________________
- ૧૫
૧૬
-देवधर्मपरीक्षा पसत्थं णेयव्वं । से केणटेणं भंते ? गोयमा ! सणंकुमारे णं देविंदे बहूणं समणाणं बहूणं समणीणं बहूणं सावगाणं बहूर्ण साविगाणं हियकामए सुहकामए पसत्थकामए आणुकंपिए णिस्सेयसिए हियसुहणिस्सेयसकामए से तेणट्टेणं गोयमा ! सर्णकुमारे णं भवसिद्धिए जाव चरिमए” अत्र हेतुप्रश्नोत्तराभ्यां देवभवस्य साधुवैयावृत्त्यादिक्रिययाऽपि साफल्यं दर्शितम् । न च सम्यग्दर्शनादौ
– દેવધર્મોપનિષદ્હે ભગવંત ! આવું કેમ કહો છો ? ગૌતમ ! દેવેન્દ્ર દેવરાજા સનકુમાર ઘણા શ્રમણોના, ઘણી શ્રમણીઓના, ઘણા શ્રાવકોના, ઘણી શ્રાવિકાઓના હિતની કામના કરનારા છે, તેમના સુખના પ્રાર્થી છે, તેમનું પ્રશસ્ત થાય એવી ભાવના ભાવે છે (વર્તમાનમાં ઉપલબ્ધ થતા શ્રીભગવતીસૂત્ર, તેમજ તેની વૃત્તિમાં સત્ય ની બદલે પત્ય પાઠ મળે છે, તેનો અર્થ છે પથ્ય = દુઃખત્રાણ = દુઃખથી રક્ષણ. ચતુર્વિધ સંઘનું દુઃખથી રક્ષણ થાય એમ સનકુમારે ઈચ્છે છે. કારણ કે તે કૃપાવાવ છે, જાણે મોક્ષ માટે નિયુક્ત કરાયા છે, તેથી સર્વના હિત, સુખ અને નિઃશ્રેયસ (મોક્ષ)ની કામના કરે છે. હે ગૌતમ ! તેથી સનકુમારેન્દ્ર ભવ્ય છે... યાવત્ ચરમ છે.
આમ અહીં જે હેતુપ્રશ્ન છે - આવું કેમ કહો છો ? એવો પ્રશ્ન છે, અને તેનો જે ઉત્તર છે, તેના વડે એવું બતાવાયું છે કે સાધુ ભગવંતોની વૈયાવચ્ચ વગેરે ક્રિયાથી પણ દેવભવ સફળ છે.
પૂર્વપક્ષ - સમ્યગ્દર્શન વગેરેની હાજરી હોય એટલે વૈયાવચ્ચ વગેરે સ્વયંસિદ્ધ હોય છે. કારણ કે ગુરુ ભગવંતોની સેવા એ તો સમ્યગ્દર્શનનું તૃતીય લિંગ છે.
માટે દેવોને એવી સેવા કરવાનો કોઈ ઉપયોગ નથી. વૈયાવચ્ચે કરવાથી તેમને કોઈ લાભ થવાનો નથી. તો પછી તેઓ શા માટે
- વેવધર્મપરીક્ષા स्वत एव सिद्धेस्तदनुपयोगः शङ्कनीया, असतो गुणस्योत्पादनाय सतश्च स्थैर्याधानाय क्रियाव्यापारोपयोगस्य तत्र तत्र संमतत्वात्, अन्यथा गुणस्थाने सिद्ध्यसिद्धिभ्यां बाह्यक्रियाविलोपप्रसङ्गादिति दिक् ।।९।। तथा शकेन्द्रमाश्रित्य षोडशशते द्वितीयोदेशकेऽभिहितम्
- દેવધર્મોપનિષદ્વૈયાવચ્ચ કરે ?
ઉત્તરપક્ષ - ક્રિયાનો વ્યાપાર બંને રીતે ઉપયોગી છે. ગુણ ન હોય તો એને ઉત્પન્ન કરે અને ગુણ હોય તો તેને સ્થિર કરે. આ હકીકત અનેક શાસ્ત્રોમાં સંમત છે.
માટે ભલે સમ્યગ્દષ્ટિ દેવોમાં વૈયાવચ્ચનો ગુણ હોય. તે છતાં પણ તે ગુણના ધૈર્ય માટે તેમને વૈયાવચ્ચની ક્રિયા ઉપયોગી છે જ. અને તેથી તેઓ સાધુ ભગવંતોની વૈયાવચ્ચ કરે તેમાં કશું જ અઘટિત નથી.
જો આ વસ્તુ ન માનો તો બાહ્યક્રિયામાત્રનો ઉચ્છેદ થઈ જશે. કોઈ સંયમમાં યતના કરે છે, તો ત્યાં પ્રશ્ન કરાશે કે એનામાં વૈશયિક સંયમીનું ગુણસ્થાનક છે કે નહીં ? જો છે તો યતનાની જરૂર શું છે ? અને જો નથી તો પછી યતનાનો શું લાભ છે ? આ રીતે વ્યવહારનો અપલાપ થવાથી તીર્થનો ઉચ્છેદ થવાની આપત્તિ આવે,
માટે ગુણીજનોનું બહુમાન વગેરે શુભ કિયાઓ હંમેશા કરવી જોઈએ. શુભક્રિયાથી શુભભાવોનું પતન થતું અટકી જાય છે, એટલું જ નહીં, શુભ ભાવ ન હોય તો શુભ ક્રિયાથી એ જાગૃત થાય છે. આમ અસ્કૂલના અને ગુણવૃદ્ધિ આ બે પ્રયોજનને સિદ્ધ કરવા માટે ક્રિયા ઉપયોગી જ છે, એમાં કોઈ શંકા નથી. આ તો માત્ર દિશા બતાવી છે. આ વિષયમાં હજી ગંભીર ચિંતન કરવું જોઈએ.
વળી શ્રીભગવતીસૂના ૧૬મા શતકમાં દ્વિતીય ઉદ્દેશમાં કેન્દ્રને આશ્રીને કહ્યું છે કે - હે ભગવંત ! જે દેવેન્દ્ર દેવરાજા શક છે, એ
