________________
देवधर्मपरीक्षा
Ag प्रयोगः-नाटकादि द्रव्यार्चनं भगवतोऽनुमतं योग्यं प्रत्यनिषिद्धत्वात् यद्भगवदनुमतं न भवति तद्योग्यं प्रति प्रतिषिद्धं भवति यथा कामभोगादिकमिति व्यतिरेकी यद्येन यं प्रति न निषिध्यते तत्तं प्रति तदनुमतं यथाऽक्रमज्ञस्य प्रथमदेशविरत्युपदेशे स्थावरहिंसादिकमिति सामान्यतो व्याप्तावन्वयी वा ।। २३ ।। ननु न वयमनुमानरसिका मौकारणाभावात् सूत्रे साक्षात्फलादर्शनाच्च द्रव्यस्तवे विप्रतिपद्यामह · દેવધર્મોપનિષદ્
ЧЗ
અહીં આ રીતે અનુમાનપ્રયોગ કરવો જોઈએ
નાટક વગેરે દ્રવ્યપૂજા ભગવાનને અનુમત હતી, કારણકે યોગ્ય જીવ પ્રત્યે તેનો નિષેધ કર્યો ન હતો. જે ભગવાનને અનુમત ન હોય તેનો યોગ્ય જીવ પ્રત્યે પ્રતિષેધ કર્યો હોય, જેમ કે કામભોગો. આમ વ્યતિરેક વ્યાપ્તિ અને વૈધર્મી દૃષ્ટાન્ત બતાવ્યું.
જે જેના પ્રતિ જેના વડે નિષેધ ન કરાયું હોય, તે તેના પ્રતિ તેના વડે અનુમત હોય છે. જેમ કે શાસ્ત્રવિહિત ક્રમને નહીં જાણનાર પ્રથમ દેશવિરતિનો ઉપદેશ આપે ત્યારે તેને સ્થાવરહિંસા, સ્થૂલમૃષાવાદ વગેરે અનુમત હોય છે. આમ સામાન્યતો વ્યાપ્તિ (દષ્ટ ?) કે અન્વયી અનુમાન થયું.
પૂર્વપક્ષ - જુઓ. અમને આ બધા અનુમાનોમાં કોઈ રસ નથી. અમે તો સીધી વાત કરવામાં માનીએ છીએ. ભગવાનને મૌન રહેવાનું કોઈ કારણ ન હતું. અનુમત હતું તો હા કેમ ન પાડી ? વળી સૂત્રમાં ચોખે ચોખ્ખું કાંઈ ફળ કહ્યું હોત કે ‘સૂર્યાભદેવને નાટકરૂપી દ્રવ્યપૂજાથી આવું-આવું પારલૌકિક શુભ ફળ મળ્યું.’ તો હજી અમે કાંઈ વિચાર કરત. પણ એવું કોઈ ફળ તો સૂત્રમાં દેખાતું જ નથી. એટલે અમને તો દ્રવ્યસ્તવમાં જ વિપ્રતિપત્તિ છે. દ્રવ્યસ્તવને જ અમે ધર્મ માનતા નથી. તો તમે દ્રવ્યસ્તવનો ઝંડો લઈને દેવોને ધર્મી તરીકે ૧ ૧ - વાસાવ॰ | - - યાસાવ॰ |
૫૪
• देवधर्मपरीक्षा
इति चेच्छृणु मौनकारणं तावन्नाटकोपक्रमस्य वारणे सूर्याभ भगवद्भक्तिध्वंसः प्रवर्तने च गौतमादीनां स्वाध्यायोपघात इति तुल्यायव्ययत्वमेवेति वृत्तिकृदभिप्रायः । वस्तुतस्तु स्वरूपतः सावद्येऽनुबन्धतश्च निरवद्ये भगवतो भाषास्वभाव एवायं पर्यनुयोगस्य विषये, अन्यत्रापि स्वतन्त्रेच्छाया अपर्यनुयोज्यत्वोक्तेः । अत एव चारित्रग्रहणविधावपि शिष्यं प्रति भगवतः क्वचिदिच्छानुलोमा भाषा क्वचिच्चाज्ञापनीति वैचित्र्यं दृश्यते । इच्छानुलोमाभेदप्रायं चैतन्मौनमिति - દેવધર્મોપનિષદ્
શી રીતે પુરવાર કરી શકો ?
ઉત્તરપક્ષ - સાંભળો, ભગવાન મૌન રહ્યા તેનું કારણ એ હતું
કે જો નાટકના પ્રબંધનું ભગવાન વારણ કરે તો સૂર્યાભના પ્રભુભક્તિના ભાવો તૂટી જાય અને જો નાટકપ્રબંધને પ્રવર્તાવે તો ગૌતમસ્વામી વગેરે મહાત્માઓના સ્વાધ્યાયનો વ્યાઘાત થાય. આમ લાભ અને નુકશાન બંને સમાન હોવાથી પ્રભુ મૌન રહ્યા છે. એવો વૃત્તિકારનો અભિપ્રાય છે.
વાસ્તવમાં તો જે પ્રશ્નનો વિષય સ્વરૂપથી સાવધ છે અને અનુબંધથી નિરવધ છે, તે પ્રશ્નના પ્રત્યુત્તરૂપે પ્રભુ મૌન રહે છે, એવો તેમનો ભાષાસ્વભાવ જ છે. માટે એમાં કેમ ? શા માટે ? એવું ન પૂછી શકાય. કારણકે અન્યત્ર પણ કહ્યું છે કે સ્વતંત્ર ઈચ્છા અપર્યનુયોજ્ય હોય છે - એમાં પ્રશ્ન ન કરી શકાય.
આ જ કારણથી ચારિત્રગ્રહણની વિધિમાં પણ ભગવાન ક્યારેક શિષ્ય પ્રત્યે ઈચ્છાનુલોમ ભાષા બોલે છે - ગદાયુદું દેવાળુળિયા - હે દેવાનુપ્રિય, જેમ તમને સુખ ઉપજે તેમ કરો, એમ કહે છે. અને ક્યારેક આજ્ઞાપની ભાષા બોલે છે. એવું વૈવિધ્ય દેખાય છે. આમ આમાં સ્વતંત્ર ઈચ્છા - ભાષા સ્વભાવ જ કારણ છે. એમાં નિયમ ન
