________________
- દેવધર્મપરીક્ષા – तत्प्रयुक्तनोधर्मित्वव्यपदेशासिद्धेः । धर्मसामान्याभावस्तेषु कथं नास्तीति चेत् “दुविहे धम्मे पन्नत्ते सुअधम्मे य चरित्तधम्मे य” इति स्थानाङ्गविवेचितश्रुतधर्मस्य तेषामभावासिद्धेः ।।२।। स्यात्केषाञ्चिदाशङ्का-सूत्रापठनाच्छ्रुतधर्मोऽपि तेषां न भविष्यतीति। अयुक्ता
- દેવધર્મોપનિષપણ કાણાને ‘પ્રજ્ઞાચક્ષુ' એવું સંબોધન કરવું જોઈએ. તે રીતે પ્રસ્તુતમાં નિષ્ફરભાષારૂપી દોષનો પરિહાર કરવા માટે દેવોને ‘નોસંયત’ એવો વ્યપદેશ કરવાનું વિધાન કર્યું છે.
હવે તમે તેનો દાખલો લઈને દેવોને “નોધર્મ” કહેવા માંગો છો એ ત્યારે ઉચિત રી શકે કે જ્યારે દેવોમાં ધર્મસામાન્યનો અભાવ હોય. દેવોમાં કોઈ જાતનો ધર્મ ન હોય. પણ એવું તો નથી. માટે તમે ધર્મસામાન્યના અભાવથી જ થઈ શકે એવો નોધર્મીપણાનો વ્યપદેશ ના કરી શકો.
પૂર્વપક્ષ - અરે, તમે તો તમારી ફિલોસોફી જ હાંકે જાઓ છો, પણ પહેલાં એ તો કહો કે દેવોમાં ધર્મસામાન્યનો અભાવ કેવી રીતે નથી ?
ઉત્તરપક્ષ - જુઓ સ્થાનાંગ નામના આગમ સૂત્રમાં બે પ્રકારના ધર્મનું વિવેચન કર્યું છે. (૧) શ્રતધર્મ (૨) ચાઅિધર્મ. આમાંથી દેવોમાં ચારિત્રધર્મ નથી, એ વાત સાચી, પણ શ્રતધર્મ તો તેમની પાસે છે જ. માટે મૃતધર્મનો અભાવ તેમનામાં સિદ્ધ થયો નથી. માટે એક પ્રકારનો ધર્મ તેમનામાં છે. તેથી ધર્મસામાન્યનો અભાવ તેમનામાં નથી.
પૂર્વપક્ષ - તમારી વાતો તો અવિચારિત મનોહર છે. ભલા માણસ, કૃતઘર્મ મેળવવા આગમસૂત્રો ભણવા પડે. તેના માટે જોગ કરવા પડે, અને તેના માટે દીક્ષા લેવી પડે. બોલો, હવે તમારી વાતની સિદ્ધિ કરવા તમે દેવોને દીક્ષા પણ આપી દેશો ને ? એના કરતાં શાનમાં સમજી જાઓ. દેવો સૂત્ર ભણતાં નથી, તેથી તેમને
- દેવધર્મપરીક્ષા - सा, “सुयधम्मे दुविहे पन्नत्ते तं सुत्तसुयधम्मे चेव अत्थसुअधम्मे चेव" इति विभागपालोचनया सम्यग्दृष्टिमात्रे श्रुतधर्मसद्भावस्यावश्यकत्वात् ।।३।। अथ नेरइयाणं पुच्छा “गोयमा नेरइया नो धम्मे ठिया अधम्मे ठिया नो धम्माधम्मेवि ठिया एवं जाव चउरिदिया पंचिंदियतिरिक्खजोणिया नो धम्मे ठिया अधम्मे ठिया धम्माधम्मेवि ठिया मणुस्सा जहा जीवा वाणमंतरजोइसियवेमाणिया
- દેવધર્મોપનિષદ્ શ્રતધર્મ પણ ન હોઈ શકે.
ઉત્તરપક્ષ - આવી આશંકા પણ અનુચિત છે. કારણ કે આગળ વધીને આગમમાં શ્રતુધર્મના પણ બે વિભાગ કર્યા છે. (૧) મૂત્રકૃતધર્મ (૨) અર્થઘુતધર્મ. આ વિભાગોનું પર્યાલોચન કરતા જણાય છે કે સમ્યગ્દષ્ટિમાર્ગમાં શ્રતધર્મનો સદ્ભાવ-વિધમાનતા હોવી જ જોઈએ.
પૂર્વપક્ષ - સરસ, તમે પર્યાલોચન કરો જ છો તો અમે તમને એક બીજો પણ શારપાઠ આપીએ, તેનું પણ પર્યાલોચન કરો. જુઓ, શ્રીભગવતીસૂત્રના ૧૭મા શતકના દ્વિતીય ઉદ્દેશકમાં કહ્યું છે કે હવે નારકોની પૃચ્છા કરે છે. હે ભગવંત ! નરકના જીવો ધર્મમાં સ્થિત છે, અધર્મમાં સ્થિત છે કે પછી ધર્માધર્મમાં સ્થિત છે ? ગૌતમ ! નરકના જીવો ધર્મમાં સ્થિત નથી. અધર્મમાં સ્થિત છે. ધર્માધર્મમાં સ્થિત નથી. આમ ચઉરિન્દ્રિય જીવો સુધી સમજવું.
હવે પંચેન્દ્રિય તિર્યયોની પૃચ્છા કરે છે. ગૌતમ ! પંચેન્દ્રિય તિર્યયો ધર્મમાં સ્થિત નથી, અધર્મમાં સ્થિત છે. ધર્માધર્મમાં પણ સ્થિત છે.
હવે મનુષ્યોની પૃચ્છા કરે છે. તેનો પ્રભુ ઉત્તર આપે છે કે જીવસામાન્યની પૃચ્છાના ઉત્તરની જેમ અહીં પણ સમજવું. અર્થાત્ મનુષ્યો યથાસંભવ ધર્મ, અધર્મ અને ધર્માધર્મ ત્રણેમાં સ્થિત હોય છે.
