________________
૧0
– દેવધર્મપરીક્ષા - क्रियासव्यपेक्षः पण्डितत्वादिव्यपदेशस्तु बोधविशेषापेक्ष इति । इत्थं च व्रतक्रियापेक्षया सम्यग्दृशां देवानां बालत्वेऽपि सम्यग्ज्ञानापेक्षया कथं बालत्वमिति पर्यालोचनीयम् ।।५।। यदि च बालादिशब्दश्रवणमात्रेण तात्पर्यार्थानालोचनेनात्र तव व्यामोहस्तदा “जे अ बुद्धा महाभागा वीरा सम्मत्तदंसिणो । सुद्धं तेसिं परक्कंतं अफलं होइ सव्वसो ।।१।।” इति वीर्याध्ययनोक्तगाथायां सम्यक्त्वस्याफलत्वश्रवणेन तव दुरुत्तर एव व्यामोह: स्यात् ।
-દેવધર્મોપનિષદ્ જ્યારે પંડિત શબ્દ પંડા-શબ્દમાંથી બન્યો છે. પંડા = તત્ત્વાનુમારિણી બુદ્ધિ. એ બુદ્ધિ જેને ઉત્પન્ન થઈ છે તેને પંડિત કહેવાય. જેને તેવી બુદ્ધિ ઉત્પન્ન નથી થઈ, તેને બાળ અજ્ઞાની કહેવાય. માટે પંડિતપણા વગેરેનો વ્યપદેશ જ્ઞાનવિશેષને અપેક્ષીને છે. આમ પૂર્વાપર સૂત્રો વચ્ચે કથંચિત ભેદ પણ હોવાથી પુનરુક્તિ નથી.
પ્રસ્તુતમાં એ સમજવાનું છે કે સમ્યગ્દષ્ટિદેવોમાં વ્રતરૂપી ક્રિયા ન હોવાથી, તે અપેક્ષાએ ભલે તેમને બાળ કહો, પણ સમ્યજ્ઞાનની અપેક્ષાએ તેમને બાળ કેમ કહી શકાય. સમ્યજ્ઞાનતો તેમનામાં છે જ. આ મુદ્દાનો ગંભીરતાથી વિચાર કરવો જોઈએ.
જો બાલ વગેરે શબ્દ શ્રવણ માત્રથી તાત્પર્યના અર્થનો વિચાર કર્યા વિના અહીં તમને વ્યામોહ થશે, તો તમે આગમોના અધ્યયનમાં ઘણા છબરડા વાળશો. જુઓ, અમે તમને એક ઉદાહરણ આપીએદ્વિતીય અંગસૂત્ર છે સૂત્રકૃતાંગ તેનું આઠમું અધ્યયન કે વીર્યાધ્યયન. તેની એક ગાથામાં કહ્યું છે કે - “જે સ્વયંભુદ્ધ કે બુદ્ધબોધિત છે, અત્યન્ત પૂજનીય છે, વીર છે તથા સમ્યકત્વદર્શી છે, તેમનું જે શુદ્ધ તપ વગેરે અનુષ્ઠાન હોય તે સર્વથા નિષ્ફળ થાય છે.”
બોલો, હવે અહીં સખ્યત્ત્વના નિષ્ફળપણાને સાંભળીને તમને એવો વ્યામોહ થશે કે જેનો તમે સહેલાઈથી કોઈ જ ઉત્તર નહીં આપી
देवधर्मपरीक्षातात्पर्यपालोचनायां तु न काचिदनुपपत्तिरिति भावनीयं गुरुकुलवासिना ।।६।। एतेन नारकातिदेशेन तादृशा एव देवा इति जाल्मप्रलपितमपास्तम् । तद्वसदृश्यस्यापि सूत्रे बहुशो दर्शनात् ।
– દેવધર્મોપનિષદ્ શકો. કારણકે તમારે તો માત્ર શબ્દ જ પકડવો છે.
ગુરુકુલની ઉપાસના કરીને પરિભાવન કરવું જોઈએ કે જો આમાં તાત્પર્યનો વિચાર કરીએ તો કોઈ જ અનુપમતિ નથી. શું હજી માથું ખંજવાળો છો ? આના કરતાં પહેલા ગુરુકુલની ઉપાસના કરી હોત તો ? જુઓ, અમે તમને સમજાવીએ છીએ, અહીં જે નિષ્ફળપણું કહ્યું, તે કર્મબંધની અપેક્ષાએ સમજવું. એટલે કે સમ્યકત્વદર્શીના તપ વગેરેથી કોઈ કર્મબંધ થતો નથી. એ અનુષ્ઠાન નિરનુબંધ નિર્જરા માટે જ થાય છે.
તે આ રીતે - સમ્યગ્દષ્ટિનું સર્વ અનુષ્ઠાન સંયમ અને તપની પ્રધાનતાવાળું હોય છે. સંયમ અનાશ્રવરૂપ છે અને તપનું ફળ છે નિર્જરા. આમ તે અનુષ્ઠાનથી કર્મબંધ તો થતો જ નથી. આમ કર્મબંઘરૂપી ફળની અપેક્ષાએ તે અનુષ્ઠાન નિષ્ફળ છે નિર્જરા કે મોક્ષરૂપી ફળની અપેક્ષાએ તો સફળ જ છે.
જે એવો પ્રલાપ કરે છે કે “નારકોની જેમ દેવો સમજવા” આવું સૂત્ર હોવાથી દેવો નારકોની જેવા જ છે. તે પ્રલાપનો પણ આના દ્વારા જ નિરાસ થઈ જાય છે. કારણ કે માત્ર શબ્દ પકડવાથી સમ્યમ્ અર્થ ન મળે, તાત્પર્યનો પણ વિચાર કરવો અનિવાર્ય છે. અને તાત્પર્યનો વિચાર કરવા પૂર્વાપર અનેક વચનો અને અનેક શાસ્ત્રોનો અભ્યાસ કરવો પડે. અને એ અભ્યાસ કરીએ એટલે સૂત્રમાં અનેક સ્થળે એવું પણ જોવા મળે છે કે અનેક અપેક્ષાઓથી દેવો નારકના જીવો કરતાં વિદેશ પણ છે.
શ્રીભગવતીસૂત્રના તૃતીય શતકના ચતુર્થ ઉદ્દેશમાં કહ્યું છે -
