________________
ઉદેશ છે. રામાયણ ભારતીય સભ્યતાનું પ્રતિક છે. રામચંદ્ર મર્યાદા પુરૂષોત્તમ છે અને જનકનન્દિની સતા ભારતીય પતિવ્રતાની સાક્ષાત પ્રતિનિધિ છે. રામરાજ્યની કલ્પનાનું જ્ઞાન વાલ્મીકિએ આપ્યું છે. રામાયણની ભાષા, ભાવ, સરસતા તથા મનહરતા ભારતીય સંસ્કૃત સાહિત્ય મંદિરના કલશ સ્થાને છે. રામાયણમાં કરૂણ રસ મુખ્ય છે. અલંકારની યોગ્ય છટાથી પંડિત હૃદય મોહિત બની જાય છે. રામાયણમાં ૭ કાંડ છે. બાલકાંડમાં-૭૭ સર્ગ, અયોધ્યા કાંડમાં ૧૧૯ સર્ગો, આરણ્ય કાંડમાં ૧૭૯ સર્ગો, કિષ્કિધા કાંડમાં ૬૭ સર્ગો, સુંદર કાંડમાં ૬૮ સર્ગો, લંકા કાંડમાં ૧૩૦ સર્ગો અને ઉત્તર કાંડમાં ૧૨૪ સર્ગો છે.
આદિકવિ આપણું કવિઓને ઉપજવ્ય છે. જેમના કાવ્યથી અલિદાસ તથા ભવભૂતિ વિગેરે કવિઓને સ્મૃતિ તથા પ્રેરણું પ્રાપ્ત થઈ છે, અને ભવિષ્યમાં પણ કવિઓને-નાટકકારને લેખકોને અને સજજનોને સ્કૂક્તિ મળશે તે નિઃશંક વાત છે.'
મહાભારત–વાલ્મીક મુનિ પછી મહર્ષિ વ્યાસ આપણા મહાન કવિ છે. આર્યજાતિનું ભારતીય સભ્યતાનું અને હિન્દુ ધર્મનું વાર્વિક ચિત્રણ અને અતિહાસિક સત્ય નિરૂપણ જેવું મહાભારતમાં જોવા મળે છે તેવું અન્ય ગ્રન્થોમાં જોવા મળતું નથી. હજારો વર્ષથી આ ગ્રન્થના શાન્તિ પર્વનું અધ્યયન સર્વે ભારતીય જનનું કલ્યાણ કરે છે. ભારતીય સાહિત્યનો અનુપમ ગ્રન્થ શ્રીમદ્દભગવદગીતા આ ગ્રન્થમાંથી જ રચાયેલ છે. આ ગ્રન્થ ભારતીય અધ્યાત્મ અને નીતિ જ્ઞાનને વિપુલકાય વિશ્વકોષ છે. ભારતીય સંસ્કૃતિ તથા સભ્યતા માટે આ ગ્રન્થનું અધ્યયન અને મનન કરી આચરવું ઘણું ગ્ય છે. આજે મહાભારતમાં એક લાખ લેક મળે છે, પરંતુ આ રૂપ તેને અનેક શતાબ્દીઓ બાદ પ્રાપ્ત થયું છે. આ ગ્રન્થના ત્રણ રૂપે થયાં છે. પહેલું રૂપ “ જય” બીજું રૂપ “ભારત ” અને ત્રીજું રૂપ આજનું મહાભારત. મહાભારતમાં ૧૮ પવે છે. આદિ, સભા, વન, વિરાટ, ઉદ્યોગ, ભિષ્મ, દ્રોણ, કર્ણ શલ્ય, સૌક્તિક, સ્ત્રી, શાંતિ, અનુશાસન, અશ્વમેઘ, આશ્રમવાસી, મૌશલ, મહાપ્રસ્થાનિક અને સ્વર્ગારોહણ. મહાભારતનું લક્ષ્ય સ સારની અસારતા બતાવી ધર્મનું આચરણ કરી મેક્ષ પ્રાપ્તિ કરાવવાનું છે. મૂળ મહાભારતમાં ૨૪૦૦૦ શ્લેકે હતા.
કવિ કુલગુરુ કાલિદાસ-કાલિદાસના નામથી પણ સંસ્કૃત અજાણ હોઈ શકે? તેઓ સરસ્વતીની ઉજવળ માળાના મેરૂ હતા. તેમની કવિતામાં સ્વાભાવિકતા, સરસતા તથા આધ્યાત્મિક્તાનું અપૂર્વ મિલન છે. આથી જ કાલિદાસ ભારતીય કવિ જ નહિ પરંતુ વિશ્વના અગ્રગણ્ય કવિઓમાંના એક બની ગયા છે. કાલિદાસના સમય માટે ઘણું મતભેદો હેવા છતાં તેઓ સમ્રાટ વિક્રમાદિત્યના સભા પંડિત હોવાથી ઈ. સ. પૂર્વે પ્રથમ શતકમાં થયા તેમ સર્વ માનતા થયા છે. તેમનું નિવાસસ્થાન લગભગ ઉર્જુન આસપાસ હતુ તેમ
