________________
- દેવધર્મપરીક્ષા - अपच्चक्खायपावकम्मे अधम्मे ठिते संजयासंजए धम्माधम्मे ठिते ? हंता गोयमा ! संजयविरय जाव । एयंसि भंते धम्मंसि वा अधम्मंसि वा धम्माधम्मंसि वा चक्किया केइ आसइत्तए वा जाव तुयट्टित्तए वा ? नो इणढे समठे । से केणं खाइअट्टेणं भंते एवं वुच्चई जाव धम्माधम्मे ठिए ? गोयमा ! संजयविरय जाव धम्मे ठिए धम्मं चेव उवसंपज्जित्ताणं विहरइ असंजय जाव पावकम्मे अधम्मे ठिते अधम्मं चेव उवसंपज्जित्ताणं विहरइ संजयासंजए धम्माधम्मे ठिए धम्माधम्म उवसंपज्जित्ताणं विहरइ से तेणठेणं जाव ठिएत्ति” ।।४।। एतेन “नेरइयाणं पुच्छा गोयमा !
- દેવધર્મોપનિષદ્અવિરત છે, પાપકર્મોનો પ્રતિઘાત તથા પચ્ચખાણ કરનારા નથી એ અધર્મમાં સ્થિત છે, અને જે સંયતાસંયત (દેશવિરત) છે એ ધર્માધર્મમાં સ્થિત છે. આ વાત નક્કી છે ? હા ગૌતમ ! તે જે કહ્યું તે વાત નક્કી છે - સત્ય છે.
હે ભગવંત ! આ ધર્મ, અધર્મ કે ધર્માધર્મની ઉપર કોઈ બેસી શકે કે યાવત્ સૂઈ શકે ? ગૌતમ ! આ વાત સત્ય નથી. તો પછી હે ભગવંત ! સંયતo ધર્મમાં સ્થિત છે ઈત્યાદિ કેમ કહેવાય છે ? હે ગૌતમ ! જે સંયત-વિરત અને પાપકર્મોનો પ્રતિઘાત તથા પચ્ચકખાણ કરનારા છે એ ધર્મમાં સ્થિત છે એનો અર્થ એ કરવો કે એ ઘર્મનો જ સ્વીકાર કરીને વિચારે છે. જે અસંયતo છે, તે અધર્મમાં સ્થિત છે, અર્થાત્ અધર્મનો જ સ્વીકાર કરીને વિચારે છે અને જે સંયતાસંયત છે, તે ધર્માઘર્મમાં સ્થિત છે, એટલે કે તે ધર્માધર્મનો સ્વીકાર કરીને વિચરે છે. માટે સંયતo ધર્મમાં સ્થિત છે ઈત્યાદિ કહેવાય છે.
આ સૂત્રમાં સ્પષ્ટતા કરી, તેના પરથી જ તેની આગળનું (ભગવતીસૂત્ર ૧૭મું શતક, દ્વિતીય ઉદ્દેશનું જ) સૂત્ર પણ વ્યાખ્યાત થઈ જાય છે. જે આ મુજબ છે - નારકના જીવોની પૃચ્છા, ગૌતમ !
- દેવધર્મપરીક્ષા - नेरइया बाला नो पंडिया नो बालपंडिया एवं जाव चरिंदियाणं पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पुच्छा गोयमा ! पंचिंदिय-तिरिक्खजोणिया बाला नो पंडिया बालपंडियावि मणुस्सा जहा जीवा वाणमंतरजोइसियवेमाणिया जहा नेरइया” इत्यग्रेतनसूत्रमपि व्याख्यातम् । पूर्वसूत्रादस्यार्थतोऽभेदात् व्यवहारमात्रे च परं भेदात् । तथा च वृत्तिः-प्रागुक्तानां संयतादीनामिहोक्तानां च पण्डितादीनां यद्यपि शब्दत एव भेदो नाप्यर्थतस्तथापि संयतत्वादिव्यपदेश:
– દેવધર્મોપનિષદ્નારકના જીવો બાળ છે, પંડિત નથી, બાળપંડિત પણ નથી. એમ ચઉરિન્દ્રિયો સુધી સમજવું.
પંચેન્દ્રિય તિર્યયોની પૃચ્છા, ગૌતમ ! પંચેન્દ્રિય તિર્યયો બાળ છે, બાળપંડિત પણ છે. પંડિત નથી. મનુષ્યો જીવસામાન્યની જેમ સમજવા, એટલે કે તેઓ યથાસંભવ, બાળ, પંડિત અને બાળપંડિત ત્રણે હોય છે. વાણમંતર, જ્યોતિક અને વૈમાનિકો નારકના જીવોની જેમ સમજવા. અર્થાત્ તેઓ બાળ છે, પંડિત નથી, બાળપંડિત પણ નથી.
આ સૂત્રની પણ વ્યાખ્યા એટલા માટે થઈ ચૂકી છે કે અર્થથી તો આ પૂર્વસૂત્રથી અભિન્ન જ છે. બંનેનો અર્થ એક જ છે, છતાં પણ વ્યવહારનું આરોપણ કરીને ભેદ છે. આ જ સૂત્રની વૃત્તિમાં કહ્યું છે કે - પૂર્વસૂત્રમાં કહેલા સંયતાદિનો અને અહીં કહેલા પંડિતાદિનો શબ્દથી જ ભેદ છે, અર્થથી તો બંને એક જ છે. આમ છતાં સંયતપણા વગેરેનો વ્યપદેશ ક્રિયાને સાપેક્ષ છે, જ્યારે પંડિતપણા વગેરેનો વ્યપદેશ બોઘવિશેષને સાપેક્ષ છે.
સંયમ એ ષડજીવકાયની યતના વગેરે રૂ૫ છે. માટે આ સંયમી છે એવો વ્યપદેશ તેની યતના વગેરે ક્રિયાને અપેક્ષીને કરાય છે.
