________________
વિગેરેનું વિસ્તૃત વર્ણન છે. તે સિદ્ધાન્ત તિષને નામે પ્રસિદ્ધ છે. જન્મ સમયે સ્થાન વિશેષમાં તે તે ગ્રહની સ્થિતિ અનુસાર ફળને બતાવનાર ફલિત તિષના નામે ઓળખાય છે. ફલિત જ્યોતિષના જાતક, તાજીક, મૂહર્ત પ્રશ્ન અને સંહિતા આમ પાંચ ભેદે છે.
પ્રકરણ ત્રીજું
પુરાણે વેદોમાં પ્રતિપાદિત વિષયનું સર્વ સુલભ રૂપ આપવા માટે વિસ્તારથી અને અતિશયોક્તિ અલંકારપૂર્ણ વાણીથી પુરાણોનું નિર્માણ પરમ કૃપાલુ ભગવાન વ્યાસ મુનિએ કરેલ છે. પુરાણોનો વિષય સૃષ્ટિ નિરૂપણ, વિસ્તાર, લય, પુનઃસૃષ્ટિ, વંશાવલિ બ્રહ્મા અતિરિકત વિષ્ણુ, બ્રહ્મા, શંકર, સૂર્ય, ગણપતિ, શક્તિ અને ગ્રેવીસ અવતારોનું લિલા વર્ણન પરમાત્માના સગુણરૂપની ઉપાસનાઓનો પ્રચાર, ભિન્નભિન્ન બહાનાથી સૃષ્ટિથી આરંભીને માનવ વિકાસનું વર્ણન કરવું, તે અઢારેય પુરાણે તથા ઉપપુરાણીનું મુખ્ય લય છે.
અઢાર પુરાણના નામે-બ્રહ્મ, પદ્મ, વિષ્ણુ, શિવ, ભાગવત, નારદ, માર્કંડેય, અગ્નિ, ભવિષ્ય, બ્રહ્મવૈવર્ત, લિગ, વરાહ, સ્કંદ, વામન, કૂર્મ, મત્સ્ય, ગરુડ અને બ્રહ્માંડ છે. આ ઉપરાંત સનતકુમાર, નરસિંહ, નાન્દિ, શિધર્મ, દુર્વાસા, નારદીય, કપિલ, માનવ, ઉશનસ, બ્રહ્માંડ, વરૂણ, કાલિકા, વસિષ, લિગ, મહેશ્વર, સાબુ, સૌર, પારાશર, મારીચ અને ભાર્ગવ નામના ૨૦ ઉપપુરાણો છે. અઢારેય પુરાણમાં મુખ્ય કથા વસ્તુનું નિરૂપણ આ પ્રમાણે છે.
૧. બ્રહ્મ પુરાણ-આ પુરાણમાં ૨૪૫ અધ્યા અને ૧૪ હજાર ગ્લૅકે છે. આમાં સૂર્ય અને ચંદ્રવંશનું વર્ણન, પાર્વતિ તથા માર્કડેયઋષિનું આખ્યાન ભિન્ન ભિન્ન તીર્થોનું વર્ણન અને સાંખ્યયોગની સમીક્ષા કરવામાં આવેલ છે. આ પુરાણ સષ્ટિ, ભૂમિ, પાતાલ અને ઉત્તર એમ પાંચ ખંડોમાં વહેંચાયેલ છે.
૨. વિષ્ણુ પુરાણ-આ પુરાણ દાર્શનિક મહત્વની દૃષ્ટિથી ભાગવત પુરાણથી બીજે નંબરે આવે છે. આ પુરાણ વૈષ્ણવધર્મનું મૂળ આલંબન છે. આમાં છ પ્રકરણે તથા ૧૨૬ અપાયો છે. આમાં સૃષ્ટવર્ણન, ધવ અને પ્રહલાદ ચરિત્ર, ચારેય આથમેનું કર્તવ્ય, યદુ, તુર્વસુ, પુરુ, અનુ અને કુણુ આ પાંચ પ્રસિદ્ધ ક્ષત્રિય વંશોનું વર્ણન છે. આ ઉપરાંત ભગવાન શ્રી કૃષ્ણનું અલૌકિક વર્ણન કરેલ છે.
૩. વાયુ પુરાણ-આ પુરાણ ઘણું પ્રાચીન છે. કામ્બરીના કર્તા બાણ ભદે આ પુસણનો “પુરાણ વાયુ પ્રલપિતમ ” કહી ઉલ્લેખ કરેલ છે. આમાં ૧૧૨ અયા છે. આ પુરાણના
