________________
પુર
- દેવધર્મપરીક્ષા –
- પ૧ न्यायात् । कथमन्यथा धर्महेतुमुपस्थिते प्रथमं सर्वविरतिमनुपदिश्य देशविरत्युपदेशे “गाहावइचोरगाहणविमोक्खणट्ठयाए” इत्यादिसिद्धान्तसिद्धन्यायेन क्रमोल्लङ्घनकारिणः स्थावरहिंसानुमतिरप्रतिषेधानुमतिरेव
– દેવધર્મોપનિષદ્રજો આવું ન હોય તો શાસ્ત્રમાં જણાવેલો એક પ્રસિદ્ધ પદાર્થ ઘટી ન શકે. એ પદાર્થ આ પ્રમાણે છે - જ્યારે કોઈ ધર્મ માટે પોતાની પાસે ઉપસ્થિત થાય, ત્યારે ઉપદેશકે તેને સર્વ પ્રથમ સર્વવિરતિનો ઉપદેશ આપવો જોઈએ. આ વિષયમાં સિદ્ધાન્તમાં એક ન્યાય પ્રસિદ્ધ છે જેનું નામ છે ગૃહપતિચોરગ્રાહણવિમોક્ષણ વ્યાય. તે આ પ્રમાણે છે. અમુક અપરાધને કારણે રાજાએ એક શેઠના છે પુત્રોને દેહાંત દંડ ફરમાવ્યો. શેઠ તે બધાને છોડવા ખૂબ આજીજી કરે છે, રાજા એકનો બે થતો નથી. તો શેઠ કહે છે, ચાલો છે કે નહીં તો પાંચ દીકરાઓને છોડી દો.... એમ કરતાં કરતાં આખરે એક પર આવે છે. આમાં બાકીના દીકરાઓને રાજા દેહાંત દંડ આપે તેમાં શેઠની અનુમતિ નથી. કારણ કે તેમણે તો તેનો નિષેધ કર્યો જ છે.
તેવી જ રીતે ધર્માર્થીને પ્રથમ સર્વવિરતિનો ઉપદેશ આપવો જોઈએ અને જો એ સર્વવિરતિનો સ્વીકાર ન કરે, તો દેશવિરતિ આપવી જોઈએ. આવું કરવાથી તે દેશવિરતને જેટલી હિંસાની છૂટ છે તેની અનુમતિનું પાપ લાગતું નથી. કારણકે પોતે તો સર્વવિરતિનો ઉપદેશ આપવા વડે હિંસામત્રનો નિષેધ કર્યો જ છે.
પણ જે ઉપદેશક આ ક્રમનું ઉલ્લંઘન કરે, તેને સ્થાવર જીવોની હિંસાની અનુમતિનું પાપ લાગે છે. તે આ મુજબ - દેશવિરતિમાં
સ્થાવર જીવોની હિંસાના પચ્ચખાણ હોતા નથી. માટે જો ઉપદેશક પ્રથમ સર્વવિરતિનો ઉપદેશ આપ્યા વિના જ દેશવિરતિનો ઉપદેશ આપે તો તેણે સ્થાવર જીવોની હિંસાનો પ્રતિષેધ ન કર્યો હોવાથી,
- દેવધર્મપરીક્ષા - हिंसा । एवमत्रापि योग्ये प्रष्टरि अप्रतिषेधानुमतिरवारितैव । तदिदमभिप्रेत्योक्तं श्रीहरिभद्रसूरिभिः-जिणभवणकारणाइवि भैरहाइण न णिवारियं तेणं । जह तेसिं चिय कामा सल्लसरिसाइणातेण ।।१।। ता एस अणुमओ च्चिय अप्पडिसेहाओ तंतजुत्तीए । इय सेसाणवि इत्थं अणुमोअणमाइ अविरुद्धं ।।२।। अयं चात्र
- દેવધર્મોપનિષદ્ સ્થાવર જીવોની હિંસાની અનુમતિ એ જ તેના માટે હિંસારૂપ બની જાય છે. કારણ કે અનુમતિથી પણ હિંસા જેવો કર્મબંધ થાય છે.
માટે જેનો નિષેધ ન કરાય તે અનુમત હોય એ ન્યાયનો સ્વીકાર કરવો જ પડશે. એ રીતે પ્રસ્તુતમાં પણ યોગ્ય પ્રશ્નકર્તાને નિષેધ ન કરવો એ અનુમતિ છે એમ અનિવાર્યપણે માનવું જ પડશે.
આ જ અભિપ્રાયથી શ્રીહરિભદ્રસૂરિજીએ કહ્યું છે કે – ભગવાન શ્રી ઋષભદેવે ભરત ચક્રવર્તીને જિનાલય બંધાવવા વગેરેનો નિષેધ નથી કર્યો. જેમાં તેમને જ કામો શલ્ય જેવા છે, કામો વિષ જેવા છે (સલ્તને શ્રામાં વિલં વહામ) વગેરે દૃષ્ટાન્તોથી તેમને કામભોગોને ભોગવવાનો નિષેધ કર્યો હતો. માટે પ્રભુએ પ્રતિષેધ ન કર્યો હોવાથી જિનાલય બંધાવવું વગેરેરૂપ દ્રવ્યસ્તવ પ્રભુને અનુમત જ છે, એ વસ્તુ તંત્રયુક્તિથી સિદ્ધ થાય છે. જો ભગવાનને એ અનુમત ન હોત, તો જેમ કામોનો નિષેધ કર્યો તેમ દ્રવ્યસ્તવનો પણ નિષેધ કર્યો હોત. પણ નથી કર્યો, તેનાથી દ્રવ્યસ્તવમાં પ્રભુની અનુમતિ સિદ્ધ થાય છે. માટે શેષ સર્વવિરતિઘરો પણ દ્રવ્યસ્તવની અનુમોદના, સાવઘવચનપરિહાર આદિ શામવિધિપૂર્વક ઉપદેશ વગેરે કરે એ અવિરુદ્ધ છે.
અહીં વગેરે કહ્યું તેનાથી પુષ્ટાલંબનથી કરાવણ આદિ પણ સમજવું. જેમકે શ્રીવજસ્વામિએ શાસનપ્રભાવના માટે અદ્ભુત પુષ્પપૂજા કરાવી હતી. એ કથા પરિશિષ્ટપર્વ વગેરેમાં પ્રસિદ્ધ છે. ૧ ૪-૧-- મરદારૂન | g - મા |
