________________
૮.
૩. વ્યાકરણ-વ્યાકરણનો ઉદેશ્યવૈદના અર્થનાજ્ઞાન માટે તથા વેદના અર્થની રક્ષા કરવા માટે મુખ્ય છે. ભાષાનિયમ પ્રદર્શન જ વ્યાકરણનું મુખ્ય કાર્ય છે. સર્વદાગમાં વ્યાકરણનું સ્થાન મુખ્ય છે. તેથી કહેવાય છે કે વ્યાકરણના જ્ઞાન વિના માનવ અંધ જે છે. સર્વ પ્રથમ વ્યાકરણના રચયિતા બ્રહ્યા છે. બીજા બૃહસ્પતિ છે. ત્યારબા દઈ વ્યાકરણની રચના કરી છે. ઈન્દ્રના વ્યાકરણમાં ૫૦૦૦ સૂત્રો છે. આ વ્યાકરણની રચના વિક્રમ સંવતથી ૮૫૦૦૦ વર્ષ પૂર્વે થયેલ મનાય છે. પાણિનિ મુનિ પહેલાં અનેક વ્યાકરણના આચાર્યો થઈ ગયા છે. દાખલા તરીકે–આપિશલી, કાશ્યપ, ગાર્ગ્યુ, ભારદ્વાજ, શાકટાયન, શાકલ્ય, અને ફેટીયન. પ્રતિશાખ્ય ગ્રંથમાં પ૭ આચાર્યોને ઉલલેખ છે. હાલમાં પાણિનીય વ્યાકરણ પ્રસિદ્ધ છે. આ વ્યાકરણ “અષ્ટાધ્યાયી” નામથી પ્રસિદ્ધ છે. આ ગ્રંથમાં આઠ અધ્યા છે. દરેક અધ્યાયમાં ચાર પાદો આવેલા છે. આ ગ્રન્થમાં કુલ ૩૯૯૬ સત્ર છે. પાણિનિ મુનિને સમય ઈ. સ. પૂર્વે સાતમા શતકમાં નિશ્ચિત થયેલ છે. તેમને જન્મ લાહોરમાં થયો હતો.
જ નિરુકત–વેદોના શબ્દ અને અર્થની પ્રાપ્તિ માટે નિરુક્ત જ પ્રમાણ ગ્રન્થ છે. આજે કેવળ એક જ નિરુકત પ્રાપ્તિ થાય છે અને તેના રચયિતા મહર્ષિ યાસ્ક છે. અનિ પ્રાચિનકાળથી નિઘંટુ ગામને ગ્રન્થ પ્રસિદ્ધ છે. આ ગ્રન્થમાં વેદોના કઠિન શબ્દોની ક્રમબદ્ધ સૂચી છે. આ ગ્રન્થ ઉપરથી. યાસ્કે વિસ્તૃત ભાષ્ય બનાવ્યું છે, જેને આપણે નિરુકત કહીએ છીએ. યાસ્ક મુનિને સમય ઈ. સ. પૂર્વે ૭૦૦ વર્ષથી પ્રાચીન મનાય છે.
૫ છેદ-છંદ શાસ્ત્રના જ્ઞાન વિના વેદમંત્રને સારી રીતે ઉચ્ચાર થઈ શકે તેમ નથી, કારણકે વેદના મંત્ર છન્દોબદ્ધ છે. ભાષામાં લાલિત્ય લાવવાનું મુખ્ય કાર્ય છંદનું છે. છંદોબદ્ધ મંત્રના શ્રવણથી મનમાં નિરતિશય આનંદને અનુભવ થાય છે. શૌનક વિરચિત *પ્રાતિ શાખના અંતમાં છ દેનું પર્યાપ્ત વિવેચન છે, પરંતુ વેદાંગને છંદશાસ્ત્રને સ્વતંત્ર ગ્રંથ “પિંગળ ” છે જે પિંગલ આચાયે બનાવેલ છે. આ ગ્રંથમાં વૈદિક તથા લેકિક
દેનું જ્ઞાન આપવામાં આવેલ છે. પિંગલાચાર્યો ૧૬ ૧૭૭ર૧૫ ઈદનું વિવરણ કરેલ છે. પરંતુ હાલમાં મુખ્ય ૫૦ છદોને ઉપયોગ જોવા મળે છે.
૬ તિષ-વેદના અંગોમાં આ અંગનું ઠીક મહત્વ છે. વૈદિક ગતિષ અને લૌકિક જ્યોતિષ આ પ્રમાણે બે ભાગ છે. વૈદિક યૌતિષના પ્રાચીન ગ્રંથે અનેક છે. તેમાં “લગધને ગ્રંથ પ્રસિદ્ધ છે. ભારતીય તિષ શાસ્ત્રની ગણત્રીથી જગતની ઉત્પત્તિને વિક્રમ સંવત ૨૦૧૦ની સાલમાં ૧૯૫૫ ૮૦૩૫ વર્ષો થાય છે. વરાહમિહિરે લખેલ “બહત્સંહિતા” નામને ગ્રન્થ અત્યારે જોવા મળે છે.
લૌકિક જ્યોતિષ સિદ્ધાન્ત અને ફલિતથી બે ભાગમાં વહેંચાયેલ છે. જેમાં ભૂગોળ, ખળ
