________________
પ્રકરણ ૮ લેશ્યાના સિધ્ધાંત
કર્મનાં બીજા લક્ષણાનું નિરુપણ કરતાં પહેલાં, કર્મસિધ્ધાંત સાથે ગાઢ રીતે સંકળાએલા એક બીજો સિધ્ધાંત સમજવા જરૂરી છે. આ સિધ્ધાંત તે લેશ્યાના સિધ્ધાંત.
જૈન ચિંતકોના વિચાર પ્રમાણે, વિશ્વમાં અગણિત જીવા છે. આ બધા જીવા પૂર્ણ જ્ઞાન, આનંદ જેવા સ્વાભાવિક ગુણા ધરાવે છે. કર્મદ્રવ્યનાં સૂક્ષ્મ, બારીક, અણુસ્વરૂપો વળગેલાં હાવાથી જીવા ભિન્ન લાગે છે. તેજસ્વી અને આનંદમય જીવ, શરીર, મન અને વાણીની પ્રવૃત્તિઓ અને કાયાથી આવેષ્ટિત થઈને દૂષિત બને છે. કષાયો અને પ્રવૃત્તિઓનાં આંદોલનોથી, બંધનનાં સ્વરૂપ અને દ્રવ્યના નિશ્ચય થાય છે. જીવે કરેલાં કર્મોના સંગ્રહ, તેના પર, આંખોથી ન દેખી શકાય તેવી સર્વોપરિ રંગની છાયાને પ્રેરિત કરે છે. આને યા કહે છે. લેશ્યાઓ છ છે: કૃષ્ણ, નીલ, કાપાત (રાખાડી), પીત, રક્ત, અને શ્વેત, અથવા શુકલ. નીતિની દૃષ્ટિએ પણ તેના વિશિષ્ટ અર્થ થાય છે. લેશ્યાના રંગ ઉપરથી તેને ધરાવતા મનુષ્યનું ચારિત્ર્ય સુચવાય છે. પ્રથમ ત્રણ રંગા દુષ્ટ ચારિત્ર્ય સુચવે છે અને છેલ્લા ત્રણ રંગા શુભ ચારિત્ર્ય સુચવે છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો પ્રથમ ત્રણ દુષ્ટ ભાવાનાં પરિણામ રૂપ છે તે છેલ્લી ત્રણ શુભ ભાવેાના પરિણામરૂપ છે.
.
કર્મનું નિરૂપણ કરતા લગભગ બધા જ દાર્શનિકોએલેશ્યાના વિષયના વિસ્તારપૂર્વક નિર્દેશ કર્યો છે. દ્રવ્યરૂપ અથવા દ્રવ્ય સાથે મિશ્ર પ્રત્યેક પદાર્થ, કોઈને કોઈ પ્રકારના સ્પર્શ સ્વાદ, વાસ કે વર્ણ ધરાવે છે. આમાં આપણું મન કે મનની પ્રવૃત્તિ પણ અપવાદરૂપ નથી. આ બંને દ્રવ્યરૂપ છે અને તેમના રંગ પણ બદલાય છે. ‘કાળા મનના માણસ” ‘ક્રોધથી રાતા થયેલા,’ ‘ભયથી ફિક્કો પડેલા’ ઇર્ષ્યાથી લીલા થયેલા' આવા શબ્દપ્રયોગા બહુ જાણીતા છે. આપણા વિચારો અને લાગણીને રંગ સાથે બહુ ગાઢ સંબંધ હોય છે. ઘણા તા વિચારરંગા છે એવું કહી શકાય, પરંતુ મુખ્ય રંગા કાળા, ભુરા, રાખાડી, પીળા, ગુલાબી અથવા રાતા અને સફેદ ાય છે મૃદુ કે કઠોર કષાયથી ભાવિત થએલ,
.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
