Panch sutrakam with Tika

Author(s): Chirantanacharya, Haribhadrasuri, Jambuvijay, Dharmachandvijay, V M Kulkarni
Publisher: B L Institute of Indology

Page 21

પણ આ. શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજ જ હોવા જોઈએ; અને ટીકાકાર તો હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજ છે જ. તેથી ટીકા સોપજ્ઞ હોવી જોઈએ. એટલે પાટીકા સહિત સંપૂણ ગ્રંથ આ. શ્રી હરિભદ્રસૂ રિજી મહારાજની જ કૃતિ હોવી જોઈએ.” તેમની આ વાત વિચારણીય જરૂર લાગે છે. છતાં અતિસ્પષ્ટ ઉલ્લેખ ન મળે ત્યાં સુધી કાગળ ઉપર લખેલી પ્રતિના અંતમાં આવતા ઉલ્લેખને અનુસરીને અમે નિરન્તના વિનિતમ્ એ ઉલ્લેખ જ પંચસૂત્રકમૂળના પ્રારંભમાં સ્વીકાર્યો છે.
સમય પંચસૂત્રક મૂળ અને ટીકાના કર્તા જે અલગ અલગ વ્યક્તિ હોય તો મૂળકારને સમય સ્વતંત્ર રીતે જ વિચારો જોઈએ. પરંતુ વિશિષ્ટ પ્રમાણને અભાવે, મૂળકારના સમય વિષે કંઈ પણ નિશ્ચિત કહી શકાય તેમ નથી. ચોથા તથા પાંચમાં સૂત્રમાં આવતા અતિપ્રસ (પૃ. ૪૫) દક્ષા (પૃ૦૭૩) કન્યા (પૃ૦૭૪) આદિ શબ્દોમાં દાર્શનિકયુગની છાયા તેમ જ સાંખ્ય તથા બૌદ્ધમતની પરિભાષા જોવામાં આવે છે. પરંતુ તેટલા માત્રથી કોઈ નિશ્ચિત સમયનું અનુમાન થઈ ન શકે.
ટીકાકાર આ. શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજના સમય વિષે વિદ્વાનોમાં વિવિધ મત પ્રવર્તે છે. ભિન્ન ભિન્ન લેખકે તરફથી ભિન્ન ભિન્ન રીતે ઘણું ઘણું આજ સુધી એ વિષે લખાયું છે. અત્યારે આ બધા મતભેદાની વિચારણા કરવાનું અમારાથી શક્ય નથી. ભવિષ્યમાં યોગ્ય સમયે, આ અંગે વિચારણા કરવા અમારી ભાવના છે.
વિષય પંચસૂત્રક ગ્રંથમાં મુખ્ય પાંચ સૂત્રો છે. સમગ્ર ગ્રંથમાં અત્યંત વ્યવસ્થિત રીત, જીવનની વ્યાવહારિક તથા આધ્યાત્મિક બાજુને લક્ષમાં રાખીને, વિચાર રજુ કરવામાં આવ્યા છે, એક એક સિવાય કોઈ નવા પદાર્થ ન ઉમેરે આવા મહાન સમથ વિદ્વાન, એ પણ માનવાનું મન થતું નથી. બકે સ્વરચિત ગ્રંથ હોય તે જ તેની ટીકા આવી હોઈ શકે. એમ હરિભદ્રાચાર્યની ટીકા પદ્ધતિ જોતાં કહી શકાય. વળી, સંસ્કૃતના તદ્દભવ-તત્સમ શબ્દો પ્રાકૃતમાં પ્રત્યે જવાની, જાણે સંસ્કૃત શબ્દ-વાક્યની પ્રાકૃત છાયા કરી હોય તેવી શૈલી શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે પોતાને વિંતિવિંઝુતિ વગેરે ગ્રંથમાં પ્રવેઝ છે; અને તેવી જ શૈલી આ પંચસૂત્રની ભાષામાં પણ વરતાય છે, એથી પણ આ કતિ તેઓની હોવાની સંભાવના પુષ્ટ બને છે. વળી, આ ગ્રંથ ચિરંતનાચાર્યકત મનાય છે, એ ચિરંતનાચાર્ય આપણા માટે જરૂર ચિરંતન ગણ્ય. પણ હરિભદ્રસૂરિ ભગવાન માટે તો ચિરંતન ન જ હોય, એવી ક૯૫ના કિલષ્ટ-અશકય નથી લાગતી. એ સંગ માં ટીકાકાર ટીકામાં કયાંયે પણ. મૂળના કર્તાનું નામ સુદ્ધાં ન ધે-નિદેશે તે કેવી રીતે માની લેવું ? વસ્તુતઃ એથી જ મારી ધારણાને પુષ્ટિ મળે છે કે ગ્રંથકાર અને ટીકાકાર એક જ હોવાથી જ, ટીકામાં મૂળકારનું નામ નિદેશાયું નથી. મારું સમજવું એવું છે કે કૃતિરિવં સિતાસ્વરાજા હરિભદ્ર એ કે એ પ્રકારને ઉલેખ મૂળ મંથને માટે હું જોઈએ, અને તે ગ્રંથ સ્વપજ્ઞટીકાવાળો હોવો જોઈએ. આમ છતાં. પાછળથી લહિયાઓ દ્વારા કે અન્ય ગમે તે પ્રકારે સાચેલી ભ્રમણને કારણે એ ઉલ્લેખ ટીકા પૂરતો જ મનાવા લાગે છે. અને આપે તે જ લી તાડત્રીય પ્રતિઓના ઉલ્લેખ પણ જોયા છે. જેમાં આ ઉલ્લેખ નથી એવું આપે મને જણાવ્યું છે. ને એ પણ સૂચક છે. શકય છે કે મારી આ ધારણાને નક્કર પ્રાણુ કે તક ન 5ણું હે ય કે મળે, ને તેથી આ ધારણું, વિદ્વાનેની નજરમાં કદાચ લુલી કે અમે પણ ઠ૨. ૫તે ય મારું અં1: કરણે આ ધારણુ ને ગલત માનવા ઝટ તેયાર નહિ થાય.”