Sanskrit Sahityani Ruprekha

Author(s): Narmadashankar J Raval
Publisher: Pratapsinhji Ramsinhji Raol

Page 9

ઉપનિષદો ઉપર વેદાન્તના પ્રસિદ્ધ આચાર્ય શિરોમણી ભાષ્ય લખેલ છે. તે આ છે-ઈશ, કેન, કઠ, પ્રશ્ન, મુંડક, માંડુક્ય, તૈતિરીય, એતરેય, છાન્દોગ્ય, બૃહદારણ્ય અને શ્વેતાશ્વતર. આ બઘાં ઉપનિષદોમાં આત્મજ્ઞાન છે. ગદ્ય અને પદ્યમાં રચાયેલાં છે. ઉપનિષદ્ વિશ્વ સાહિત્યનું વિશેષ અંગ છે. ઉપનિષદ્ ભારતીય સંસ્કૃતિ ને બતાવનારું મહત્વનું અંગ છે. આના દ્વારા ભારતીય ઋષિઓએ તે જમાનામાં પણ પોતાની બુદ્ધિના ચરમ વિકાસને બતાવેલ છે. પ્લેટો તેમજ અન્ય પશ્ચિમાત્ય વિદ્વાને પણ માને છે કે ઉપનિષદો આંતરિક શક્તિ અને બાહિક શાન્તિનું પરમ સાધન છે. અધ્યાત્મવેત્તા ઋષિઓએ સતત પરિવર્તનશીલ જગતના મૂળમાં રહેલ શાશ્વતતત્વને જોધી કાઢયું છે જેનું નામ “બ્રહ્મ” છે. જીવાત્મા તથા પરમાત્માનું જ્ઞાન કરાવવું તે ઉપનિષદોને મુખ્ય સિદ્ધાન્ત છે. અનેક આખ્યાનો પણ ઉપનિષદમાં છે.
ભાષાઓનું મૂળ-ભાષાશાસ્ત્રીઓએ સિદ્ધ કર્યું છે કે સર્વ પ્રથમ આર્ય ભાષા અને સેમેટિક ભાષા એમ બે ભાષાઓ હતી આર્યભષાના બે ભેદ છે. પશ્ચિમી અને પૂવ. પશ્ચિમી ભાષા એટલે પ્રિક, લેટીન, ફ્રેંચ, ઇંગ્લીશ વિગેરે. પૂર્વના બે ફાટા પડે છે. ઈરાની અને ભારતી. ભારતીય ભાષાનું મૂળ સંસ્કૃત છે. સંસ્કૃતમાંથી પ્રાકૃત, અપભ્રંશ, માગધી, શૌસેની, ગુજરાતી, મરાઠી, બંગાળી, વિગેરે નિકળેલ છે. ટૂંકમાં અમુક ભાષાઓને બાદ કરતા ભારતમાં બેલાતી બધી ભાષાઓ સંસ્કૃતમાંથી જ નિકળી છે તેમ ભાષાશાસ્ત્રીઓને મત છે.
વેદાંગ સાહિત્ય બ્રાહ્મણ કાળ પછી સૂત્રકાળ શરૂ થાય છે. સૂત્રકાળ એટલે અલ્પ શબ્દો દ્વારા વિપુલ અર્થોનું જ્ઞાન. યજ્ઞયાગના અધિક વિસ્તારથી નાના ગ્રન્થની માંગ ઉભી થઈ. આ નૂતન પ્રથા વેદના અર્થ તથા વિષયને સમજાવવા માટે નિતાન ઉપયોગી થયા. તેથી તેને વેદાંગ કહેવામાં આવે છે. શિક્ષા, કપ, વ્યાકરણ, નિરક્ત, છંદ અને પૌતિષ. આ અંગોમાં વ્યાકરણ વેદોનું મુખ, યૌતિષ નેત્ર, નિરુકત નાસિકા અને છન્દ બન્ને પાદે કહેવાય છે.
૧, શિક્ષા-આનાથી વેદના ઉચ્ચારણનું સારી રીતે જ્ઞાન થાય છે. વેદોમાં સ્વરનું અતિ મહત્વ છે સ્વરની નજીવી ભૂલ થવાથી મહાન અનર્થ થઈ જાય છે, પ્રત્યેક વદની અલગ શિક્ષાઓ છે, આ ઉપરાંત પાણિનિ મુનિની શિક્ષા પણ પ્રચલિત છે.
૨. કલ્પ–કલ્પસૂત્ર બે પ્રકારના છે. શ્રૌત તથા સ્માર્ત સ્મા સત્રના બે ભાગ છે. ગૃહસ્થ અને ધમ સત્ર શ્રૌતસત્રોમાં ભારતીય યજ્ઞ પદ્ધતીનું મૂળ સ્વરૂપ તથા પર્યાપ્ત સામગ્રી છે, અને ગૃહસ્થ સૂત્રમાં અનુષ્ઠાન, આચાર તથા યજ્ઞનું વર્ણન છે. વિશેષ કરીને આ સૂત્રોમાં સોળ સંસ્કારનું અનુપમ વર્ણન છે. ધર્મસૂત્રમાં ચારેય આશ્રમનું અને ચારેય વર્ણોનું વિસ્તૃત વર્ણન કરવામાં આવેલ છે. સ્મૃતિઓને જન્મ આ સુત્રો ઉપરથી જ થાય છે.