________________
થાય છે: ઘન, પ્રવાહી, વાયુ, કાર્યશક્તિ અને સૂક્ષ્મ કર્મદ્રવ્ય વગેરેનો સમાવેશ પુદ્ગલમાં થાય છે. આઈન્સ્ટાઈને પુરવાર કર્યું છે કે કાર્યશક્તિ દળ ધરાવે છે પણ આકાર ધરાવતી નથી. જૈન ચિંતકોએ કાર્યશક્તિને દ્રવ્ય ગણીને તેના સ્કંધ, અણુ, પરમાણુ એવા વિભાગા પાડયા છે જે અનુક્રમે અણુ (molecule), પરમાણુ (atom) અને વિઘુદણુ (electron) જેવા છે. વિદુદાણુ અને ધનાણુના સંયોજનથી વિવિધ પ્રકારનાં દ્રવ્યો થાય છે. અણુઓની સ્નિગ્ધતા અને ક્ષતાનાં જુદાં જુદાં પ્રમાણાને કારણે આવું થાય છે.
૫૯
વિશ્વ અનંત જીવાથી ભરેલું છે. આ જીવા કયાં તો સંસારી હાય છે અથવા મુક્ત હોય છે. સંસારી જીવામાં જગતનાં બધાં જ પ્રાણીઓ આવી જાય છે. તે સૂક્ષ્મ કર્મદ્રવ્યથી યુક્ત હોય છે. ઇન્દ્રિયોની સંખ્યા અનુસાર પ્રાણીઓના વિભાગ પાડયા છે. સ્પર્શ, સ્વાદ, ધ્રાણ, દર્શન અને શ્રવણની પાંચ ઇન્દ્રિયો છે. માત્ર સ્પર્શેન્દ્રિય ધરાવતાં પ્રાણીઓમાં વનસ્પતિ હોય છે. બે કે ત્રણ ઇન્દ્રિયો ધરાવતા જીવાનાં ઉદાહરણરૂપે કૃમિ, કીડા, માખી વગેરે છે. કરોડરજ્જુ ધરાવતાં પ્રાણીઓ પાંચ ઇન્દ્રિયો ધરાવતાં હોય છે. તેમનાં સમનસ્ક (મનસહિત) અને અમનસ્ક (મનરહિત ) એવા ભાગ પાડવામાં આવ્યા છે. સમનસ્ક પ્રાણીઓ બુદ્ધિયુક્ત છે જ્યારે મન વિનાના તિર્યંચા બુદ્ધિરહિત હાય છે. બુદ્ધિયુક્ત પ્રાણીઓમાં મનુષ્યો, નારકી અને દેવા એવા પ્રકારો પડે છે. તે ઉપરાંત પૃથ્વી, જળ, વાયુ અને અગ્નિ—આ ચાર તત્ત્વોથી અનુપ્રાણિત થએલા જીવા પણ હોય છે, એટલે કે તેમના દેહ પૃથ્વી, જળ, વાયુ કે અગ્નિના અણુથી બનેલા હોય છે. આ બધાં તત્ત્વોથી યુકત જીવા સૂક્ષ્મ કે સ્થૂળ હાય છે. સૂક્ષ્મ જીવા અદૃશ્ય હોય છે. વનસ્પતિવર્ગમાં પણ સૂક્ષ્મ પ્રકારો હોય છે. સૂક્ષ્મ વનસ્પતિને નિાદ કહેવામાં આવે છે. તેઓ અનેક જીવોના બનેલા એક નાના ગુચ્છના બનેલા હોય છે. તેમની શ્વસનક્રિયા અને પોષણક્રિયા એક સાથે થતી હોય છે અને તે તીવ્ર દુ:ખ અનુભવતા હોય છે. અનેક નિગાદથી એક ગેાલિકા બને છે અને તેમનાથી વિશ્વના અવકાશ, ભૂકાથી ભરેલી પેટીની જેમ ભરેલા હોય છે. નિગેાદ, નિર્વાણપ્રાપ્ત જીવાથી ઉદ્ભવેલા અવકાશને જીવાથી ભરી દે છે. અનાદિકાળથી વર્તમાનકાળ સુધી જે જીવા નિર્વાણ પામ્યા, તેમને કારણે ઉત્પન્ન થએલી શૂન્યતાને ભરી દેવા એક નિગોદના અત્યંત સૂક્ષ્મ ભાગ પૂરા છે. આ પરથી પુરવાર થાય છે કે સંસાર જીવાથી શૂન્ય કદી નહીં થાય. આવા જીવોની સંખ્યા અનંત હોવાથી, અનંત જીવામુક્ત થાય તોપણ જીવોના ભંડાર અક્ષય રહેવાના છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
