________________
• देवधर्मपरीक्षा
૨૩
तपोविशेष एव | अथ हिंसारूपेऽस्मिन यक्षव्यापारे कथं वैयावृत्त्यकृत्योक्तिरिति चेदेतत्त्वया वक्तुः समीप एव गत्वा प्रष्टव्यम्, अन्यत्रानाचासात्परिणामप्राधान्यवादिनां तु न कश्चिदत्र शालेशोऽपि ।। १३ ।। किञ्च सम्यक्त्वं प्रथमः संवरभेद इति सम्यग्दृष्टित्वेनैव વધર્મોપનિષદ –
કરનાર યક્ષનો વૈયાવરાગુણ ઉદ્ભાવિત કર્યો છે. અને વૈયાવચ્ચ તો એક પ્રકારનો આત્યંતર તપ જ છે. બોલો, હવે દેવોમાં ધર્મ હોય છે, એમાં તમને કોઈ શંકા છે ?
પૂર્વપક્ષ - પણ.... પણ... યક્ષે તો કુમારોને માર માર્યો હતો. એણે તો હિંસારૂપ વ્યાપાર કર્યો હતો. તેને વળી વૈયાવચ્ચનું કાર્ય શી રીતે કહી શકાય ?
ઉત્તરપક્ષ - આ તો તમારે શ્રીઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના રચયિતા પાસે જ જઈને પૂછવું પડશે. કારણ કે અમારા જેવામાં તો તમને વિશ્વાસ જ નથી. બાકી જેઓ પરિણામને જ પ્રઘાન માને છે, તેમને તો અહીં જરા પણ શંકા નથી. કારણ કે યક્ષના મનનો ભાવ હિંસા કરવાનો નહીં પણ મહાત્માની વૈયાવચ્ચ કરવાનો જ હતો તેથી તેમની બહારથી હિંસા તરીકે જણાતી ક્રિયા પણ વાસ્તવમાં તો વૈયાવચ્ચ સ્વરૂપ જ હતી. આગમમાં કહ્યું છે ને ? રેિશમિય પમાĪ - પરિણામ જ પ્રમાણ છે, બાહ્ય ચેષ્ટા પ્રમાણ નથી. આ નિશ્ચયનયનો મત છે.
વળી સમ્યક્ત્વ એ પોતે જ સંવરનો પ્રથમ પ્રકાર છે. માટે દેવો સમ્યગ્દષ્ટિ હોય છે, તેથી જ તેમનું ધર્મીપણું પણ અવર્જનીય છે. અર્થાત્ તેમનું સમ્યક્ત્વ એ ધર્મીપણા સાથે જ હોય છે. તમારી ઈચ્છા ન હોય છતાં પણ દેવોમાં સમ્યક્ત્વ માન્યું એટલે તેમનામાં ધર્મીપણું પણ માન્યા વિના છૂટકો જ નથી.
પૂર્વપક્ષ - તમારી ગાડીમાં બ્રેક છે કે નહીં ? બસ હાંકે જ જાઓ છો. સમ્યક્ત્વ એ સંવરનો પ્રકાર છે, એવું તમે ક્યાંથી લાવ્યા એ તો કહો ?
• देवधर्मपरीक्षा
देवानामवर्जनीयं धर्मित्वम् । तदुक्तं स्थानाङ्गे “पंच आसवदारा પદ્મત્તા તંના મિચ્છત્ત, વિરર્ફ, પમાગો, સાયા, ખોળા। પંચ સંવરવારા પાત્તા તંનદા - સમ્મત્ત, વિરર્ફ, અપમાનો, અસાયત્ત, अजोगत्तम्” इति । हन्तैवं मिथ्यादर्शनशल्यविरमणेन सम्यग्दृष्टिमात्रस्य विरतत्त्वं प्रसक्तमिति चतुर्थगुणस्थानकोच्छेदः, न, एकाश्रववत्तयापि त्रयोदशगुणस्थानेऽनाश्रयत्वव्यपदेशवदेकरांवरसतया चतुर्थगुणस्थानेऽદેવધર્મોપનિષદ્
ઉત્તરપક્ષ સ્થાનાંગસૂત્રમાં તે વિધાન કર્યું છે. તે પાઠ આ મુજબ છે - પાંચ આશ્રવદ્વારો કહ્યાં છે, તે આ પ્રમાણે - (૧) મિથ્યાત્વ (૨) અવિરતિ (૩) પ્રમાદ (૪) કષાય (૫) યોગ. પાંચ સંવરદ્વારો કહ્યા છે, તે આ પ્રમાણે છે - (૧) સમ્યક્ત્વ (૨) વિરતિ (૩) અપ્રમાદ (૪) અકષાયપણું (૫) અયોગિપણું.
પૂર્વપક્ષ તમારી દશા એવી છે કે એક બાજુ સાંધો અને બીજી બાજુ તૂટી જાય. ભલા માણસ ! આ રીતે માનતા તો જે સમ્યગ્દષ્ટિ હોય તેને મિથ્યાદર્શન ન જ હોય, એટલે પ્રત્યેક સમ્યગ્દષ્ટિએ મિથ્યાદર્શનશલ્યથી વિરમણ કર્યું જ છે. તેથી સમ્યગ્દષ્ટિમાત્ર વિરત કહેવાશે. અને આ રીતે તો અવિરત સમ્યગ્દષ્ટિરૂપ ચતુર્થ ગુણસ્થાનકનો જ ઉચ્છેદ થઈ જશે.
જ
ઉત્તરપક્ષ - ના, જેમ કોઈ પાસે માત્ર એકાદ લાખ રૂપિયા હોય તેનાથી તેને ધનવાન કહેવામાં નથી આવતો, તેમ માત્ર એક સંવર હોવા માત્રથી અવિરત સમ્યગ્દષ્ટિને વિરત નહીં કહેવાય.
આનું તમને શાસ્ત્રપ્રસિદ્ધ ઉદાહરણ આપીએ. તેરમા ગુણસ્થાનકે “યોગ” નામનો એક આશ્રવ હોય છે છતાં પણ એ ગુણસ્થાનકે અનાથવપણાનો વ્યપદેશ કરાય છે. ત્યાં અલ્પ આશ્રવ હોવાથી તે જાણે નથી, એમ સમજવામાં આવે છે. એવી રીતે પ્રસ્તુતમાં પણ માત્ર એક સંવર હોવાથી જાણે સંવર છે જ નહીં એ રીતે વ્યપદેશ
૨૪
