________________
૧૪
તેમના ગ્રન્થા ઉપરથી અનુમાન થાય છે. તેઓએ અનેક ગ્રન્થાની રચના કરી મનાય છે, તેમાંના મુખ્ય ચન્થા આ પ્રમાણે છે.
૧. ઋતુ સહાર—કવિ કાલિદાસે સત્ર પ્રથમ આ કાવ્યની રચના કરી મનાય છે. આ કાવ્યમાં છયે ઋતુઓનું અલૌકિક છટાથી વન કર્યું છે. આનાથી તેમની પ્રકૃતિ પ્રિયતાનુ આછું દર્શન થાય છે.
૨. કુમાર સ’ભવ—આ ગ્રન્થ કુમાર કાતિ ક્રય સ્વામીને અનુલક્ષીને લખાયેલ છે. આ ગ્રન્થના ૧૮ સર્ગો છે. પ્રથમ આઠ જ સર્વાં કાલિદાસના છે અને બાકીના પ્રક્ષિપ્ત છે. એવે એક મત છે. તેનું કાણુ તે એમ આપે છે કે ૧ થી ૮ સ સુધી જ મલ્લિનાથની ટિકા જોવા મળે છે, અન્ય સર્ગો ઉપર નહિ. આ ગ્રન્થનું કથા વસ્તુ-યાવતીના જન્મ, શંકરનો ત્રીજા નેત્રથી કામદેવને નાશ, રતિ વિલાપ, પાર્વતીની તપશ્ચર્યા, શિવ-પાર્વતીના વિવાહ, કાર્તિકેય સ્વામીને જન્મ વિગેરે છે. આ કાવ્યની ગણુત્રી પંચ મહાકાવ્યમાં છે. ૩. મેઘદૂત—આ એક પ્રસિદ્ધ ખંડ કાવ્ય છે. આ કાવ્ય બે વિભાગમાં વ્હેંચાયેલ છે. પૂર્વ મેઘ તથા ઉત્તર મેધ છે. આ ખંડ કાવ્યમાં ભારત વર્ષોંની સુંદર કાવ્ય કલ્પના તથા મેધ સાથે વિરહી યક્ષના અલકામાં રહેલ પાતાની પત્નીને મેકલાતા સદેશાની વાત છે. ફ્રાવ્યમાં માનવજીવનની તલસ્પર્શી અનેક ભાવનાઓને ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યા છે. આ કાવ્યથી કવિકુલગુરૂ કાલિદાસની કીર્તિ વધુ ઉજજવળ બની છે.
આ
.
૪. રઘુવંશ—આ મહાકાવ્ય દીલિપ રાજાથી લઇ અગ્નિવણુ રાજા સુધીના વનથી યુકત છે. આ કાવ્યના ૧૯ સર્યાં છે. સર્વ પ્રથમ દીલિપ રાજાનું વર્ણન, તેમનું સપત્નિક વસિષ્ઠના આશ્રમ તરફ ગમન, નન્દિની ગાયતી સેવા, રધુ જન્મ, દિગ્વિજય, અજના જન્મ, ઈન્દુમતી સ્વયંવર, ઇન્દુમતીના મરણુ બાદ અજ વિલાપ, રામચરિત્ર વિગેરે કથાનક છે. રઘુરાજા તથા રામનું વિશદ વન છે. અજ વિલાપ અને રતિ વિલાપ સહૃદય પાઠકને ગદ્દગતિ કરે તેવા છે. દીલિપની ગાભક્તિ અતિ પ્રશંસનીય છે.
૧. માલવિકાગ્ની મિત્ર—આ નાટક પાંચ અકાનું બનેલ છે. આમાં અગ્નિમિત્ર તથા માલવિકાની પ્રેમકથા છે.
૨., વિક્રમાવશીય—આ - નાટક પણ પાંચ અકાનું બનેલ છે, પુરુરવા તથા ઉર્વશી વચ્ચેની પ્રેમલિલાનુ અદ્ભૂત વર્ણન છે. ઉશી શ્રાપને લઇને અપ્સરા ખતી જવાથી (વહી અનેલા પુરુરવાના વિલાપ પ્રેક્ષકાનું ધ્યાન ખેચે તેવા છે, અને વિરહાતુર પ્રેમી હૃદયને તો ઉન્મત્ત પશુ બનાવી શકવાની શક્તિ પુરુરવાને વિલાપ ધરાવે છે. આ નાટકનું કથા વસ્તુ ઋગ્વેદ તથા શતપથ બ્રાહ્મણુ ગ્રન્થમાંથી લેવામાં આવેલ છે.
