________________
श्री प्रज्ञापना सूत्र भाग २
छत्तीसइमं समुग्घायपयं एगत्तेणं अतीताइसमुग्घाय परूवणं હવે અસુરકુમા૨ોમાં સ્વસ્થાન અને પરસ્થાનને આશ્રયી કષાયસમુદ્દાતોનો વિચાર કરવાની ઇચ્છાવાળા સૂત્રકાર કહે છે—‘રૂમેસ્સ નં' ઇત્યાદિ. એક એક અસુરકુમારને નૈરિયકપણામાં કષાયસમુદ્દાતો અતીત કાળે અનન્તા હોય છે. ભવિષ્યકાળે કોઇને હોય અને કોઇને ન હોય. તેમાં જે અસુરકુમારના ભવથી નીકળી નરકે જવાનો નથી તેને હોતા નથી, જે નરકે જવાનો છે તેને હોય છે. તેમાં પણ જઘન્યથી સંખ્યાતા હોય છે. કારણ કે જઘન્યસ્થિતિવાળા નરકોમાં પણ સંખ્યાતા કષાયસમુદ્દાતો થાય છે. ઉત્કૃષ્ટથી અસંખ્યાતા અને અનન્તા જાણવા. તેમાં જઘન્ય સ્થિતિવાળા નરકોમાં વારંવાર અને દીર્ઘસ્થિતિવાળા નરકોમાં એક એક કે અનેક વા૨ જવાવાળાને અસંખ્યાતા અને અનન્તવા૨ જવાવાળાને અનન્તા હોય છે. અસુરકુમારને અસુકુમારપણામાં અતીત કાળે અનન્તા અને ‘પુરેલડા ગુત્તરિયા' ભવિષ્યમાં થવાના એકોત્તેરિકા-એકથી માંડી અનન્ત સુધી હોય છે. જે ભવિષ્યમાં થવાના છે તે કોઇને હોય છે અને કોઇને હોતા નથી. તેમાં જે અસુકુમાર ભવના પર્યન્તવર્તી છે અને કષાયસમુદ્દાત કરવાનો નથી, તેમ ત્યાંથી ચ્યવી ફરીથી અસુરકુમારનો ભવ પ્રાપ્ત કરવાનો નથી પરન્તુ પછીના ભવે કે પરમ્પરાએ સિદ્ધિપદને પામશે તેને હોતા નથી, બાકીનાને હોય છે. જેને હોય છે તેને પણ જઘન્યથી એક, બે કે ત્રણ અને ઉત્કૃષ્ટથી અસંખ્યાતા કે અનન્તા હોય છે. તેમાં જેઓના આયુષ્યનો શેષ ભાગ ક્ષીણ થયેલો છે એવા કષાયસમુદ્ધાતને પ્રાપ્ત થનાર અને ફરીથી ત્યાં નહિ ઉત્પન્ન થવાને એકાદિ કષાયસમુદ્ધાતો જાણવા. સંખ્યાતા આદિનો વિચાર નૈરયિકપણામાં કર્યો હતો તેમ કરવો. ‘ä' ઇત્યાદિ. એ પ્રમાણે નાગકુમા૨પણામાં અને ત્યાર બાદ ચોવીશ દંડકના ક્રમથી નિરન્તર યાવત્ વૈમાનિકપણામાં જેમ નૈરયિકને સૂત્ર કહ્યું હતું તેમ કહેવું. તાત્પર્ય એ છે કે નાગકુમા૨પણાથી માંડી યાવત્ સ્તનિતકુમા૨પણામાં ભવિષ્યમાં ‘કોઇને હોય છે અને કોઇને હોતા નથી. જેને હોય છે તેને કદાચ સંખ્યાતા હોય, કદાચ અસંખ્યાતા હોય અને કદાચ અનન્તા હોય. પૃથિવીકાયિકાદિપણમાં યાવત્ મનુષ્યપણામાં જેને થવાના છે તેને જઘન્યથી એક, બે કે ત્રણ અને ઉત્કૃષ્ટથી સંખ્યાતા, અસંખ્યાતા કે અનન્તા હોય છે. વ્યન્ત૨પણામાં જેને થવાના છે તેને કાંચ સંખ્યાતા, કદાચ અસંખ્યાતા અને કદાચ અનન્તા હોય છે. જ્યોતિષ્મપણામાં ‘જેને થવાના છે તેને કદાચ અસંખ્યાતા હોય અને કદાચ અનન્તા હોય.' વૈમાનિકપણામાં પણ એમ જ કહેવું. ‘ડ્યું નાવ' ઇત્યાદિ. એ પ્રમાણે અસુરકુમારની પેઠે નાગકુમાર યાવત્ સ્તનિતકુમાર પ્રત્યેકને યાવત્ વૈમાનિકપણામાં કહેવું એટલે વૈમાનિકપણા સંબન્ધી સૂત્ર છે ત્યાં સુધી કહેવું. અહીં વિશેષતા બતાવે છે—‘નવર' પરન્તુ નાગકુમારથી માંડી સ્તનિતકુમાર સુધીના બધાને સ્વસ્થાનની અપેક્ષાએ અવશ્ય ભવિષ્યમાં થવાના એકોત્તરિકા-એકથી માંડી અનન્ત સુધી જાણવા. અને પરસ્થાનની અપેક્ષાએ જેમ અસુરકુમારને કહ્યા તેમ કહેવા.‘પુવિધાયH નેરયત્તે’ઇત્યાદિ. પૃથિવીકાયિકને નૈરયિકપણામાં યાવત્ સ્તનિતકુમારપણામાં અતીત કાળે અનન્તા જાણવા અને તેનો વિચાર પૂર્વની પેઠે કરવો. ભવિષ્યમાં કોઈને હોય અને કોઇને હોતા નથી. તેમાં જે પૃથિવીકાયના ભવથી નીકળી નરકમાં, અસુકુમારમાં યાવત્ સ્તનિતકુમારમાં જવાનો નથી પરન્તુ મનુષ્યભવ પામી મોક્ષ જવાનો છે તેને હોતા નથી, બીજાને હોય છે. જેને હોય છે તેને જઘન્યથી સંખ્યાતા હોય છે. કારણ કે જઘન્ય સ્થિતિવાળા નરકાદિમાં પણ સંખ્યાતા કષાય સમુદ્ધાતો હોય છે. ઉત્કૃષ્ટથી અસંખ્યાતા કે અનન્તા હોય છે અને તે પૂર્વની પેઠે વિચારવા. પૃથિવીકાયિકપણામાં યાવત્ મનુષ્યપણામાં અતીત કાળે તે પ્રમાણે અનન્તા હોય છે. ભવિષ્યકાળે થવાના એકથી માંડી અનન્ત સુધી કહેવા. તે આ પ્રમાણે–કોઇને હોય અને કોઇને હોતા નથી. જેને હોય છે તેને જઘન્યથી એક, બે કે ત્રણ અને ઉત્કૃષ્ટથી સંખ્યાતા, અસંખ્યાતા કે અનન્તા હોય છે. તેનો વિચાર જેમ નૈરયિકનો પૃથિવીકાયિકપણામાં કર્યો તેમ ક૨વો. ‘વાળમંતત્તે ના નેફ્યત્તે' ઇતિ. વ્યન્તરપણામાં જેમ નૈરયિકપણામાં કહ્યું તેમ કહેવું. તાત્પર્ય એ છે કે અહીં એકોત્તરિકા-એકથી માંડી અનન્ત સુધી ન કહેવા. પરન્તુ ‘કદાચ સંખ્યાતા હોય, કદાચ અસંખ્યાતા હોય અને કદાચ અનન્તા હોય એમ કહેવું. જ્યોતિષ્મપણામાં અને વૈમાનિકપણામાં અતીત કાળે તે પ્રમાણે અનન્તા થયેલા છે. જો ભવિષ્યમાં થવાના છે તો જઘન્યપદે અસંખ્યાતા અને ઉત્કૃષ્ટપદે અનન્તા જાણવા. એ પ્રમાણે અપ્લાયિકને યાવત્ મનુષ્યને જાણવું. વ્યન્તર, જ્યોતિષ્ક અને વૈમાનિકને અસુરકુમારની પેઠે કહેવું. પરન્તુ ભવિષ્યના વિચારમાં સ્વસ્થાનની અપેક્ષાએ બધું એકોત્તેરિકા વડે–એકથી માંડી અનન્ત સુધી કહેવા. પરસ્થાનની અપેક્ષાએ જેમ અસુરકુમારનું
348
