________________
૬૧
- દેવધર્મપરીક્ષા - पुण्यान्यतरफलाजनकस्य छद्मस्थकर्मणोऽप्रसिद्धेः । न तृतीयः, द्रव्यभावरूपाणां योगानामध्यवसायानां च शुभाशुभव्यतिरिक्ततृतीयराश्यारूढानामभावात् सङ्कीर्णकर्मबन्धरूपफलासिद्धेः । योऽपि व्यवहारतोऽविधिना दानादिरूपः शुद्धाशुद्धयोग इष्यते सोऽपि परिणामप्राधान्यान्निश्चयत उत्कटैककोटिशेषतयैव पर्यवस्यन्न
– દેવધર્મોપનિષ ક્રિયા કરતો જ નથી કે જે તેને પુણ્ય કે પાપ-બેમાંથી એકની જનક ન બને. અર્થાત્ છદ્મસ્થ જીવની દરેક ક્રિયા પુણ્ય અને પાપ - આ બેમાંથી એકનો બંધ તો અવશ્ય કરાવે છે.
ત્રીજો વિકલ્પ પણ સંભવિત નથી. કારણકે દ્રવ્ય અને ભાવરૂપ યોગો તથા અધ્યવસાયો કાં તો શુભ છે અને કાં તો અશુભ છે. એ સિવાય કોઈ ત્રીજી પાર્ટીમાં તેઓ જતાં જ નથી. માટે એ યોગો અને અધ્યવસાયોના ફળરૂપ કર્મબંધ પણ કાં તો શુભ કર્મબંધ હશે અને કાં તો અશુભ કર્મબંધ હશે. સંકીર્ણ-શુભાશુભ મિશ્ર કર્મબંધરૂપ ફળ તો સિદ્ધ જ નથી.
પૂર્વપક્ષ - જુઓ, જે અવિધિથી દાન વગેરે કરે છે, તે અવિધિથી અશુભ કર્મબંધ કરે છે, અને દાન વગેરેથી શુભ કર્મબંધ કરે છે. આમ તે દાનાદિ યોગ શુદ્ધાશુદ્ધયોગ તરીકે ઈષ્ટ જ છે.
ઉત્તરપક્ષ - હા, વ્યવહારથી એ વાત સાચી છે. પણ નિશ્ચય નયમાં તો ચિત્તપરિણામની જ પ્રધાનતા હોય છે. માટે નિશ્ચય નયથી તો શુભ કે અશુભ જે બાજુ ઉત્કટ કોટિ હશે, તે એક બાજુનો જ કર્મબંધ થશે. માટે અવિધિથી કરાતો દાનાદિયોગ પણ સંકીર્ણ મિશ્ર કર્મબંધ કરાવવા માટે સમર્થ નથી.
પૂર્વપક્ષ - જુઓ, અવિધિએ અશુભ કોટિ છે અને દાનના પરિણામ એ શુભ કોટિ છે. તમે કહો છો કો જે એક કોટિ ઉત્કટ હશે,
- દેવધર્મપરીક્ષા - सङ्कीर्णकर्मबन्धायालम् । द्रव्यकोटेनैर्बल्यस्य भावकोटेः प्राबल्यस्य च सर्वत्र सम्भवात् । अन्यथा नद्युत्तारादौ यतमानस्य यतेरपि द्रव्यहिंसाभावचारित्रनिमित्तकमिश्रकर्मबन्धप्रसङ्गात् । तस्माद्बन्धत एकरूपमेव कर्म । सङ्क्रमतस्तु मिश्रमोहनीयरूपं सङ्कीर्ण सम्भवत्यपीति प्रसिद्धं महाभाष्यादाविति न सङ्कीर्णबन्धपक्षो ज्यायान् । चतुर्थे तु पक्षे विशेषधर्मविवेकानभिज्ञस्य सामान्यधर्मप्रियस्य विप्रत्ययोत्पादनमेव
–દેવધર્મોપનિષદ્તે બાજુનો કર્મબંધ થશે. પણ અમે કહીએ છીએ કે જ્યારે તથાવિધ સંયોગોમાં બંને કોટિ સમાન હશે, ત્યારે તો મિશ્રબંધ થશે ને ?
ઉત્તરપક્ષ - કોઈ પણ સંયોગો હોય, સર્વત્ર ક્રિયાની અવિધિરૂપ દ્રવ્યકોટિ હંમેશા નિર્બળ રહેશે. દાનાદિના પરિણામરૂપ ભાવકોટિ હંમેશા પ્રબળ રહેશે. આ જ સ્થિતિ બધે જ સંભવશે. કારણકે પરિણામનું જ પ્રાધાન્ય હોય છે. તેથી મિશ્ર બંધની કોઈ સંભાવના જ નથી.
જો આવું ન માનો, તો નદી ઉતરવા વગેરેના અવસરે જયણા કરતા એવા મુનિને પણ દ્રવ્યહિંસા અને ભાવચારિત્ર આ બે નિમિતોથી મિશ્રકર્મબંધ થાય છે, એવું માનવું પડશે, જે કોઈને ઈષ્ટ નથી. માટે કર્મ એકરૂપ જ બંધાય છે. પછી મોહનીય કર્મ સંક્રમણથી મિશ્રરૂપ સંભવે પણ છે. દર્શન મોહનીય કર્મમાં બંધ તો મિથ્યાત્વમોહનીયનો જ થાય છે. પછી તેમાં સંક્રમથી મિશ્રમોહનીય કર્મ સંભવે છે. આ વસ્તુ મહાભાષ્ય વગેરેમાં પ્રસિદ્ધ જ છે. માટે મિશ્રબંધનો વિકલ્પ ઉચિત નથી.
અને જે ચોથો વિકલ્પ હતો પુણ્ય-પાપ અન્યતર કહેવામાં શ્રોતાને વિપરીત મતિ થશે, તો તેનો અર્થ એ જ છે કે જે વિશેષ ઘર્મની વિધિમાં અમુક નિશ્ચિત એક વસ્તુનો જ્ઞાની નથી. કયાં અવસરે શું કરવું ? કઈ વસ્તુનું પ્રતિપાદન કયાં નયથી કરવામાં આવ્યું છે ? દાનમાં પ્રાણીઓનો વધ થાય તેમાં શું તાત્પર્ય છે ?
