________________
૨૩૫
તે એ જવાબ આપશે: “હું રાંધું છું”. ખરેખર તે રાંધતે હોતે નથી પણ તેની પ્રવૃત્તિઓ રાંધવાના હેતુથી દોરવાયેલી છે. તેવી જ રીતે આપણે ભૂતકાળના કે ભવિષ્યકાળના બનાવને જયારે નિત્ય કહીએ છીએ ત્યારે આ નયનું ઉદાહરણ થાય છે. દિવાળીને દિવસે આપણે કહીએ કે ભગવાન મહાવીર આજે નિર્વાણ પામ્યા ત્યારે આપણા કહેવાનો અર્થ એ છે કે પૂર્વે થએલા બનાવની આજે સંવત્સરી છે. તે જ રીતે પિતાની ટીકીટ નોંધાવતા પુરુષને આપણે પૂછીએ તે તે જવાબ દેશે, “હું ઈગ્લેંડ જાઉં છું.” આ નય પદાર્થના સામાન્ય કે વિશિષ્ટ ગુણની ઉપેક્ષા કરતો નથી. પદાર્થના સામાન્ય કે વિશિષ્ટ ગુણના અભાવનું પૂર્ણ વિધાને અહીં કરવામાં આવતું નથી.
(૨) સંગ્રહનય – તે એક વર્ગ અથવા સરખા પદાર્થસમૂહના સામાન્ય અથવા સાધારણ ગુણોનું નિરૂપણ કરે છે. દા. ત. જ્યારે આપણે “દ્રવ્ય’ શબ્દનું નિરૂપણ કરીએ છીએ ત્યારે આપણે સામાન્ય અર્થમાં ઉપયોગ કરીએ છીએ, જેમાં છ પ્રકોરનાં દ્રવ્યો આવી જતાં હોય છે. આ નય સમૂહ અથવા વર્ગના ધર્મ પર આંધાર રાખે છે. એને અર્થ એવો નથી થતો કે વિશિષ્ટ ધર્મની ઉપેક્ષા કરી તેમનાં અસ્તિત્વને નકારી દીધાં છે. એવું થાય તે તો વિરોધાભાસ ઉત્પન્ન થાય. નોંધવાને મુદ્દો માત્ર એટલો જ છે કે વર્ગના અંગરૂપ પ્રત્યેક પદાર્થના વિશિષ્ટ ધર્મને તે ઉલ્લેખ કરતો નથી.
(૩) વ્યવહારનય – વ્યવહાર નય એટલે વિશિષ્ટ અથવા વિભકત દૃષ્ટિબિંદુ.
જ્યારે વર્ગથી જુદા પાડીને પદાર્થની વાત કરીએ, ત્યારે આ નયનું ઉદાહરણ થાય છે. જીવ અથવા પુદ્ગલની વાત કરીએ ત્યારે એક નિશ્ચિત પ્રકારનાં દ્રવ્યનો નિર્દેશ કરીએ છીએ. આ વ્યવહારનયનું ઉદાહરણ છે.
ઉપર વર્ણવેલા ત્રણ ન વસ્તુનાં અંયને જોવાને પરિણામે પ્રાપ્ત થાય છે. સામાન્ય રીતે સત્તાનાં દ્રવ્યલક્ષણને સમજવાનાં પરિણામે આ નય નિશ્ચિત થયા છે તેથી તેમને દ્રવ્યાર્થિકનય કહેવામાં આવે છે. પર્યાયાર્થિકનું નામ ધરાવતા બાકીના ચાર નય સત્તાનું રૂપાંતરના દૃષ્ટિકોણથી અથવા પરિવર્તનશીલ અવસ્થાના પૃથક્કરણનાં દૃષ્ટિબિંદુથી નિરુપણ કરે છે. (૪) જુસૂત્રનય – ભૂતકાળ કે ભવિષ્યકાળની સ્થિતિ સાથે સંબંધ રાખ્યા વગર, વસ્તુના વર્તમાન સ્વરૂપને નિર્દેશ કરે છે, કારણ કે ઘણા વિષયોમાં વસ્તુની પ્રવર્તમાન સ્થિતિ જ મહત્ત્વની હોય છે. તે (૧) અમુક ક્ષણે પ્રવર્તતી સ્થિતિ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
