________________
90
- દેવધર્મપરીક્ષા –
- ૫૯ प्रतिबोधितसामान्यधर्मिविषयतया निषिद्धत्वेऽपि योग्ये प्रष्टरि विभागनिर्धारणस्यावश्यकत्वात्। अन्यथा प्रष्टुः संदेहसमुन्मज्जनप्रसङ्गात् । प्रकृते च योग्यप्रश्ने भगवतो मौनमनुमतिमेव व्यञ्जयति । न ह्ययोग्यस्य जमालेविहारप्रश्ने मौनतुल्यमेतदिति । दानानुप
- દેવધર્મોપનિષદેવાનુપ્રિય ! એ શારપાઠમાં જે દાનોપદેશની વાત છે એનો વિષય શું છે, તેનો ખ્યાલ છે ? શું માથું ખંજવાળો છો ? સાંભળો, જે અન્ય તીર્થિક વડે પ્રતિબોધિત હોય - જૈન ન હોય - એવા સામાન્ય ધર્મીને “દાનમાં પુણ્ય છે કે દાનમાં પુણ્ય નથી” એવું ન કહેવું. એવો એ સૂત્રનો આશય છે. બધા માટે આ વિધાન નથી સમજવાનું. જ્યારે કોઈ યોગ્ય પ્રશનકર્તા હોય ત્યારે વિવેકબુદ્ધિથી આ સૂત્રનો વિભાગ નક્કી કરવો આવશ્યક છે. જો તે સમયે પણ આ સૂત્ર જ પકડી રાખો અને કાંઈ બોલો જ નહીં, તો પ્રશ્ન કર્તાને અનેક આશંકાકુશંકાઓ થાય કે - શું મેં પૂછીને ભૂલ કરી ? કે પછી મહાત્મા ભણેલા નથી ? કે પછી દાનધર્મ મહાપાપ છે ? કે પછી મહાત્માને પોતાને જ દાન લેવાનો લોભ જાગ્યો છે ? ... ઈત્યાદિ.
પ્રસ્તુતમાં તો સૂર્યાભ દેવ યોગ્ય હતો અને તેના પ્રશ્ન પર ભગવાન મૌન રહ્યા એ જ બતાવે છે કે ભગવાનની તેમાં અનુમતિ હતી. હા, કોઈ અયોગ્ય હોય, ના પાડ્યા પછી પણ માને એવા ન હોય, તે સમયે ભગવાન અમૂઢલક્ષ્ય હોવાથી (વ્યર્થ પ્રયાસ કરનારા ન હોવાથી) મૌન રહે તે વાત જુદી છે. તેમાં કાંઈ ભગવાનની અનુમતિ હોતી નથી. જેમ કે જમાલિએ સ્વતંત્ર વિહાર કરવાની અનુજ્ઞા માંગી, ત્યારે ભગવાન મૌન રહ્યા હતાં. પણ તેમાં કાંઈ ભગવાનની અનુમતિ ન હતી. પ્રશ્નકર્તા અયોગ્ય હોવાથી પ્રભુ નિષેધ કરવાને બદલે મૌન રહ્યા હતા. પણ પ્રસ્તુત મૌન તેના સમાન નથી. કારણકે પ્રશ્નકર્તા યોગ્ય છે.
— દેવધર્મપરીક્ષા - देशोऽप्यवस्थाविशेषविषयः, विशिष्टगुणस्थानावाप्तियोग्यताकारणेन घोरापवादिकदानस्यापि शास्त्रार्थत्वादित्यप्युक्तमाचार्यरष्टकादौ । किं च दानादौ पापपुण्यान्यतरानुपदेशः साधोः किं तथाभाषास्वभावात् उत तदन्यतरफलाभावात् आहोश्वित् सङ्कीर्णफलभावात् उताहोऽन्यतरोपदेशे कस्यचिद्धेतुविपर्यस्तबुद्ध्युत्पादभयात् । नाद्यः, निर्बीजस्य स्वभावस्यानाश्रयणीयत्वात् । न द्वितीयः, पाप
- દેવધર્મોપનિષદ્વળી પૂજ્ય હરિભદ્રસૂરિજીએ અષ્ટક પ્રકરણ વગેરેમાં કહ્યું છે કે દાનનો ઉપદેશ ન કરવો એવું જે વિધાન છે તે પણ અવસ્થાવિશેષને આશ્રીને છે. કારણકે જે વિશિષ્ટ ગુણસ્થાનકની પ્રાપ્તિ કરાવી આપે એવી યોગ્યતાનું કારણ હોય એવું તો ઘોર અપવાદિક દાન પણ શાસ્ત્રમાં અનુજ્ઞાત છે, જેમ કે પ્રભુ વીરે દીક્ષા બાદ પણ બ્રાહ્મણને વસ્ત્રનું દાન કર્યું હતું.
વળી દાન વગેરેમાં પુણ્ય છે કે પાપ છે એવો કોઈ પણ ઉપદેશ સાધુ ન આપે, એમાં તમે કારણ તરીકે શું માનો છો ? (૧) શું તથાવિધ ભાષા સ્વભાવથી ? (૨) કે પછી પુણ્ય કે પાપરૂપ એક પણ ફળ ન મળવાથી ? (3) કે પછી મિશ્ર ફળ મળવાથી (૪) કે પછી તમને એવો ભય છે કે પુણ્ય છે કે પાપ છે આવું કાંઈપણ કહેશું તો એ કહેવાનું જ કારણ છે તેનાથી કોઈને તદ્દન વિપરીત બુદ્ધિ થશે. આપણે અમુક આશયના આધારે કહ્યું હોય અને પેલો બીજો આશય
સમજી લે.
અહીં પહેલો વિકતા સંભવતો નથી, કારણકે જેનું કોઈ બીજ ન હોય, જેમાં કોઈ આધા-જ્ઞાપક-પ્રમાણ ન હોય એવા સ્વભાવનો આશ્રય ન કરી શકાય. અન્યથા તો કોઈ પણ વસ્તુના કારણ તરીકે “તથાસ્વભાવ” ને મૂકી દેવામાં આવે અને ઘણી અવ્યવસ્થાનો પ્રસંગ આવે.
બીજો વિકલ્પ પણ ઉચિત નથી કારણકે છદ્મસ્થ જીવ એવી કોઈ
