________________
૭૬ -
- વેવધર્મપરીક્ષI -
- ૭૫ “आसवा ते परिस्सवा" इत्यादिसूत्रन्यायेनैवानैकान्तिकत्वात् । तस्माद्विधिभक्तिशुद्ध धर्मकर्मण्यारम्भो न दोषावह इति स्थितम् । यत्तु - “अकसिणपवत्तगाणं विरयाविरयाण एस खलु जुत्तो । संसारपयणुकरणे दव्वथए कूवदिटुंतो ।।१।।" इत्यनेनावश्यकनियुक्ती महानिशीथे च द्रव्यस्तवे कूपखननं दृष्टान्तीकृतम् । तत्कूपखननं यथा स्वपरोपकाराय भवत्येवं स्नानपूजादिकं करणानुमोदनद्वारेण
દેવધર્મોપનિષદ્ કાષાયિક ભાવ છે. પૂજા, પ્રદક્ષિણા, સ્તોત્રપાઠ, પ્રભુગુણચિંતન એ શુભ યોગો છે.
પૂર્વપક્ષ - પણ હિંસા એ દોષરૂપ જ છે, તો એ યોગો શુભ શી રીતે થઈ શકે ?
ઉત્તરપક્ષ - સ્વરૂપથી તો દુનિયાની કોઈ વસ્તુ દોષરૂપ કે ગુણરૂપ નથી. જે વસ્તુ સંસારનું કારણ છે, તે જ વસ્તુ મોક્ષનું કારણ છે. અહીં આચારાંગ સૂત્ર સાક્ષી પૂરે છે - લે નાસવા તૈ રસવા - જે આશ્રવના હેતુ છે તે જ નિર્જરાના પણ હેતુ છે. આ ન્યાયથી જ હિંસા દોષરૂપ છે એ વાત અનેકાંતિક છે. અર્થાત્ દ્રવ્યસ્તવ જેવા સ્થાને એ ગુણરૂપ પણ બને છે. એકાંતે દોષરૂપ નથી. માટે વિધિ અને ભક્તિ આ બંનેથી શુદ્ધ એવા ધર્માનુષ્ઠાનમાં જે આરંભ થાય છે, તે દોષજનક નથી, એમ સિદ્ધ થાય છે.
વળી, “જે અસંપૂર્ણ વિરતિમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે એવા દેશવિરતોને માટે સંસારને પરિમિત કરનારો એવો દ્રવ્યસ્તવ ઉચિત છે. દ્રવ્યસ્તવમાં કૂવાનું દષ્ટાન્ત સમજવું.’ આ ગાથાથી આવશ્યકનિર્યુક્તિ અને મહાનિશીથ સૂત્રમાં દ્રવ્યસ્તવ વિષે કૂપખનન (કૂવો ખોદવો) દૃષ્ટાંત તરીકે કહ્યું છે. તેમાં એમ સમજવાનું કે - જેમ કૂપખનન પોતાના અને બીજાના ઉપકાર માટે થાય છે, તેમ પ્રભુનો અભિષેક અથવા
- દેવધર્મપરીક્ષા - स्वपरयोः पुण्यकारणं स्यादित्येवंपरतया व्याख्येयम् । ये तु प्राञ्चो नैतद्व्याख्यानमागमानुपाति धर्मार्थप्रवृत्तावपि आरम्भजनितस्य पापस्येष्टत्वात् । कथमन्यथा भगवत्यामुक्तम् - "तहारूवं समणं वा माहणं वा पडिहयपच्चक्खायपावकम्मं अफासुएणं अणेसणिज्जेणं असण ४ पडिलाभेमाणे भंते किं कज्जइ ? गोयमा ! अप्पे पावकम्मे कज्जइ बहुतरिया से णिज्जरा कज्जइत्ति” तथा ग्लानप्रतिचरणानन्तरं पञ्चकल्याणकप्रायश्चित्तप्रतिपत्तिरपि कथं
– દેવધર્મોપનિષદ્પૂજા માટે કરેલું સ્નાન પૂજા વગેરે કરણ દ્વારા પોતાના પર ઉપકાર કરનારું થાય છે અને અનુમોદનાનું આલંબન આપવા દ્વારા બીજા પર ઉપકાર કરનારું થાય છે - સ્વ-પરને પુણ્યનું કારણ થાય છે. આ રીતે કૂપદષ્ટાન્તની વ્યાખ્યા કરવી જોઈએ.
પણ જે પ્રાચીનો એમ દલીલ કરે છે કે - આ વ્યાખ્યા આગમાનુસારી નથી. કારણ કે જે ધર્મ માટે પ્રવૃત્તિ કરે છે, તેમને પણ આરંભજનિત પાપ લાગે જ છે, એવું શાસ્ત્રકારોને અભિપ્રેત છે. જો આવું ન હોય તો શ્રી ભગવતીસૂત્રમાં એવું કેમ કહ્યું કે ‘પાપકર્મોનો પ્રતિઘાત અને પચ્ચકખાણ કરનારા એવા તથાવિધ શ્રમણ કે બ્રાહ્મણ બ્રિા(કુશલાનુષ્ઠાન)થી યુક્ત) ને અમાસુક અનેષણીય એવા અશનપાન-ખાદિમ-સ્વાદિમનું દાન આપવાથી હે ભગવંત ! શું કરાય છે ? ગૌતમ ! તે દાન વડે અા પાપકર્મ કરાય છે અને ઘણી નિર્જરા કરાય છે.' અહીં અવિધિથી દાન આપવાથી અલ્પ પાપકર્મનો બંઘ સ્વીકાર્યો છે.
તથા ગ્લાનની ચિકિત્સા પરિચર્યા કર્યા બાદ પંચકલ્યાણકરૂપી પ્રાયશ્ચિત સ્વીકારવાનું જે વિધાન છે તે પણ કેવી રીતે સંભવે ? મહાત્માએ તો ગ્લાનની વૈયાવચ્ચ જ કરી છે, તેનું કાંઈ પ્રાયશ્ચિત્ત હોય ? પણ એ વૈયાવચ્ચમાં પણ જે હિંસા થઈ છે, તેનાથી પાપકર્મનો
