષર બરાબર માનીએ તે તે અનુચિત નથી.
અશ્વઘોષ–અશ્વષ મહારાજા કનિષ્કના સમયમાં એક બૌદ્ધ આચાર્ય થયા. તેઓ અયોધ્યાના બ્રાહ્મણ હતા. ત્યાર બાદ બુદ્ધ ધર્મથી આકર્ષાઈ તેમણે પૂર્ણયશ નામના બુદ્ધ ભિક્ષુ પાસે દીક્ષા લીધી હતી. તેમની માતાનું નામ સુવર્ણાક્ષી હતું. મહારાજા કનિષ્કના સમયમાં બૌદ્ધ સભા ભરાઈ હતી. તે સભાના આ કવિ અધયક્ષ હતા. તેમના વ્યાખ્યાનો મધુર, રોનક અને પ્રભાવશાલી હતા. જે શબ્દો સાંભળીને હણહણતા ઘડાઓ પણ બંધ થઈ જતા એમ કહેવાય છે, આ કવિના બુદ્ધચરિત્ર અને સૌંદરનંદ નામના બે કાવ્યપ્રત્યે પ્રાપ્ત થાય છે. આ ઉપરાંત તેઓએ સારી પુત્ર પ્રકરણ નામનું નાટક પણ લખેલ છે.
ભાસ-આજે ભાસના નામથી તેર નાટક પ્રસિદ્ધ થયા છે. જેનું પ્રગટ કરવાનું શ્રેય મહા મહોપાધ્યાય શ્રી ગણપતિ શાસ્ત્રીજીને છે. ભાસ કવિનો સમય ત્રીજી શતાબ્દિ નક્કી થયો છે. ભાસના નાટકો શ્રેષ્ઠ અને અત્યંત લોકપ્રિય હતાં. બાણભટે ભાસના નાટકની વિસ્તૃત ચર્ચા કરી છે. રાજશેખરે પણ ભાસના નાટક્યક્ર ઉલ્લેખ કર્યો છે. તેમના નાટકના નામ આ પ્રમાણે છે.
(૧) સ્વનવાસવદત્તા (૨) પ્રતિજ્ઞાયૌગંધરાયણ (૩) અભિષેક (૪) પ્રતિમા (૫) મધ્યમ વ્યાયાગ (૬) દૂત ઘટોત્કચ (૭) કર્ણ ભાર (૮) પંચ રાત્ર (૯) ઉભંગ (૧૦) અવિમાર્ક (૧૧) દરિદ્ર ચારુદત્ત (૧૨) બાલચરિત્ર. આ નાટકે સરલ, સુબેઘ અને ભજવવા ગ્ય છે. આ નાટકનું વસ્તુ સ્વરૂપ રામાયણમાંથી, મહાભારતમાંથી અને ઉદયન ચરિત્રમાંથી લેવાયેલા છે અમુક નાટકને વિષય નવિન છે. ( વિશાખાદત્ત-વિશાખાદત્તનો સમય ચોથી શતાબ્દિને છે. એમના પિતામહ વત્સરાજ કઈ દેશના સામંત હતા, અને તેમના પિતા ભાસ્કર દત્ત મહારાજની પદવી પ્રાપ્ત કરી હતી. વિશાખાદત્ત કૌટિલ્ય અર્થશસ્ત્ર અને શુક્રનીતિના પ્રકાંડ પંડિત ઉપરાંત દર્શન શાસ્ત્રના મહાન
