________________
૧૦૯
સંવર સંવર એટલે નવાં કર્મોના આરુવામાંથી વિરામ. કર્મથી મુકત થવાની જીવની પ્રકિયામાં એ પહેલું મહત્ત્વનું પગથિયું છે. સંવર, આસવથી તદ્દન વિરૂદ્ધ છે. જીવમાં કર્મનો પ્રવેશ થતા રોકે છે તેથી તેને સંવર કહેવામાં આવે છે. ઉમાસ્વામીએ તેની સ્પષ્ટ વ્યાખ્યા આપી છે : “આસવનો અવરોધ અથવા વિરામ તે સંવર.” આત્માની મુકિતને તે અગ્રદૂત છે અને નવાં કર્મોના પ્રવેશને તે રોકે છે.
ભાવાસવ અને દ્રવ્યાવ જેવી રીતે આસવના બે પ્રકાર છે, તેવી રીતે સંવરના પણ બે પ્રકાર છે. માવસંવર અને વ્યવર. રાગદ્વેષથી મનુષ્ય મુક્ત થાય ત્યારે કર્મને પ્રવાહ અથવા આસ્રવ અટકી જાય છે. દેહ, મન અને વચનની પ્રવૃત્તિ તેમજ કષાય, કર્મોના આસવના કારણરૂપ હોવાથી સંવરની પ્રાપ્તિ માત્ર આસવને અટકાવવાથી થાય છે. ભાવસંવરના ઘણા પ્રકારો છે : વ્રત, સમિતિ (કાળજી), (સંયમ), ઘર્ષ, અનુષા (ચિતન), વરસની (મુશ્કેલીઓ પર વિજ્ય) અને વારિત્ર,
આગળ આપેલી ઉપમા ચાલુ રાખીએ, તો વહાણના છિદ્ર વાટે પ્રવેશેલું પાણી અટકાવવું હોય, તો છિદ્ર પૂરવું જોઈએ. બારીમાંથી પવન આવતો હોય તે બારી બંધ કરવી જોઈએ. આ સામાન્ય બુદ્ધિ પ્રમાણે સૂઝતો ઉપાય છે. આ જ સિદ્ધાંત નવાં કર્મોના આચવના વિરામમાં લાગુ પડે છે. આમ્રવને રોકવો હોય, તે તેને ઉત્પન્ન કરતી પ્રવૃત્તિઓ રોકવી જોઈએ. કષાયો જો કારણરૂપ હય, તો તેમને પણ શમાવવા જોઈએ. ઘણાંખરાં કર્મોનું કારણ મિથ્યાદર્શન હોય છે.
જ્યારે કોઈ પણ વ્યકિત મેહમાં કે કષાયોમાં સપડાયેલી હોય, ત્યારે જીવ માટે શું ઈષ્ટ છે તે તે જાણતી નથી. આવી વ્યકિત સાંસારિક આસકિતમાં રચીપચી રહે છે અને જાતજાતની આપત્તિઓથી ચિંતિત રહે છે.
મન, વચન અને દેહને શુદ્ધ કરવાથી આ જાતના બંધનના પાશને રોકી શકાય છે કારણ કે મન, વચન અને દેહ જ કર્મના આસવને ઉદ્ભવ કરતી વિવિધ પ્રવૃત્તિઓને જન્મ આપે છે. તેવી રીતે સમ્યક દર્શન અને સંયમ દ્વારા કષાયોને શમાવી શકાય છે.
આમ, કર્મના આસવોને ઉત્પન્ન કરતી પ્રવૃત્તિઓને નિરાસ કરીને, કષાય ઉપર વિજ્ય મેળવીને, સંવરનાં સાધને પ્રાપ્ત કરવાનાં હોય છે. વ્ર
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
